SPOSTRZEGANIE

Proces spostrzegania jest procesem tworzenia reprezentacji przedmiotu na podstawie informacji otrzymanych z narządów zmysłowych oraz (w pewnych przypadkach) informacji zawartych w pamięci.

Spostrzeganie jest jednym z najprostszych procesów psychicznych.

Pomimo tego:

- nie jest procesem prostym,

- nie jest procesem całkowicie automatycznym,

- nie dostarcza dokładnego i wiernego obrazu świata.

Podstawowe pojęcia związane ze spostrzeganiem:

Bodziec dystalny - bodziec działający z pewnej odległości, to dowolny bodziec poza organizmem oddziałujący na narządy zmysłowe.

Bodziec proksymalny - bodziec pojawiający się w bezpośrednim kontakcie bodźca dystalnego z narządem zmysłowym.

Wrażenie - odzwierciedlenie elementarnej cechy zmysłowej zarejestrowanej w wyniku odbioru danych sensorycznych. Wg Hebba (1969) to aktywność dróg wstępujących, biegnących od narządów zmysłowych. Poszczególne wrażenia są od siebie odizolowane.

Spostrzeżenie - obraz przedmiotu, obraz wszystkich dostępnych cech, rejestrowanych za pośrednictwem różnych zmysłów. Wg Hebba jest efektem aktywności pół czuciowych kory mózgowej, które odebrały informacje pochodzące z różnych zmysłów i połączyły je w całość. Łączenie różnych wrażeń ze sobą jest wynikiem percepcyjnego uczenia się.

Powstawanie spostrzeżenia jako konsekwencja odbioru informacji sensorycznych:

bodziec dystalny		bodziec proksymalny		wrażenie		spostrzeżenie
									zakodowane impulsy nerwowe		odkodowane impulsy nerwowe

Dzięki kodowaniu informacje uzyskują taką postać, że nadają się do obróbki na wyższych piętrach układu nerwowego.

Informacje zakodowane są przesyłane do kory czuciowej, gdzie dopiero następuje ich dekodowanie.

Za kodowanie emocjonalne odpowiedzialne są bocznice (kolaterale). Drogi te kierują się w stronę struktur podkorowych (wzgórze i ciało migdałowate), skąd biegną bezpośrednie połączenia do kory. W tych strukturach następuje wczesna ocena emocjonalnego znaczenia bodźca.

Spostrzeżenie nie jest wyłącznie rezultatem analizy percepcyjnej, ale również analizy znaczenia emocjonalnego. To znaczenie emocjonalne może się wiązać z odbiorem bodźców, których treść emocjonalna jest zdeterminowana przez ich właściwości sensoryczne (m.in. kształt i sposób poruszania się).

Reakcje emocjonalne mogą powstawać również w wyniku procesu uczenia się - wtedy reakcja emocjonalna może „podczepić się” do bodźców obojętnych.

Stałość spostrzegania - zjawisko polegające na tym, że spostrzeżenie nie ulega zmianom lub też ulega mniejszym zmianom w porównaniu ze zmianami bodźców proksymalnych (np. stałość jasności, wielkości, kształtu, barwy).

W spostrzeganiu biorą udział dwa rodzaje procesów:

1. procesy dół - góra (bottom - up):

Odbiór informacji zmysłowych przez narządy zmysłów >>> analiza informacji na wyższych piętrach układu nerwowego >>> analiza informacji na poziomie kory mózgowej >>> spostrzeżenie.

Warunkiem spostrzeżenia i rozpoznania jakiegoś obiektu jest możliwość zinterpretowania go za pomocą informacji zarejestrowanych wcześniej w pamięci.

2. procesy góra - dół (top - down):

Odbiór niepełnej informacji przez narządy zmysłów >>> uruchomienie procesów pamięciowych (poszukiwanie) >>> interpretacja danych zmysłowych.

Nasze doświadczenie wpływa na interpretację tego, co przesyłają nam narządy zmysłów.

