Emocje i motywacje 6

Rozwój emocjonalny

Zdaniem Izarda, ludzka psychika składa się z określonych systemów, do których należą systemy: fizjologiczno-popędowy, percepcyjny, poznawczy, działaniowy i emocjonalny. System emocjonalny jest według Izarda określonym zespołem (nazywanym przez Izarda macierzą) związków, organizującym i regulującym funkcjonowanie poszczególnych, jakościowo odmiennych emocji – takich jak strach, gniew, zdziwienie itd.

Takie różne jakościowo emocje mogą „działać” – być wzbudzane, wyrażane i przeżywane – niezależnie od siebie, jednak najczęściej funkcjonują one jako element pewnej grupy czy wzorca. Zgodnie z ujęciem Izarda, na rozwój emocjonalny składają się procesy, dzięki którym system emocjonalny wykształca coraz bardziej skomplikowaną macierz (zespół) związków z innymi systemami podmiotu, czyli: fizjologiczno-popędowymi, percepcyjnymi, poznawczymi i działaniowymi. W związku z tym, rozwój emocjonalny jest ułatwiany i wzmacniany – albo przeciwnie: ograniczany – stopniem rozwoju pozostałych systemów organizmu. Jako przykład związków między systemem emocjonalnym a innym systemem psychofizycznym Izard podaje fakt, że dziecko nie może zareagować pogardą czy wstydem dopóty, dopóki dojrzewanie i rozwój systemu poznawczego nie umożliwią mu wykształcenia pojęcia własnego Ja i różnicy pomiędzy sobą a innymi ludźmi.

Izard podkreśla, że rozwój emocjonalny stanowi „kamień węgielny” rozwoju osobowości, która odpowiada za koordynację wszystkich systemów psychofizycznych w procesach transakcji, których jednostka nieustannie dokonuje ze swoim otoczeniem. Rozwój jednostki prowadzący do harmonijnych interakcji wszystkich jej psychofizycznych systemów dostarcza podstaw do skutecznego radzenia sobie z rozmaitymi zadaniami i podejmowania działań twórczych, a w konsekwencji do jej dobrostanu fizjologicznego i psychicznego.

Natomiast niewłaściwe lub zaburzone związki między poszczególnymi psychofizycznymi systemami – fizjologiczno-popędowym, emocjonalnym, percepcyjnym, poznawczym, działaniowym – prowadzą do zaburzeń osobowości lub innych form psychopatologii.

Rozwój emocjonalny ujmowany jako integralna część rozwoju osobowości.

Rozwój neuronalno-oceniającego składnika emocji

Neuronalno-oceniającym składnikiem emocji są struktury i ścieżki nerwowe odpowiedzialne za proces oceny znaczenia bodźców wewnętrznych lub zewnętrznych. W płaszczyźnie funkcjonalnej istotą tego składnika jest proces wzbudzania emocji, który zwykle prowadzi do aktywacji także ekspresyjnego i przeżyciowego składnika emocji. Te dwa pozostałe składniki również mają swoje substraty neuronalne, które mogą – choć nie muszą – pokrywać się ze strukturami odpowiedzialnymi za wzbudzanie emocji.

W myśl teorii jakościowego zróżnicowania emocji Izarda, neuronalno-oceniający składnik niektórych emocji działa już od urodzenia, jednak w przypadku wielu innych emocji wykształca się w pierwszych sześciu-siedmiu miesiącach życia. Pojawiająca się z czasem u dziecka zdolność do reagowania na pewne bodźce czy sytuacje emocjami takimi jak pogarda, wstyd i poczucie winy wiąże się z dojrzewaniem i różnicowaniem się w ciągu pierwszych 6-7 miesięcy życia neuronalno-oceniających składników emocji, a także z dojrzewaniem systemu poznawczego dziecka i nabywaniem przez nie doświadczeń społecznych. Pojawianie się emocji takich jak pogarda, wstyd i poczucie winy jest skoordynowane z rozwojem poznawczym dlatego, że możliwość wzbudzenia tych emocji jest uzależniona od samoświadomości, porównań społecznych i innych wyższych procesów poznawczych. Izard podkreśla przy tym, że poznawcze uwarunkowania tych emocji nie podważają hipotezy o wrodzonym charakterze zdolności do ich wzbudzania, doświadczania i ekspresji.

