UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY
(systema nervosum autonomicum)
Autonomiczny układ nerwowy zwany wegetatywnym stanowi część układu nerwowego, którego wypustki przewodzą impulsy nerwowe do narządów wewnętrznych, a wraz z układem dokrewnym decyduje o stanie środowiska wewnętrznego organizmu i utrzymaniu jego stałości, czyli homeostazy. Układ autonomiczny jest ponadto bardzo czułym wskaźnikiem stanu emocjonalnego, nawet gdy zachowanie somatyczne lub mowa na to nie wskazują. Z drugiej strony czynnościom układu somatycznego towarzyszy komponenta autonomiczna. Tak więc układ autonomiczny wykazuje ścisłą współzależność od somatycznego układu nerwowego, z którym tworzy funkcjonalną całość. Podstawową jednostką czynnościową układu autonomicznego jest odruch, a jeśli jego efektorem jest mięsień gładki, mięsień sercowy lub gruczoł, nosi nazwę odruchu autonomicznego (trzewnego). Impulsy z OUN do efektorów wisceralnych są przewodzone dwoma połączonymi synaptycznie neuronami: 1) neuronem przedzwojowym, którego ciało komórkowe znajduje się w pniu mózgowym lub rdzeniu kręgowym i 2) neuronem pozazwojowym, którego ciało komórkowe mieści się w obwodowym zwoju autonomicznym. Dalszą cechą charakterystyczną układu autonomicznego jest to, że większość jego włókien pozbawiona jest osłonki mielinowej (rdzennej). Są to tzw. włókna szare (bezrdzenne).
Na skutek tego oraz cienkich włókien przewodnictwo w układzie autonomicznym jest wolniejsze i w związku z tym czas reakcji jest znacznie dłuższy niż w układzie somatycznym.
Włókna układu autonomicznego zaopatrują przede wszystkim narządy o umięśnieniu gładkim, gruczoły i mięsień sercowy, ale wpływają również na stopień napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych oraz dochodzą do skóry i błon śluzowych.
Podział anatomiczny i organizacja czynnościowa autonomicznego układu nerwowego
Autonomiczny układ nerwowy dzieli się na:
część współczulną(sympatyczną)(pars sympathica),
część przywspółczulną (parasympatyczną) (pars parasympathica),
jelitową, w dużym stopniu niezależną od poprzednich i bazującą na własnych krótkich łukach odruchowych (nerwowy układ enteryczny). Każda z nich ma własne ośrodki i włókna nerwowe, zarówno jedna jak i druga część tworzy zwoje (ganglia) i sploty (plexus), występujące jako dość duże twory leżące na zewnątrz narządów lub też jako twory mikroskopowe, położone w ścianach narządów lub w przebiegu nerwów.
Część współczulna układu autonomicznego
Nazwą tą obejmujemy cz. układu, której ośrodki leżą w rogach bocznych (cornua lateralia) substancji szarej rdzenia, gdzie tworzą symetryczne jądro pośrednio-boczne w segmentach rdzenia od C8 do L3. Wypustki tych jąder biegną jako włókna przedzwojowe (fibrae preganglionares) do parzystych zwojów leżących wzdłuż bocznych powierzchni trzonów kręgów. Są to zwoje pnia współczulnego (ganglia trunci sympathici). Inne znajdują się w dużych jamach ciała do przodu od kręgosłupa, w splotach układu autonomicznego. Są to zwoje splotów autonomicznych (ganglia plexuum autonomicorum) zwane dawniej zwojami przedkręgowymi, w przeciwieństwie do przykregowych zwojów pnia współczulnego. Parzyste zwoje pnia współczulnego, do których biegną włókna przedzwojowe, są po każdej stronie połączone między sobą podłużnymi, krótkimi gałęziami międzyzwojowymi (rami interganglionares) tworząc pień współczulny (truncus sympathicus). Pień współczulny dzielimy na a) część szyjną, b) piersiową, c) brzuszną (lędźwiową), d) miedniczną. Włókna przedzwojowe, biegnące od rogów bocznych istoty szarej rdzenia do zwojów pnia współczulnego, tworzą gałęzie łączące białe (rami communicantes albi). Biegną one w korzeniach brzusznych nerwów rdzeniowych C8-L3.
Od zwojów pnia współczulnego do nerwów rdzeniowych prowadzą gałęzie łączące szare (rr. communicantes grisei).
Ponieważ w większości neuromerów szyjnych, w dolnych neuromerach lędźwiowych i w części krzyżowej nie ma ośrodków współczulnych, nie ma tu więc gałęzi łączących białych. Zwoje pnia współczulnego w powyższych ośrodkach otrzymują włókna przedzwojowe drogą gałęzi międzyzwojowych z części piersiowej lub z górnych zwojów lędźwiowych pnia współczulnego. Natomiast gałęzie łączące szare odchodzą od wszystkich zwojów pnia współczulnego.
Część szyjna pnia współczulnego
W skład części szyjnej pnia współczulnego (pars cervicalis trunci sympathici) wchodzą najczęściej trzy zwoje szyjne: górny największy, środkowy i dolny, który łącząc się z pierwszym zwojem piersiowym tworzy zwój szyjno-piersiowy czyli gwiaździsty (ganglion stellatum). Od każdego zwoju odchodzą jako gałęzie trzewne nerwy sercowe (nerw sercowy szyjny górny, środkowy i dolny), które tworzą splot sercowy, utworzony także przez trzy gałęzie sercowe od nerwu błędnego.
Włókna współczulne działają przyśpieszająco na pracę serca, a biegnące z nerwem błędnym włókna przywspółczulne działają jako nerwy zwalniające.
Część piersiowa pnia współczulnego
Składa się z 10-12 zwojów piersiowych (ganglia thoracica), przylegających do głów żeber i przykrytych opłucna ścienną.
Część piersiowa oprócz gałęzi łączących oddaje szereg gałęzi do splotów autonomicznych, leżących w klatce piersiowej. Natomiast odchodzące od części piersiowej dwa nerwy trzewne większy i mniejszy zdążają do jamy brzusznej przechodzą przez przeponę i dochodzą do splotu trzewnego (plexus celiacus). Splot trzewny jest najpotężniejszym układu nerwowego autonomicznego. Nazywamy go także mózgiem brzusznym lub z powodu jego odgałęzień we wszystkich kierunkach, splotem słonecznym. Największą częścią składową jest parzysty niekiedy kształtu półksiężycowatego zwój położony po obu stronach pnia trzewnego, zwój trzewny.
Część miedniczna pnia współczulnego
Zawiera 3-4 zwoje krzyżowe i zwój nieparzysty. Wyróżniamy w nim splot podbrzuszny górny oraz splot podbrzuszny dolny, splot miedniczny który posiada podobnie jak splot trzewny liczne zwoje i jest podobnie jak on centralą, od której idą nerwy do unerwiające wszystkie trzewia miednicy mniejszej.
Splot miedniczny zawiera także liczne włókna przywspółczulne, które wychodzą ze splotu krzyżowego i razem nazywają się nerwami trzewnymi miednicznymi.