Kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem
I Fizjologiczno-psychologiczne podstawy procesu czytania
Podstawowym warunkiem skutecznej pracy dydaktyczno-wychowawczej jest określony poziom umiejętności czytania ze zrozumieniem. Wczesne i sprawne opanowanie tej umiejętności ułatwia pokonywanie trudności w procesach przyswajania, pogłębiania i utrwalania wiedzy. Czytanie ze zrozumieniem umożliwia samodzielne zdobywanie wszelkich informacji zawartych
w mowie pisanej. Jest furtką, która otwiera ogromne możliwości ciągłego kształcenia się, rozwijania własnej osobowości, nadążania za narastającą wiedzą. Kształtowanie umiejętności rozumienia czytanych tekstów jest procesem długotrwałym, przy czym jego podstawy zdobywa się już na poziomie nauczani początkowego. Umiejętne kierowanie procesem nauki czytania wymaga znajomości fizjologicznych i psychologicznych podstaw tego procesu, bowiem czytanie jest złożonym procesem dynamicznym uzależnionym od poziomu funkcjonowania centralnego układu nerwowego oraz poziomu sprawności poszczególnych analizatorów i związków miedzy nimi. Dynamika czytania dotyczy między innymi ruchów gałki ocznej. W toku czytania oko wykonuje trzy rodzaje ruchów:
- ruch postępowy /od lewej strony ku prawej, wzdłuż linii czytanego tekstu/,
- ruch zwrotny /od końca jednej linii tekstu do początku linii następnej/,
- ruch wsteczny /umożliwia ponowny odbiór obrazu graficznego w przypadku omyłki lub niezrozumienia czytanego tekstu/.
Zbadano również, że ruch oczu przy czytaniu nie jest równomierny, lecz dokonuje się skokami oddzielonymi przerwami spoczynkowymi. Właściwe czytanie odbywa się w czasie przerw spoczynkowych. Wówczas obejmujemy wzrokiem około dwunastu liter. U biegłego czytelnika przerwa trwa około 1/5 sekundy. Ruch oczu obejmuje około 1/13 całego czasu czytania, a pauzy ruchowe wypełniają 12/13 tego czasu. Czas zużyty na pauzy ruchowe jest wskaźnikiem biegłości w czytaniu: im przerwy spoczynkowe trwają dłużej, tym proces czytania jest szybszy, czytanie jest więc sprawniejsze. Na fizjologiczno-psychologiczny proces czytania składają się takie procesy jak:
- objęcie okiem pola spostrzeżeń,
- odbiór wrażeń tekstu na siatkówce oka,
- ruch oczu (postępowy, wsteczny, zwrotny),
- transmisja impulsów z siatkówki do wzrokowych ośrodków mózgowych,
- pobudzenie procesów kojarzenia i interpretacja impulsów wzrokowych.
Tak przebiega proces czytania cichego.
Badania nad umiejętnością cichego czytania ze zrozumieniem potwierdzają, że uczniowie zarówno klas nauczania początkowego, ale również i klas starszych szkoły podstawowej nie opanowali tej umiejętności w dostatecznym stopniu. Często uczniowie, ich rodzice, a nawet nauczyciele nie kojarzą tych braków z niepowodzeniami szkolnymi.
II Rola cichego czytania ze zrozumieniem
Nauczyć dziecko czytać, to otworzyć przed nim drogę rozwoju umysłowego. Opanowanie umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem warunkuje powodzenie szkolne i życiowe dziecka, gdyż ułatwia mu naukę na szczeblu nauczania początkowego i przygotowuje do systematycznej nauki w klasach starszych. efektywne uczenie się daje dodatkową satysfakcję i zadowolenie
z szybkiego opanowania materiału, co sprzyja rozwojowi dalszych zainteresowań i mobilizuje do doskonalenia techniki czytania. Uczeń, który ma trudności ze zrozumieniem tego co czyta,
nie może liczyć na ,,wewnętrzną nagrodę" wzmacniającą jego poczynanie. Może to wpłynąć na ukształtowanie się jego negatywnej postawy wobec samego siebie i zadań, co z kolei może spowodować niechęć do tekstu jako źródła wiedzy. Dziecko nie będzie rozszerzało i utrwalało wiadomości za pomocą tekstów drukowanych. Osłabi to też jego zainteresowanie czytelnicze i uzależni go od innych osób jako informatorów. Aby temu zapobiec, należy podjąć systematyczną pracę nad kształtowaniem tej umiejętności już od klasy pierwszej.