Fazy spostrzegania:

I. Rejestracja sensoryczna.

Zmiana bodźca zewnętrznego na impuls nerwowy. W wielu przypadkach impulsy zawierają już informacje na temat specyficznych cech przedmiotu. Dzieje się tak, gdy pobudzone są detektory cech, czyli komórki (lub zespoły komórek) odpowiedzialne za wyodrębnienie specyficznej cechy (lub cech) przedmiotu. Detektory reagują na tę jedną cechę (lub cechy), a na pozostałe cechy nie są wrażliwe.

II. Faza oceny emocjonalnej.

Pierwotna ocena emocjonalna bodźców (w strukturach podkorowych). Następuje zanim jednostka zdąży się zorientować, czego owe bodźce dotyczą.

III. Faza rozpoznania treści bodźca.

Nazywana także fazą oceny semantycznej. Następuje rozpoznanie bodźca, czyli określenie kategorii, do której należy ten bodziec Odbywa się to poprzez porównanie danych sensorycznych z kategoriami już istniejącymi w pamięci.

IV. Faza oceny znaczenia metaforycznego.

Dostrzeganie innego sensu odbieranych bodźców. W wielu przypadkach komunikaty metaforyczne rozumiane są tylko przez nieliczne osoby, poza tym jeden komunikat może mieć różne (często równoprawne) interpretacje.

Ważne: Granice między poszczególnymi procesami poznawczymi czy ich fazami mają charakter płynny.

Klasyczne teorie spostrzegania - porównanie.

ASOCJACJONIZM (ATOMIZM)	STRUKTURALIZM (PSYCHOLOGIA POSTACI)
Charakterystyka: - pojawił się w XIX w., - główni przedstawiciele: Wundt, Titchener, - nurt naturalistyczny ówczesnej psychologii, oparty o fizyczną teorię atomistyczną.	Charakterystyka: - pojawił się w XX w., - główni przedstawiciele: Wertheimer, Koffka, Kőhler, Lewin, - opierali się głównie na psychologii oraz nowych teoriach fizyki.
Główne tezy: - prymat części nad całością, - wrażenia są pierwotne, a spostrzeżenia wtórne, - łączenie wrażeń w spostrzeżenia następuje na podstawie praw kojarzenia (sformułowanych przez Arystotelesa), - wszystkie części w polu percepcyjnym są jednakowo ważne, - nie są znane fizjologiczne podstawy wrażeń subiektywnie pierwotnych, - główny problem: jakie wrażenia stanowią konstytutywną część spostrzeżenia.	Główne tezy: - prymat całości nad częściami, - spostrzeżenia są pierwotne, a wrażenia można poznać dopiero na podstawie analizy spostrzeżeń, - wyodrębnienie całości następuje na podstawie zasad Wertheimera; zasady te mają charakter wrodzony, - w polu percepcyjnym można wyodrębnić figurę (część ważniejsza) oraz tło (część mniej ważna), - nieznane są fizjologiczne podstawy spostrzeżeń oraz ich spoiwa, - główny problem: izomorfizm, czyli powstawanie obrazów nerwowych w mózgu.

Prawa kojarzenia Arystotelesa:

1. Prawo kojarzenia przez styczność w czasie,

2. Prawo kojarzenia przez styczność w przestrzeni,

3. Prawo kojarzenia przez podobieństwo,

4. Prawo kojarzenia przez kontrast.

Prawa 3 i 4 rzadziej są stosowane do wyjaśnienia spostrzegania.

Ad. 1.

W przypadku styczności w czasie łączymy ze sobą te elementy, które współwystępują ze sobą albo łączy je następstwo czasowe (np. spostrzeganie muzyki i mowy). Wg asocjacjonistów to prawo jest najważniejsze.

Ad. 2.

Przy kojarzeniu przez styczność w przestrzeni łączymy ze sobą elementy sąsiadujące (np. spostrzeganie wzrokowe).

Współczesna alternatywa dla wyjaśnienia kojarzenia przez styczność w przestrzeni: Wg Hebba w spostrzeganiu występuje aktywność zespołów komórkowych oraz sekwencji fazowych.

Zespoły komórkowe - wyspecjalizowane obwody neuronów, odpowiedzialne za wykrywanie poszczególnych elementarnych cech przedmiotu.

