EMOCJE I MOTYWACJE 3.

Ewolucyjne podłoże i psychologiczne mechanizmy wzbudzania emocji.

1.Emocja jako reakcja adaptacyjna ukształtowana w toku ewolucji.

2.Ocena poznawcza jako konieczny i wystarczający warunek reakcji emocjonalnej według Richarda Lazarusa.

3.Inne (niż poznawcze) mechanizmy wzbudzania emocji.

John Tooby (antropolog) i Leda Cosmides (psycholożka), podobnie jak wielu innych badaczy, podkreślają że emocje są mechanizmem psychicznym, który ukształtował się w toku ewolucji. Dla ich zrozumienia ważne jest zatem uświadomienie sobie tego, że ludzie przez większość swojej historii żyli w warunkach bardzo odmiennych od obecnych.

Teoria Darwina przyjmowała, że człowiek jako gatunek wyewoluował bezpośrednio od małp człekokształtnych. Dzisiaj wiemy, że tak nie było – że mieliśmy z tymi małpami wspólnych przodków, ale linie ewolucyjne tych małp i człowiekowatych rozdzieliły się kilka milionów lat temu (według różnych źródeł od 7 do 4 milionów lat temu; tak czy owak, różnice genetyczne między człowiekiem a szympansem są niewielkie, z szympansami, naszymi najbliższymi żyjącymi ewolucyjnymi krewnymi łączy nas ponad 98% DNA). Pierwsi przedstawiciele człowiekowatych – czyli rodzaju homo – żyli być może już 2,5 miliona lat temu. Na tyle lat ocenia się kamienne narzędzia używane przez homo habilis, czyli „człowieka zręcznego”, który prawdopodobnie wyewoluował z australopiteka. „Człowiek wyprostowany”, czyli pitekantrop, żył od około 1,8 miliona do 70 tysięcy lat temu. Pitekantrop udoskonalił wytwarzanie narzędzi, polował na zwierzęta, potrafił rozpalać ogień, prawdopodobnie tworzył struktury społeczne oparte na związkach rodzinnych. Jego ślady znajdowane są w Afryce, Azji i Europie, co sugeruje, że pitekantrop był pierwszym gatunkiem człowiekowatych, który opuścił Afrykę.

Nasz gatunek homo sapiens – czyli, „człowiek rozumny” mniej więcej ucywilizowane życie prowadzi od około 10 tysięcy lat. Spotykanie zwierząt wędrujących w poszukiwaniu źródeł wody i żywności przyczyniło się prawdopodobnie do celowej „opieki” nad niektórymi ich gatunkami, szczególnie przydatnymi dla człowieka – około 9000 – 8000 lat p.n.e. ludzie udomowili pierwsze zwierzęta (psy, owce, kozy; później, ok. 6000 lat temu bydło i świnie). Mniej więcej w tym samym czasie, około 10 tysięcy lat p.n.e. człowiek zaczął siać ziarna dziko rosnących roślin, a od około 8000 do 3 000 lat p.n.e. na całego zaczęła się celowa uprawa roślin, co doprowadziło do tzw. rewolucji neolitycznej, związanej ze zmianą trybu życia z koczowniczego na osiadły, co doprowadziło do powstawania liczniejszych i bardziej złożonych społeczności, umożliwiających przypuszczalnie dalszą ewolucję ludzkiej świadomości, psychiki. (Mniej więcej w tym samym czasie zmienił się stosunek człowieka do przyrody, którą zaczął dostosowywać do własnych potrzeb, co świetnie odzwierciedla biblijne: „czyńcie sobie ziemię poddaną”). Dzięki uprawie roślin mogły się rozwinąć wielkie cywilizacje starożytne – w Mezopotamii, Egipcie, Chinach, Meksyku, Peru. Około 6 – 8 tys. lat temu ludzie zaczęli tworzyć pierwsze miasta, co spowodowało m.in. konieczność tworzenia praw, rozbudowywania hierarchii i struktur władzy.

