„Stres i radzenie sobie- główne kontrowersje” Irena Heszen-Niejodek

Pojęcie stresu pojawiło się w literaturze psychologicznej po raz pierwszy w 1945r.

Pojęcie stresu:

Obecnie w psychologicznych ujęciach stresu dominuje stanowisko relacyjne, konsekwentnie sformułowane po raz pierwszy przez R.S.Lazarusa (1980):

-stres nie jest lokalizowany ani w jednostce, ani w otoczeniu, ale traktowany jako rodzaj relacji (interakcji, transakcji) między nimi. Wspólne dla różnych stanowisk jest traktowanie relacji stresowej jako zakłócenia lub zapowiedzi zakłócenia równowagi pomiędzy zasobami czy możliwościami jednostki z jednej strony, a wymaganiami otoczenia z drugiej.

Wczesne próby ujęcia relacyjnego w Polsce:

w 1963r. T. Tomaszewski zdefiniował sytuację trudną, jako brak wzajemnego dostosowania (czyli równowagi) potrzeb, warunków i czynności.

1966r. J. Reykowski stres psychologiczny to „obiektywny stosunek czynników zewnętrznych do cech człowieka” lub „czynniki stanowiące zagrożenie i zakłócenie” dla aktualnie wykonywanej aktywności zadaniowej.

Kolejne definicje:

R.S. Lazarus i S. Folkman (1984) STRES: “Określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi” (jest to def. nie tylko relacyjna, ale też percepcyjna-> tzn. autorzy odwołują się oceny podmiotu, która ma rozstrzygać o uznaniu relacji za stresową.

Alternatywne (do powyższej) definicje:

S.E. Hobfoll (1989) STRES: „model zachowania zasobów”. Koncepcja ta opiera się na założeniu, że ludzi dążą do, utrzymywania, ochrony i budowania zasobów, rozumianych jako cenione przez jednostkę przedmioty, właściwości osobiste, okoliczności lub czynniki sprzyjające. „Stres psychologiczny definiuje się jako reakcję wobec otoczenia, w którym istnieje (a) zagrożenie utratą zasobów netto, (b) utrata zasobów netto, (c) brak wzrostu zasobów następujących po ich zainwestowaniu”. Hobfoll akceptuje i subiektywny i obiektywny punkt widzenia jako podstawę rozstrzygnięć, czy mamy do czynienia ze stresem.

W porównaniu z Lazarusem Hobfoll większy akcent kładzie jednak na zasoby jednostki niż na ową interakcję.

W Polsce popularny jest model salutogenetyczny A. Antonovsky'ego (1984). Centralnym pojęciem jest poczucie koherencji, sensowności i przewidywalności świata oraz własnych w nim działań. Wg niego stresory są wszechobecne i nieuniknione, ale nie wywołują jednoznacznie negatywnych skutków dla jednostki. Rezultaty ich działania zależą od posiadania zasobów przydatnych w radzeniu sobie, skutki te mogą być nawet korzystne.

Podejście relacyjne pociąga za sobą problem kryteriów- czy o uznaniu, że mamy do czynienia ze stresem, decydować powinien subiektywny czy obiektywny punkt widzenia. U Lazarusa-> podejście fenomenologiczno-poznawcze, przypisuje rozstrzygające znaczenie ocenie poznawczej jednostki. T.Tomaszewski i J. Reykowski ujmują stres w kategoriach obiektywnych, ale nie dostarczając podstaw do decyzji w konkretnych wypadkach.

S.Hobfoll i A.Antonovsky próbują pogodzić oba te punkty widzenia.

Dyskusyjne i kłopotliwe, z metodologicznego punktu widzenia, jest zastosowanie kryteriów poznawczo-fenomenologicznych, bo ciężko ocenić obiektywnie daną sytuację jako jednakowo stresującą dla każdego. Pewnym krokiem jest rozróżnienie trzech poziomów natężenia: trauma lub warunki ekstremalne, wydarzenia życiowe i drobne codzienne utrapienia.

Jednoznaczne rozgraniczanie i niemal przeciwstawianie jednostki i otoczenia w definiowaniu stresu jest niezgodne z tendencjami współczesnej psychologii (zwłaszcza interakcyjnej), zmierzającymi do całościowego traktowania jednostki i jej otoczenia w danym momencie czasowym.

Stanowisko J. Strelaua (ogólniejsze i bardziej konsekwentne) STRES: stan, na który składają się silne negatywne emocje oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, przekraczające normalny (podstawowy) poziom pobudzenia. Określa on swoje podejście jako interakcyjne, akceptując pogląd, że powodem stresu jest zakłócenie równowagi pomiędzy wymaganiami i możliwościami ich spełnienia. Strelau rozróżnia obiektywną i subiektywną formę wymagań, jak i możliwości.