Sekwencja fazowa - seria ruchów pojawiających się w określonej kolejności i przerywanych w specyficznych miejscach spostrzeganego obiektu, gdzie pobierana jest informacja o specyficznych cechach.

Zasady wyodrębniania całości wg Wertheimera (na podstawie doświadczeń ze zbiorami kropek):

1. Bliskość przestrzenna lub sąsiedztwo w polu widzenia.

2. Jednakowy wygląd lub podobieństwo.

3. „Wspólna droga”.

4. Dobra kontynuacja lub dobra figura.

5. Niewielkie rozmiary.

6. Symetria.

7. Zgodność z chwilowym nastawieniem.

8. Ubiegłe doświadczenie i przyzwyczajenia.

Rozróżnienie na figurę i tło wg Edgara Rubina (1921):

1. Figura ma pewien kształt, tło zaś jest postrzegane jako bezkształtne.

2. Tło wygląda tak, jakby się rozprzestrzeniało za figurą w sposób ciągły, a nie jak gdyby było przerwane przez figurę.

3. Figura wydaje się wysunięta ku przodowi, tło zaś wygląda tak, jak gdyby było z tyłu.

4. Figura mam charakter rzeczy, a tło przedstawia się jako nieukształtowany materiał.

5. Figura silniej nam się narzuca, jest łatwiej zapamiętywana i wydaje się bardziej sensowna.

6. Figura wydaje się jaśniejsza od tła.

Kategoryzacja sensoryczna.

Detektory cech to zespoły komórek nerwowych, wyspecjalizowane w odbiorze wybranych cech, takich jak barwa, wielkość ruchu czy położenie w polu widzenia. Mogą one być zlokalizowane w narządach zmysłów bądź też na wyższych piętrach układu nerwowego, z korą mózgową włącznie.

Eksperymenty Lettvina, Maturany, McCulloch i Pittsa (1959) na żabach wykazały, że u żaby są w oku następujące rodzaje detektorów:

1. „detektory owadów” (służące do wykrywania obiektów nadających się do jedzenia),

2. „detektory bocianów” (służące do wykrywania obiektów zagrażających).

U innych zwierząt występują inne rodzaje detektorów pomocnych przy zdobywaniu pokarmu, np. pająk reaguje na drgania sieci, a informacja wzrokowa jest dla niego nieistotna. Sowa dla zlokalizowania zdobyczy wykorzystuje słyszenie stereofoniczne.

Zaletą systemów lokalizacji pożywienia jest ich precyzyjność, natomiast wadą jest ograniczenie ilości dostępnych informacji płynących ze środowiska - zwierzę jest zdolne do wykrywania tylko bodźców o określonych cechach.

U człowieka ważnym wrodzonym bodźcem adaptacyjnym jest twarz. Już noworodki skłonne są do dłuższego przyglądania się bodźcom przypominającym twarz ludzką. Kwestia istnienia u człowieka „detektorów twarzy” pozostaje nierozstrzygnięta ze względu na brak możliwości prowadzenia takich badań, jak na zwierzętach.

Podsumowując, detektory:

1. wyodrębniają informacje ze środowiska, które są ważne adaptacyjnie,

2. kodują je w oszczędny sposób, tak by mogły zostać wykorzystane w dalszym przetrwaniu; kodowanie to już na wstępie redukuje ilość dostępnych informacji, ponieważ detektory są wrażliwe tylko na pewne informacje.

Pojęcie schematu (kategoryzacja w obrębie pamięci).

Pojęcie schematu wprowadził Bartlett (1932) - rozumiał on schematy jako uogólnioną wiedzę na temat pewnego wycinka środowiska.

Wg Neissnera (1976) schemat jest tą częścią cyklu percepcyjnego, która znajduje się wewnątrz obserwatora, która daje się modyfikować przez doświadczenie i która jest jakoś specyficzna wobec tego, co jest postrzegane.

Schemat:

1. jest poznawczym punktem odniesienia dla informacji odbieranych przez narządy zmysłowe,

2. posiada zdolność rozumienia informacji sensorycznej,

3. jest wykorzystywany do interpretowania napływających danych.

Koncepcja gotowości i obronności percepcyjnej.