Według Tooby`ego i Cosmides emocje pojawiały się u dawnych, pierwotnych ludzi jako reakcje na problemy wymagające rozwiązania. Początkowo ludzie, zmuszeni zareagować na pojawienie się drapieżnika lub nieznajomego człowieka, zdobywać partnera seksualnego w celu prokreacji czy dbać o potomstwo, doświadczali różnych rzeczy i przejawiali różne zachowania. W toku ewolucji wyselekcjonowane zostały takie reakcje psychiczne i związane z nimi zachowania, które były adekwatne i efektywne – czyli prowadziły do przeżycia i reprodukcji materiału genetycznego. W ten sposób początkowa różnorodność psychicznych i behawioralnych reakcji została zastąpiona względnie trwałymi wzorcami funkcjonalnych reakcji emocjonalnych i związanych z nimi działań.

Jane Goodall, brytyjska prymatolożka, etolożka i antropolożka (prymatologia – dział zoologii badający ssaki naczelne, do których zaliczają się szympansy, goryle i ludzie; etologia – inny dział zoologii, badający szeroko definiowane zachowania zwierząt; etologia zajmuje się zachowaniami wrodzonymi i nabytymi, ich aspektem przystosowawczym i osobniczym rozwojem; klasykiem współczesnej etologii jest Konrad Lorenz) od 1966 roku prowadziła badania nad szympansami w parku narodowym Gombe w Tanzanii. Goodall odeszła od tradycyjnych metod badania małp człekokształtnych – jej obserwacje miały po pierwsze charakter uczestniczący, a po drugie zamiast zwierzęta numerować, jak mieli w zwyczaju jej poprzednicy, zaczęła nadawać im imiona. Goodall ma wielki wkład w poznanie procesów społecznego uczenia się, myślenia, działania i kultury wśród dzikich szympansów. Między innymi, odkryła ona, że szympansy posługują się narzędziami, co wcześniej uważano za domenę wyłącznie ludzi; tymczasem Goodall odkryła, że niektóre szympansy wkładają patyki do gniazd termitów, którymi się żywią; termity przywierają do patyków i szympansy mogą je wyciągnąć z gniazda.

Goodall ustaliła, że emocje szympansów i uruchamiane przez nie reakcje behawioralne są bardzo funkcjonalne – tzn. spełniają ważne zadania i robią to dobrze. Emocje umożliwiają szympansom kontakty społeczne, ochronę przed zagrożeniem, zdobywanie pokarmu, prokreację i opiekę nad potomstwem. Zdaniem Goodall, szympansie emocje mają w olbrzymim stopniu charakter i znaczenie społeczne – umożliwiają małpom komunikowanie się, w sensie pozytywnym, ale też regulują ich interakcje, pozwalają np. zwykle bezkrwawo ustalać hierarchię społeczną (szympansy, podobnie jak ludzie, są istotami wybitnie społecznymi.

Według Frijdy można przedstawić następujące 3 definicje emocji:

1.Emocja jest zwykle rezultatem świadomej lub nieświadomej oceny zdarzenia jako istotnie wpływającego na cele lub interesy odczuwającego ją podmiotu. Emocja jest odczuwana jako pozytywna, jeśli zdarzenie jest zgodne z tymi celami i interesami, a negatywna – jeśli zdarzenie to jest z owymi celami bądź interesami niezgodne.

2.Istotą emocji jest uruchomienie gotowości do realizacji określonego programu działania. Emocja uruchamia priorytet dla określonego działania (lub kilku działań), któremu nadaje status pilnego. Tym samym program taki może przeszkadzać w realizacji innych, aktualnie przez podmiot realizowanych programów o charakterze poznawczym lub behawioralnym. Poszczególne emocje – czyli emocje różne jakościowo, kategorialnie – uaktywniają odmienne programy działań.

3. Emocja jest zwykle doświadczana jako szczególny rodzaj stanu psychicznego. Często towarzyszą jej lub następują po niej zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz reakcje o charakterze behawioralnym.