III Cel i organizacja ćwiczeń
Doceniając rolę cichego czytania ze zrozumieniem., jego wpływ na rozwój umysłowy dzieci oraz zdają sobie sprawę z potrzeby jak najwcześniejszego wyposażenia uczniów w tę umiejętność należy właściwie dobrać ćwiczenia. Przy pamiętać, że ciche czytanie możliwe jest tylko na podłożu śladów i związków wytworzonych w czytaniu głośnym. Przy cichym czytaniu uczeń nie ma kontroli słuchowej czytanego tekstu i ujmuje treść wyrazu jedynie za pośrednictwem analizatora wzrokowego. Czytanie to stosowane na tekstach nie opanowanych w czytaniu głośnym nie daje efektu, a nawet zniechęca dziecko do czytania. Część zdania albo poszczególne wyrazy w zdaniu nie opanowane w czytaniu głośnym przeszkadzają dziecku w uchwyceniu treści tekstu czytanego po cichu. W ćwiczeniach zmierzających do kształtowania cichego czytania ze zrozumieniem należy uwzględnić zarówno zainteresowania dzieci, jak i ich zróżnicowany poziom
i możliwości. Celem tych ćwiczeń jest:
- opanowanie techniki czytania cichego, a wiec wyrabianie umiejętności sprawnego i dokładnego rozpoznawania oraz właściwego ujmowania coraz to większych cząstek tekstu (co pozwoli rozszerzyć pole widzenia),
- pogłębienie rozumienia treści, pozwalające w pełni ująć sens czytanego tekstu.
Aby zestaw ćwiczeń jak najlepiej spełnił zwoje zadanie, musi być urozmaicony. W jego realizacji musimy kierować się zasadą systematyczności i konsekwencji. Wdrażanie ćwiczeń musi opierać się na znajomości psychiki i właściwości rozwojowych dzieci. Dlatego muszą one przybierać postać różnorodnych zadań i gier dydaktycznych, zagadek rozwijających aktywność intelektualną uczniów. Atrakcyjność ćwiczeń ma wpływ na lepsza koncentrację uwagi, większe zainteresowanie przebiegiem lekcji, czyli efektywniejsze i skuteczniejsze uczenie się.
Bowiem im przyjemniejsze doznania towarzyszą pokonywaniu trudności związanych z czytaniem tekstu i wydobywaniem z niego odpowiednich informacji, tym łatwiej wywołać u dzieci pozytywną motywację do pokonywania trudności, tym silniejsze jest dążenie do celu, do osiągnięcia sukcesu. Proponowane ćwiczenia charakteryzują się różnym stopniem przydatności. Jedne są konkretne, całkowicie podporządkowane kształtowaniu nawyków, realizowane na drodze myślenia praktycznego, opartego na bezpośrednich spostrzeżeniach. Inna grupa ma charakter ogólny zawiera pojęcia, których rozumienie wymaga wyjścia poza bezpośrednio dostrzegalne cechy zjawisk językowych i dokonywania na tej podstawnie porównań, uogólnień oraz wyciągania wniosków. Wszystkie ćwiczenia stanowią podstawę do kształtowania nowych umiejętności i pojęć, do rozbudowania i bogacenia ich zakresu w następnych latach nauki szkolnej. Zasada stopniowania trudności pozwala na zachowanie logicznego układu umożliwiającego zdobywanie nowej wiedzy w oparciu o wcześniejsze wiadomości. Stąd następstwo kolejnych ćwiczeń. Kolejne ćwiczenie jest podstawą do wprowadzenia następnego, tak by wszystkie razem stanowiły sensowny układ. Szczególnie korzystny na tym etapie nauczania okazuje się obrazek, gdyż można go dowolnie dobierać. Obrazek budzi zainteresowanie tekstem, stanowi podstawę, na której uczeń analizuje treść, przeprowadza porównania, łączy teksty w logiczne całości, wyciąga wnioski. Przy realizacji ćwiczeń proponuje się wykorzystać: domina, loteryjki, rozsypanki sylabowe, wyrazowe
i zdaniowe, krzyżówki, rebusy, które pozwalają dzieciom manipulować i jednocześnie wspierają ich procesy myślowe. Czynności manualne wpływają dodatnio na sferę emocjonalną
i motywacyjną dziecka, łagodzą wysiłek, budzą przyjemne stany uczuciowe. Działanie
i manipulowanie na tym szczeblu są czymś tak koniecznym i naturalnym, że nie sposób wyobrazić sobie, aby można było je pominąć.