Główne założenia Brunera (1978):

• w przypadku spostrzegania bodźców obdarzonych znaczeniem występuje proces poszukiwania kategorii, do których najlepiej pasowałyby napływające dane,

• istotą procesu spostrzegania jest rozpoznawanie (określanie, do jakiej kategorii należy jakiś konkretny obiekt),

• w przypadkach, kiedy kategoria i dane sensoryczne pokrywają się tylko częściowo, pojawia się proces zwany „sprawdzaniem dla potwierdzenia” (poszukiwanie cech krytycznych, które są charakterystyczne tylko dla danej kategorii, a nie opisują innych kategorii).

Gotowość percepcyjna - stan organizmu warunkujący to, co będzie spostrzegane.

Torowanie - zjawisko polegające na tym, że jeśli człowiek został uprzedzony świadomie lub nie o rodzaju bodźców, jakie będą eksponowane, wtedy rozpoznawanie będzie łatwiejsze.

Czynniki zewnętrzne warunkujące gotowość percepcyjną:

1. Częstość uprzednich doświadczeń (wyższą gotowość wykazują te kategorie, których przedstawiciele uprzednio często występowali w otoczeniu jednostki).

2. Konsekwencje społeczne (wyższą gotowość wykazują te kategorie, które są wykorzystywane przez innych).

Czynniki wewnętrzne warunkujące gotowość percepcyjną:

1. Monopol, czyli liczba kategorii wykorzystywanych przez jednostkę (im mniejsza liczba kategorii, tym monopol silniejszy).

2. Integracja poznawcza systemu kategorii (im silniej powiązane są ze sobą poszczególne kategorie, tym wyższa jest ich gotowość).

3. Konsekwencje motywacyjne (kategorie, które związane są z realizowanymi przez człowieka celami, wykazują większą gotowość aniżeli kategorie obojętne).

Obronność percepcyjna - zjawisko obniżenia progu rozpoznawania materiału zagrażającego jednostce.

Wydaje się, że z pozoru nieadaptacyjne zjawisko obronności percepcyjnej pełni pozytywne funkcje adaptacyjne. Funkcje te polegają na uruchomieniu procesów emocjonalnych, które wprawdzie blokują pełne rozpoznawanie bodźca, ale jednocześnie przygotowują organizm do energicznego działania. Działanie to nie jest już precyzyjnie sterowane przez specyficzną treść bodźca, lecz tylko przez jego znaczenie emocjonalne. Emocja pełni tu prostą funkcję orientacyjną.

Cykl percepcyjny Neissera.

DOSTĘPNA INFORMACJA W OTOCZENIU

MODYFIKUJE DOSTARCZA DANYCH

SCHEMAT PAMIĘCIOWY EKSPLORACJA

KIERUJE

Główne założenia Neissera:

• gdybyśmy przyjmowali, iż spostrzeganie jest odpowiedzią na zmiany w otoczeniu, to nasze spostrzeżenia oraz reakcje byłyby zawsze spóźnione w stosunku do tego, co dzieje się w naszym otoczeniu,

• spostrzeganie ma charakter cykliczny, a równoprawnymi częściami cyklu są pobieranie informacji oraz poszukiwanie tych informacji,

• spostrzeganie jest czynnością ciągłą, która nie ma wyraźnie zaznaczonego początku ani końca,

• są jednak takie sytuacje, gdy zapoczątkowuje je: albo odbiór informacji z otoczenia albo schemat lub też procesy eksploracji,

• schematy eksploracyjne mogą mieć bardzo zróżnicowany charakter (pozwalają na wielozmysłowe poznanie przedmiotu, dostarczają informacji ukierunkowujących proces spostrzegania).

Koncepcja spostrzegania pośredniego i bezpośredniego.

1. Spostrzeganie pośrednie:

Podmiot poznaje własne schematy. Ponieważ schematy te zawierają uogólnioną wiedzę na temat rzeczywistości, w związku z tym poznanie nie może dostarczać całkowicie wiernego obrazu rzeczywistości. Podmiot może rekonstruować tę rzeczywistość, uwzględniając w większym stopniu informacje pochodzące z narządów zmysłów. Koncepcja ta zwana jest konstruktywistycznym podejściem do spostrzegania lub koncepcją inteligentnego spostrzegania (zwolennicy: Bruner, Gregory, Rock). Koncepcję ta zakłada, że strukturę spostrzeżenia charakteryzuje homomorfizm w stosunku do rzeczywistości (tzn. może zdarzyć się tak, że różne bodźce są zaliczane do tej samej kategorii).