Inne dyscypliny:

Oprócz stresu psychologicznego wyróżniany jest stres biologiczny i socjologiczny. W medycynie pionierem badań nad stresem był H. Selye. Ujmował stres w kategoriach reakcji. W socjologii nie wypracowano na razie teoretycznej koncepcji stresu społecznego, socjolodzy nawiązują do dorobku psychologii i medycyny. Np. A. Titkow: „stres psychospołeczny to łańcuch przyczynowo-skutkowy, prowadzący od zagrożeń o charakterze społecznym na wejściu, do udanych lub nieudanych działań adaptacyjnych na wyjściu, w którym ogniwem pośredniczącym jest stres psychologiczny”.

Radzenie sobie ze stresem: styl radzenia sobie

We współczesnej psychologii nastąpiło charakterystyczne przesunięcie: mniejszą wagę przypisuje się opisowi czynników powodujących stres, większą natomiast- aktywności podejmowanej w ich obliczu przez jednostkę. Argumentem przemawiającym za takim przesunięciem jest m.in. teza, że to raczej owa aktywność niż obiektywne właściwości stresora decyduje o skutkach stresu.

Coping- radzenie sobie ze stresem. -> ma to 3 odniesienia znaczeniowe: (proces, strategia i styl)

1. Pierwsze ujęcie odnosi się do całości aktywności podejmowanej przez człowieka w danej sytuacji stresowej. Tak rozumiane radzenie sobie ze stresem jest złożone i dynamiczne, zajmuje niekiedy długi okres i oddziałuje na pierwotną sytuację, zmieniając ją czasem w sposób radykalny. Zachodzi tu proces interakcji.

2. Proces radzenia sobie ma zwykle złożoną strukturę. W przebiegu czasowym dają się w nim wyodrębnić mniejsze jednostki aktywności, stanowiące jakby jego ogniwa. Jednostki te niekiedy bardzo różnią się od siebie w obrębie tego samego procesu. Określane są jako strategie lub sposoby radzenia sobie.

3. Pojęcie stylu radzenia sobie odnoszone jest zwykle do indywidualnego zróżnicowania dyspozycji determinujących zachowanie się w warunkach stresowych.

Lazarus: Ludzie różnią się pomiędzy sobą skłonnościami do posługiwania się określonego rodzaju strategiami radzenia sobie i te różnice są względnie stałe.

Styl radzenia sobie wg autorki to będący w dyspozycji jednostki i charakterystyczny dla niej zbiór strategii czy sposobów radzenia sobie, z których część uruchamiana jest w procesie radzenia sobie z konkretną konfrontacją stresową. Stanowisko to oznacza zgodę na istnienie różnic indywidualnych w zakresie dyspozycji do radzenia sobie, ale nie wyklucza możliwości elastycznego dopasowywania zachowania do wymagań sytuacji.

Rodzaje stylów radzenia sobie

Dwie propozycje:

1. zainspirowana przez klasyczną psychoanalizę(S. M. Miller 1990)

2. autorami drugiego ujęcia są N.S. Endler, J.D.A. Parker.

1. Pierwsze rozróżnienie wykazuje pokrewieństwo z tendencjami obronnymi: represją i sensytyzacją. Zwykle wyodrębnia się dwa style:

• Pierwszy polega na koncentracji uwagi na stresorze i/ lub własnej reakcji , czyli na poszukiwaniu, gromadzeniu, przetwarzaniu i wykorzystywaniu informacji dotyczących wydarzenia stresowego.

• Drugi- odwracanie uwagi od stresora i własnych reakcji. Polega na pomijaniu, odrzucaniu, wypieraniu i zaprzeczaniu informacjom o wydarzeniu stresowym, a także chronieniu się przed takimi informacjami przez angażowanie się w „bezstresowe” formy aktywności:

1. unikanie przez dystrakcję, polegające na celowym zajmowaniu się jakąś inną czynnością

2. unikanie w postaci wypierania, kiedy dochodzi do dysocjacji procesów poznawczych i towarzyszących mi uczuć, przy czym jednostka zaprzecza nieprzyjemnym przeżyciom.

Każdy z powyższych dzieli się na kolejne dwa style (opisane poniżej)

To ujęcie nie zakłada obronnego charakteru stylów radzenia sobie. Są to raczej intrapsychiczne procesy poznawcze oraz jawne zachowanie, można je określić jako poznawczo-behawioralne.