Rozwój ekspresyjnego składnika emocji

Z jednej strony, rozwój wszystkich składników emocji – podobnie jak systemu nerwowego jako całości – następuje od chwili narodzin. Z drugiej strony, dowody na powszechność i wrodzony charakter ekspresji pewnych emocji (zgromadzone m.in. przez Izarda i Ekmana) – tych, które są nazywane podstawowymi – świadczą o tym, że emocje stanowią gatunkowo wykształconą w toku ewolucji i genetycznie przekazywaną i warunkowaną adaptację, co sprawia, że pojawienie się zdolności do ich ekspresji nie wymaga indywidualnego rozwoju ani procesów uczenia się. Jeżeli przyjmiemy, że elementy ekspresyjnego składnika emocji podstawowych nie mają charakteru przypadkowego, lecz stanowią rezultat procesu wzbudzania emocji, to należałoby również przyjąć, że neuronalno-oceniający składnik tych emocji także ma charakter wrodzony. Kwestia, czy wczesnym przejawom ekspresji emocji w niemowlęctwie towarzyszy również przeżyciowy składnik emocji, była przedmiotem dyskusji i jeszcze nie doczekała się rozstrzygnięcia – niewykluczone, że niemowlęta dokonują, ze względów adaptacyjnych, wyłącznie ekspresji emocji takich jak niezadowolenie, czemu nie muszą towarzyszyć odpowiednie subiektywne odczucia.

Badanie podłużne przeprowadzone przez Izarda i Fatnuzzo dostarczyło danych świadczących o tym, że wzorce ekspresji niektórych emocji pojawiających się w pierwszych trzech miesiącach życia zachowują stałość we wczesnym dzieciństwie. Badacze nagrywali mimiczne wyrazy emocji 88 niemowląt w wieku od dwóch do dziewięciu miesięcy, ujawniane w wielu różnych sytuacjach klasyfikowanych do dwóch grup – pozytywnych lub lekko stresujących. Ogółem badacze, za pomocą zobiektywizowanego systemu kodowania opierającego się na podstawach anatomicznych, zakodowali 20 816 wzorców niemowlęcych ekspresji mimicznych. Aż 98% spośród wszystkich tych ekspresji mimicznych zaklasyfikowano jako czyste bądź mieszane postaci zainteresowania, radości, smutku i gniewu. Pełna ekspresja mimiczna tych czterech emocji pojawiała się u niemowląt przed ukończeniem dziesiątego tygodnia życia, zaś częstość pojawiania się emocji nie wykazywała żadnych trendów rozwojowych między dziesiątym tygodniem a dziewiątym miesiącem życia.

Ważnym aspektem rozwoju ekspresyjnego składnika emocji są różnice indywidualne w zakresie skłonności do przeżywania i przejawiania poszczególnych emocji. Różnice takie mogą wynikać zarówno z biologicznego zróżnicowania progów wzbudzania emocji, jak i z odmienności doświadczeń społecznych. Przeprowadzone przez Izarda i współpracowników (1991) badania nad relacją matka-dziecko i rozwojem dziecięcej osobowości wykazały, że matki przejawiają zróżnicowaną ekspresją emocji w stosunku do swoich dzieci, co wpływa na społeczny rozwój tych dzieci (w szczególności na jakość ich przywiązania do matki, co rzutuje także na ich inne relacje społeczne).

Rozwój przeżyciowego składnika emocji. I przy okazji sprawa związku emocji z poznaniem, ponownie.

Przeżyciowy składnik emocji Izard definiuje głównie w kategoriach motywacyjnych. Przeżycie emocjonalne jest zdaniem tego autora szczególnym rodzajem uświadomionego odczucia, czy też tonu afektywnego. Przeżycie emocjonalne wymyka się precyzyjnym werbalnym opisom, jednak jego istotę przybliża opisanie takich aspektów, jak warunki motywujące jego powstanie, i związana z nim tendencyjność w spostrzeganiu oraz gotowość do podejmowania określonych działań. Według Izarda przeżyciowy składnik emocji jest bezpośrednim efektem neuronalno-oceniającego procesu wzbudzania emocji.