2. Spostrzeganie bezpośrednie:

W przypadku spostrzegania bezpośredniego nie mamy schematów, a informacja dostarczana przez narządy zmysłowe jest wiernym odzwierciedleniem rzeczywistości. Koncepcja ta przyjmuje, że informacja odbierana z otoczenia jest informacją wysoce specyficzną i w związku z tym nie ma potrzeby odwoływania się do reprezentacji, które stanowią ogniwo pośrednie, wprowadzające poprzez swój schematowy charakter różne możliwości popełnienia błędu. Koncepcja ta zakłada system odwzorowania izomorficzny (każdy bodziec tworzy oddzielne spostrzeżenie).

Koncepcja percepcji bezpośredniej została stworzona przez Jamesa Gibsona (1979) i była rozwijana przez jego żonę Eleanor Gibson (1991).

Percepcja bezpośrednia świata zewnętrznego.

Główne założenia Gibsona:

• do organizmu dociera bogata informacja, uporządkowana w postaci szyku optycznego (szyk optyczny - światło o różnych intensywnościach, padające z różnych kierunków), dzięki tej informacji możemy stworzyć wierny obraz świata. Nie musimy przy tym sięgać do danych pamięciowych jako podstawy kategoryzowania napływających bodźców;

• docierająca do nas informacja ma charakter kontekstowy, a my jesteśmy zaprogramowani do odbierania takiej informacji kontekstowej;

• nie tylko spostrzegamy całe obiekty, ale ujmujemy je w coś, co umożliwia nam pewne działania;

• spostrzeganie bezpośrednie opiera się na wyodrębnianiu niezmienników (są to specyficzne układy cech, które pozostają stałe w zmieniających się warunkach spostrzegania);

• spostrzeganie nie ma charakteru wyłącznie sensorycznego, ale też motoryczny;

• spostrzeganie traktowane jest nie tyle jako pewien proces, ile jako pewna zdolność czy umiejętność.

Percepcja bezpośrednia świata wewnętrznego.

Koncepcja psychicznej reprezentacji emocji (Maruszewski, Ścigała, 1995,1998):

1. Wskaźniki wewnętrzne wykorzystywane przy spostrzeganiu emocji (Buck, 1994):

• dane odbierane są za pośrednictwem interoreceptorów, czyli receptorów rejestrujących stan naszych narządów wewnętrznych (informacje te nie są dostępne jednostce);

• dane odbierane za pośrednictwem proprioreceptorów, czyli receptorów związanych z czuciem mięśniowym (informacje te są bardziej dostępne innym ludziom niż jednostce);

• dane introspekcyjne, mówiące o subiektywnym obrazie emocji (informacje te są dostępne tylko jednostce).

Człowiek dowiaduje się o swoich uczuciach i pragnieniach w wyniku tzw. edukacji emocjonalnej.

2. Podział na emocje pierwotne i wtórne (Damasio, 1999):

1. pierwotne - emocje stanowiące naturalną i góry zorganizowaną odpowiedź na dobrze zdefiniowaną klasę bodźców; mają charakter wrodzony i są uruchamiane automatycznie; są spostrzegane na podstawie zmian w organizmie, które pojawiły się w wyniku działania bodźca emotogennego;

2. wtórne - są spostrzegane nie tylko na podstawie zmian w organizmie (które pojawiły się w wyniku działania bodźca emotogennego), ale również poprzez psychiczną reprezentację emocji (wyobrażenia).

8/8

Na podstawie książki: T. Maruszewski - „Psychologia poznania”

Opracowanie: Dominika

świat zewnętrzny

lub wewnętrzny

reprezentacja świata - zwykle w postaci schematu

podmiot - poznanie reprezentacji

uporządkowana informacja uzyskiwana za pośrednictwem umiejętności percepcyjnych

podmiot

- poznanie bezpośrednie

---