I styl: duża czujność / silne unikanie - bogate zasoby strategii czujnych jak i unikowych. Jednostka jest w stanie radzić sobie zarówno wykorzystując informacje o sytuacji stresowej, jak chroniąc się przed takimi informacjami.

II styl: duża czujność / słabe unikanie obfitość strategii czujnych i ubóstwo strategii unikowych, co generalnie motywuje jednostkę do radzenia sobie dzięki przetwarzaniu informacji.

III styl: mała czujność / silne unikanie deficyt strategii czujnych i duży zasób strategii unikowych, - to prowadzi do radzenia sobie przez unikanie informacji.

IV styl: mała czujność / słabe unikanie -niewielkie zasoby zarówno strategii czujnych i unikowych- mała aktywność zaradcza.

Większość nie uwzględnia istnienia tych 4 kategorii-> przyjmuje je H. W. Kohne.

Elastyczność- cecha stylu warunkująca zmianę stosowanych strategii w zależności od wymagań sytuacji. Jest głównym warunkiem efektywności radzenia sobie. Elastycznośc jest właściwością wtórną.

Wg Kohne styl I jest najmniej skuteczny, bo wiąże się z dużym poziomem lęku - są spory na ten temat/ trwają badania.

2. Drugie podejście- tu kluczowe znaczenie ma cel/ funkcja.

Wyróżnić można 4 style:

- konfrontacyjny, zorientowany na zadanie

- konfrontacyjny, zorientowany na osobę (emocje)

- unikowy, zorientowany na zadanie

- unikowy, zorientowany na emocje.

Rola czynników indywidualnych i sytuacyjnych dla przebiegu oraz efektywności radzenia sobie

Do niedawna były 2 stanowiska w sprawie znaczenia:

- indywidualnych właściwości podmiotu

- rodzaju i dynamiki sytuacji stresowej, dla przebiegu oraz rezultatów radzenia sobie.

Uwarunkowania radzenia sobie w modelu osoba x sytuacja:

• Przebieg radzenia sobie zależy od właściwości sytuacji, od właściwości indywidualnych i od interakcji między tymi dwiema grupami czynników.

• Wśród właściwości indywidualnych istotne znaczenie ma styl radzenia sobie

• Wśród wł. sytuacyjnych istotna jest kontrolowalność sytuacji.

• W sytuacjach kontrolowanych bardziej efektywne są strategie czujne, w syt. niekontrolowalnych- strategie unikowe.

• Ludzie potrafią dopasowywać zachowanie zaradcze do obiektywnych wymagań sytuacji, stosując raczej te strategie, które w danej sytuacji są bardziej efektywne.

• Warunkiem dopasowania strategii do wymagań sytuacji są właściwości stylu radzenia sobie.

Rola mechanizmów obronnych w skutecznym radzeniu sobie

Wyróżniono dwa poziomy mechanizmów/ sposobów radzenia sobie:

- mechanizmy kontrolne- racjonalne, ukierunkowane na cel, przypisuje się im wyższą wartość adaptacyjną.

- mechanizmy obronne- nieracjonalne, ukierunkowane na emocje uważano za mniej wartościowe czy wręcz patologiczne.

Rozróżnienie Lazarusa i Folkman z 1984r. zakładało niezbędność i równoprawność obu funkcji radzenia sobie.

Efektywność radzenia sobie

Przedmiotem oceny efektywności mogą być: strategia, proces i styl radzenia.

Ocena efektywności strategii- opiera się na założeniu, że pewne sposoby radzenia sobie są generalnie lepsze od innych.

Ocena efektywności procesu- obejmuje całą transakcję stresową, w trakcie której człowiek stosuje zwykle wiele różnorodnych strategii.

Styl radzenia sobie- zależny od indywidualnych różnic między ludźmi. Ocena obejmuje jakiś okres i pewną liczbę epizodów stresowych.

R.S. Lazarus wyróżnia 3 poziomy analizy w badaniach nad stresem: fizjologiczny, psychologiczny i społeczny. Istnieje między nimi korelacja, ale nie ma dokładnej odpowiedniości. Np. Rozwiązanie sytuacji stresowej pozytywnie na poziomie społecznym może być niezadowalające na poziomie psychologicznym i fizjologicznym.

Dwie funkcje radzenia sobie (Lazarus):

- radzenie sobie instrumentalne- kształtowanie relacji stanowiącej istotę transakcji stresowej

- radzenie sobie z własnymi emocjami.

Można oceniać efektywność wyniku bezpośrednio po zakończeniu transakcji stresowej i w jakiejś perspektywie czasowej.

Opłacalność radzenia sobie ściśle łączy się z jego efektywnością.

---