Frijda i Doliński podkreślają, że 3 powyższe definicje są wobec siebie komplementarne – każda z nich koncentruje się na nieco innym aspekcie emocji, w sumie dają ich względnie pełny obraz. Przy czym – i to jest bardzo ważne – definicja pierwsza wzbudza spore kontrowersje. Spora grupa badaczy utrzymuje, że pojawienie się emocji nie jest wynikiem poznawczej oceny. W związku z tym, Doliński proponuje taką – ogólną, względnie całościową i jasną, i jednocześnie nie kontrowersyjną – definicję emocji:

Emocja jest subiektywnym stanem psychicznym, uruchamiającym priorytet dla związanego z nią programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania.

Doliński zauważa, że emocje rzadko pojawiają się w sposób kompletnie niezrozumiały, niewytłumaczalny i nagły. Zazwyczaj są one czymś powodowane, następnie jakoś przebiegają, po czym wywołują określone konsekwencje. Mówiąc językiem bardziej naukowym – po pierwsze, istnieją czynniki wywołujące emocje; po drugie, da się opisać dynamikę przebiegu emocji; wreszcie, po trzecie, pojawianie się stanów emocjonalnych ma określone skutki:

Istnieje grupa badaczy emocji, którzy twierdzą, że emocje są następstwem procesów poznawczych, owocujących określoną orientacją człowieka w otoczeniu i specyficzną oceną znajdujących się w tym otoczeniu bodźców i zachodzących w nim zdarzeń. Do badaczy tych należy Richard Lazarus, który sformułował poznawczo-motywacyjno-relacyjną teorię emocji.

Teoria Lazarusa mieści się w poznawczym nurcie psychologii i uwzględnia trzy rodzaje czynników, na które psycholodzy poznawczy kładą zwykle nacisk tworząc swoje teorie:

1.predyspozycje podmiotu, posiadającego określony potencjał warunkowany m.in. genetycznie;

2.podmiot, który ocenia swoją aktualną sytuację oraz możliwości radzenia sobie z nią;

3.otoczenie (środowisko), w relacji do którego podmiot dokonuje określonej oceny poznawczej.

Lazarus podkreśla, że absolutnym fundamentem reakcji emocjonalnych jest relacja osoba

– otoczenie. Podstawową jednostką tej relacji jest według niego adaptacyjne spotkanie albo epizod – czyli wydarzenie związane jakoś z przystosowaniem jednostki i jej dobrostanem, które może mieć charakter krótkotrwały, konkretny, chwilowy (np. autobus ucieka mi sprzed nosa, kiedy jadę na ważne spotkanie) albo charakter długotrwały, bywa że rozciągający się na całe życie i mający rangę problemu egzystencjalnego (np. to, że kiedyś niewątpliwie umrę, choćbym nie wiem jak tego nie chciała). Żeby wydarzenie zachodzące w otoczeniu człowieka miało związek z jego przystosowaniem, żeby miało charakter adaptacyjny, musi być jakoś związane z jego osobistym interesem – z jego możliwością realizowania własnych potrzeb lub celów, która to możliwość wpływa na jego zadowolenie, psychofizyczny dobrostan. I tu dochodzimy do punktu, w którym konieczna jest poznawcza ocena – człowiek musi, zanim odczuje jakąś emocję, najpierw określić to, czy i w jakim stopniu dane zdarzenie pozwala mu lub przeszkadza w zrealizowaniu swoich potrzeb lub celów.

Ocenę poznawczą można zdefiniować jako: rozpoznanie przez podmiot określonego zdarzenia jako znaczącego z punktu widzenia jego własnych celów i interesów (za

Dolińskim). Według Lazarusa ten proces rozpoznania przebiega w dwóch etapach, które zostały nazwane oceną pierwotną (prymalną) i wtórną.