IV Przykłady ćwiczeń kształtujących ciche czytanie ze zrozumieniem
Odpoznawanie sylab w wyrazach
Nauczyciel pokazuje sylabę, a uczniowie odszukują wyrazy zawierające taką samą sylabę, np. pa - łopata, barak, palto, opona, pani, pasek
Odpoznawania wyrazów
Oszukiwanie wskazanego przez nauczyciela wyrazu wśród innych wyrazów,
a później w zdaniu i tekście, np. wybieranie rzeczowników, odszukiwanie
w tekście imion dzieci, nazw zwierząt, zabawek, itp.
Dobieranie podpisów do obrazków przedstawiających różne rzeczy.
Celem tych ćwiczeń jest przede wszystkim utrwalenie obrazów graficznych wyrazów, zachęcenie dzieci do samodzielnej pracy, korzystanie z informacji pisanej.
Uzupełnianie luk wyrazowych w zdaniach za pomocą wyrazów z rozsypanki
Nauczyciel poleca uzupełnienie zdania wyrazami z ramki
Odszukiwanie zdań w tekście
Nauczyciel poleca odszukać w tekście czytanki lub na tablicy zdania.
Liczenie wyrazów w zdaniu, zdań w tekście.
Wyjaśnianie słownictwa, treści pojęć.
Układanie wyrazów z kilku wybranych liter alfabetu ruchomego.
Polecenia: Z liter: k, t, o, k, e ułóż wyraz kończący się literą k.
Z liter: k, i, e, s ułóż wyraz zaczynający się literą l.
Układanie zdań z rozsypanek wyrazowych (początkowo łatwiejszych, a później
o zwiększonym stopniu trudności).
Dzieci otrzymują obrazek i rozsypankę wyrazową tworząca odpowiednie zdanie.
Dobieranie zdań do treści obrazków (tyle zdań ile obrazków).
Wybieranie jednego zdania spośród kilku jako podpisu obrazka.
Wybieranie zdań (np. dwóch z czterech), do których brakuje ilustracji.
układanie wyrazów i krótkich zdań z rozsypanek sylabowych.
Uczniowie otrzymują obrazki przedstawiające np. parasol, beret, kanarka oraz sylaby: pa, sol, be, ka, rek, na, ra, ret.
Dobieranie parami kartek zawierających pytania i odpowiedzi.
Wybieranie właściwej odpowiedzi na pytanie spośród kilku zdań.
Pisemne udzielanie odpowiedzi na pytanie uwidocznione na tablicy lub kartkach.
Wykonanie poleceń napisanych na kartkach.
Porządkowanie zdań jako ćwiczenie wdrażające do pisania opowiadania.
Dzieci otrzymują obrazek i dwa, trzy zdania.
Zadanie polega na ustaleniu ich kolejności tworzących pewną logiczną całość. Celem ćwiczenia jest ukazanie przyczynowo-skutkowego układu zdań
w opowiadaniu.
Odczytywanie fragmentów tekstu czytanki lub też lektury jako uzasadnienie odpowiedzi ustnej
Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie nauczyciela w tekście czytanki.
Wyszukiwanie w tekście zdań i urywków związanych z ilustracją zamieszczoną
w czytance.
Wyszukiwanie zdań i urywków, które mogą być podpisem ilustracji.
Wyszukiwanie w tekście urywków odnoszących się do osób[ wygląd zewnętrzny, zachowanie, cechy charakteru], miejsca i czasu akcji.
Odszukiwanie fragmentów, które można zilustrować.
Odczytywanie podpisów pod obrazkami i porządkowanie ich w kolejności chronologicznej.
Ilustrowanie treści czytanki wytworami plastycznymi po cichym przeczytani.
Zestawienie treści tekstu własnymi obserwacjami i przeżyciami.
Wyrażanie własnego sądu o postaciach i zdarzeniach występujących w tekście czytanki czy lekturze.
Samodzielne wypowiadanie się na podstawie tekstu.
Zdawanie sprawy z treści tekstu po jednorazowym, cichym przeczytaniu.
Przedstawiony zestaw ćwiczeń ma na celu wdrażanie uczniów do cichego czytania ze zrozumieniem. Ponadto sprzyja ich aktywizacji, pobudza do sprawnego spostrzegania, logicznego myślenia i zapamiętywania.