Zdefiniowane w ten sposób przeżycie emocjonalne nie podlega zmianom rozwojowym– podstawowy dla danej emocji stan motywacyjno-przeżyciowy pozostaje niezmienny. Zmianom ulegają natomiast związki pomiędzy stanami emocjonalnymi a czynnikami poznawczymi, o czym za chwilę powiem więcej. Izardowska definicja przeżycia, czy też doświadczenia emocjonalnego zgodna jest z założeniem, że zarówno składnik neuronalny, jak i podstawowy rdzeń ekspresyjnego składnika emocji warunkowane są przede wszystkim genetycznie i procesami rozwoju biologicznego. Jednak, pomimo swojego wrodzonego charakteru, składniki neuronalny i ekspresyjny nie muszą być w pełni funkcjonalne już w chwili narodzin. Prawdopodobnie pojawianie się tych składników następuje zgodnie z pewnym biologicznym programem, w czasie, który jest skoordynowany z planem rozwoju innych psychofizycznych systemów organizmu. Przykładowo, strach prawdopodobnie pojawia się dopiero po osiągnięciu przez system nerwowy niemowlęcia takiego stopnia dojrzałości, który umożliwia wytrzymanie tak ostrego stanu emocjonalnego (z reguły nie wcześniej niż w 8-9 miesiącu życia). Z kolei emocje takie jak pogarda, wstyd czy poczucie winy nie mogą być doświadczane przed osiągnięciem takiego stopnia rozwoju poznawczego, który umożliwia świadomość własnego Ja i zdolność odróżniania siebie od innych. Izard twierdzi – i to ma olbrzymie znaczenie dla zrozumienia procesów rozwoju w ogóle – że doświadczenia emocjonalne są pierwszymi pojawiającymi się u niemowlęcia strukturami psychicznymi, zaś jedną z pierwszych struktur afektywno-poznawczych jest skojarzenie radości z widokiem twarzy matki. Skojarzenie to zaczyna powstawać między trzecim a piątym tygodniem życia, kiedy niemowlę nabiera zdolności do spostrzegania konturów twarzy ludzkiej i pojawia się reakcja uśmiechu społecznego. Następuje to prawdopodobnie zanim jeszcze niemowlę uczy się rozróżniania twarzy różnych osób i zanim pojawi się u niego zdolność do oceny poznawczej umożliwiającej antycypowanie działań matki. Do czwartego-piątego miesiąca życia niemowlę uśmiecha się do wszelkich twarzy o przyjaznym wyglądzie. Wykształcenie się podstawowej struktury afektywno-poznawczej w postaci skojarzenia między uczuciem radości a widokiem twarzy matki wymaga więc pojawienia się zdolności do różnicowania percepcyjnego, szczególnego rodzaju pamięci nazywanego pamięcią rozpoznawczą i zdolności do wydobywania z niej informacji. Po późniejszym pojawieniu się w umyśle dziecka reprezentacji werbalnych i innych procesów poznawczych wyższego rzędu, oraz po dalszych miesiącach interakcji społecznych, ta pierwotna struktura afektywno-poznawcza staje się zarodkiem złożonego systemu struktur afektywno-poznawczych składających się na umysłową reprezentację bezpiecznego przywiązania do matki, będącego w pewnej mierze prototypem wszelkich relacji społecznych dziecka.Wykształcana przez niemowlę umysłowa reprezentacja osoby stanowiącej przedmiot przywiązania i samej relacji przywiązania jest oczywiście modyfikowana i wzbogacana w trakcie dalszych doświadczeń i uczenia się. W konsekwencji powstaje wewnętrznie spójny system struktur afektywno-poznawczych, który traktować można jako względnie trwałą cechę interpersonalną jednostki. Indywidualne cechy osobowości człowieka wyłaniają się według Izarda w podobny sposób, poprzez wykształcanie się związków między poszczególnymi emocjami i poszczególnymi ciągami działań i procesów poznawczych. Procesy powstawania związków między różnymi wzorcami emocji, poznania i działania uwarunkowane są zarówno doświadczeniem, jak i czynnikami genetycznymi. Konstytucja genetyczna odgrywa istotną rolę w kształtowaniu się progów doświadczania różnych emocji i skłonności do przeżywania określonych emocji, a te z kolei wyznaczają cechy i inne składniki rozwijającej się osobowości.