Ocena pierwotna jest procesem decydującym o tym, czy emocja się pojawi, a jeśli tak, to jak będzie jej walencja (walencja = wartościowość; wartość; znaczenie). Kiedy coś się dzieje, najpierw człowiek orientuje się, czy ma to jakiś związek z jego celami bądź interesami. Emocja pojawia się wyłącznie wówczas, gdy zdarzenie ma dla człowieka taki związek (podkreślić jednak trzeba, że może chodzić zarówno o bardzo konkretne, aktualne cele i interesy, takie jak możliwie szybki powrót z wykładów do domu czy zdanie egzaminu, ale może tez chodzić o cele odległe i bardziej lub mniej abstrakcyjne, takie jak zachowanie godności, podtrzymanie poczucia własnej wartości itd.). Następnie, wciąż w trakcie oceny pierwotnej, po oszacowaniu zdarzenia jako istotnego z punktu widzenia własnych celów bądź interesów, człowiek ocenia czy zdarzenie to zwiększa, czy też zmniejsza szansę realizacji własnych celów, potrzeb bądź interesów. Innymi słowy, odpowiada sobie na pytanie – „czy to zdarzenie jest korzystne, czy niekorzystne z punktu widzenia mojego osobistego interesu?” Jeśli ocena wydarzenia jest pozytywna, prowadzi to do doświadczenia emocji pozytywnych, jeśli negatywna – negatywnych. Zatem dokonanie oceny pierwotnej wyznacza walencję (wartościowość) emocji – jej pozytywność bądź negatywność.

Następnie „na scenę” wkracza ocena wtórna, która polega na oszacowaniu swoich możliwości działania w zmienionej (wydarzeniem znaczącym z punktu widzenia własnych interesów bądź celów) sytuacji, a także oszacowaniu swoich możliwości poradzenia sobie w przeżywanymi właśnie emocjonalnymi konsekwencjami tego zdarzenia (które często ma charakter problemu). W trakcie oceny wtórnej człowiek koncentruje się na możliwościach poradzenia sobie z zaistniałą sytuacją, tak, jakby zadawał pytanie (co nie zawsze robi wprost, świadomie): „Co – jeśli w ogóle cokolwiek – można w tym przypadku zrobić?” Rozważając możliwości poradzenia sobie z problemem, przygląda się dwóm rodzajom zasobów – po pierwsze osobistym (zastanawia się jakie ma cechy, umiejętności, zdolności, które może w tym przypadku wykorzystać), a po drugie środowiskowym (czy jego otoczenie może mieć wpływ na zaradzenie aktualnej sytuacji).

Brian Parkinson przypomina o złożonym charakterze emocji, na które składają się:

• Specyficzne doświadczenia cielesne, somatyczne.

• Tendencja do podjęcia określonego działania.

• Myśli związane z sytuacją, która doprowadziła do powstania emocji, związane z doświadczeniami cielesnymi i wzbudzoną tendencją do podjęcia określonych działań.

• Ekspresja twarzy i innych części ciała.

Parkinson podkreśla, że powyższe zmiany psychofizyczne związane z przeżywaniem emocji nie dokonują się w jednej i tej samej chwili, lecz mają charakter procesualny. Trudno jednak stwierdzić, że któreś z nich w przypadku wszystkich emocji pojawiają się najpierw, a inne są ich skutkiem. Według Parkinsona zarówno doświadczenia cielesne, jak i określone tendencje do działań, myśli i ekspresje mogą być zarówno objawami doświadczania emocji, jak i rezultatami ich doświadczania – mogę pomyśleć coś niefajnego o Julii na skutek tego, że poczułam pobudzenie fizjologiczne w reakcji na jej słowa, ale mogę też najpierw przemyśleć jej słowa, a później rozedrgać się fizycznie.

Parkinson podkreśla, że w większości przypadków w powstawaniu emocji współuczestniczą wszystkie jej cztery składniki, które zdaniem tego badacza są częściowo od siebie niezależne, a częściowo zintegrowane. Proces oceny poznawczej jest we wzbudzaniu emocji ważny, ale nie stanowi ani koniecznego, ani wystarczającego warunku ich aktywizacji. Parkinson zwraca uwagę także na inne, bardzo specyficzne mechanizmy wzbudzania emocji, takie jak rozpoznanie emocji u innej osoby i empatyczne „zarażanie się” nią – widząc czyjeś emocje, zwłaszcza u bliskich, często sami zaczynamy je odczuwać.