Podsumowując poglądy Izarda:

Rozwój emocjonalny polega głównie na wykształcaniu się związków między emocją a poznaniem i na kształtowaniu się wewnętrznie spójnych wzorców poznawczych, emocjonalnych i działaniowych. Istotnym elementem rozwoju emocjonalnego jest rozwój zdolności do regulacji i kontroli emocjonalnej (o której powiem na kolejnym wykładzie). Podstawowym czynnikiem motywującym i organizującym proces rozwoju emocjonalnego są określone doświadczenia emocjonalne. Procesy rozwoju uwarunkowane są zarówno genami, jak i doświadczeniem. Takie ujęcie rozwoju emocjonalnego pozwala, czy wręcz nakazuje, traktowanie go jako ważnego elementu rozwoju osobowości. Niektóre własności systemów emocjonalnych i ogólna organizacja jakościowo odmiennych emocji zależą głównie od genetycznie zaprogramowanych procesów rozwoju biologicznego. Istnieją dane przekonujące o prawdziwości tego twierdzenia w odniesieniu do struktury ekspresji emocji podstawowych, jednak brakuje danych dotyczących zmian rozwojowych zachodzących w okresie niemowlęctwa w strukturze wzorców ruchowych sygnalizujących te emocje, czy też w zakresie ich neuromięśniowego podłoża. Zgromadzone dotąd wyniki badań przekonują, że ekspresja wielu emocji pojawia się już w chwili narodzin lub w trakcie kilku pierwszych tygodni życia, a wzorzec wyrażania tych emocji nie ulega istotnym zmianom w ciągu pierwszych dziewięciu miesięcy życia. Izard definiuje doświadczenie emocjonalne jako stan motywacyjny generowany bezpośrednio przez aktywność neurochemiczną wzbudzaną przez procesy neuronalno-oceniające. Taka definicja doświadczenia emocjonalnego nie zakłada konieczności poprzedzania tego doświadczenia, współwystępowania z nim lub następowania po nim jakichkolwiek procesów poznawczych. Izard zakłada przy tym niezmienność doświadczenia emocjonalnego jako stanu motywacyjnego. Stany motywacyjne wzbudzające radość lub smutek, strach czy gniew pozostają zdaniem tego autora niezmienne w trakcie życia. Tym, co podlega zmianom rozwojowym, są związki emocji z poznaniem, struktury afektywno-poznawcze oraz wzorce ciągów emocja-poznanie-działanie. Doświadczenie emocjonalne jest siłą motywującą i organizującą te procesy, które można uznać za najważniejsze w rozwoju nie tylko systemu emocjonalnego, lecz także całości osobowości człowieka.

Co o rozwoju emocji wiemy poza tym:

Rozwój emocji we wczesnych okresach życia jest uzależniony od dojrzewania centralnego układu nerwowego, który zwłaszcza u ludzi podlega wielkim zmianom funkcjonalnym i strukturalnym w początkach życia postnatalnego.

Wielu badaczy (Mary Rothbart, Linda Camras, Judy Dunn, Richard Lazarus) zauważa, że jedną z najbardziej uderzających charakterystyk rozwoju emocjonalnego jest postępująca z wiekiem zmiana warunków wzbudzających poszczególne emocje. Całkowicie inne bodźce i sytuacje wywołują rozbawienie dziecka, gdy ma ono rok, pięć albo dziesięć lat. Zdaniem Lazarusa za zjawisko to odpowiedzialne są nie zmiany obiektywnych warunków wzbudzających emocje, lecz zmiany celów, które stają się ważne w różnych okresach życia dziecka. Takie zmiany celów decydują o tym, jakie warunki są w stanie wzbudzać poszczególne emocje u dzieci w różnym wieku.