KONSTYTUCYJNE ZASADY USTROJU PAŃSTWA

Pojęcie konstytucyjnych zasad ustroju państwa i ich rodzaje

Każda konstytucja określa pewne zasady podstawowe, które rozstrzy­gają o charakterze ustrojowym danego państwa i charakteryzują panujący w nim system władzy. Są one rozumiane powszechnie jako „najbardziej podstawowe, czy kardynalne rozstrzygnięcia pochodzące od twórcy ustawy zasadniczej, które zawierają pewne kwalifikowane treści konstytu­cji", zaś suma tych zasad składa się na tożsamość konstytucyjną pań­stwa.

Z uwagi na ich znaczenie, zasady ustroju państwa są wyrażone w kon­stytucji, dzięki czemu nabierają charakteru zasad podstawowych. Mogą one być wyraźnie proklamowane w ustawie zasadniczej (zasady nazwa­ne), albo trzeba je wywodzić (wyinterpretować) z kilku postanowień konstytucji lub jej niepisanego kontekstu (zasady nienazwane).

Konstytucyjne zasady ustroju państwa spełniają w systemie prawa konstytucyjnego każdego państwa bardzo ważną rolę:

1) wyznaczają kierunek pozostałych regulacji prawnych w ramach prawa konstytucyjnego, w tym także regulacji konstytucyjnych, wskazując organom posiadającym kompetencje prawotwórcze w sfe­rze prawa konstytucyjnego cele i wartości, jakie powinny starać się osiągnąć stanowiąc normy prawne z tego zakresu,

2) ukierunkowują proces wykładni przepisów prawa konstytu­cyjnego - zarówno szczegółowych przepisów konstytucyjnych, jak również przepisów zawartych w pozakonstytucyjnych aktach prawnych z dziedziny prawa konstytucyjnego,

3) wskazują organom władzy publicznej, zwłaszcza trybunałom, sądom i organom administracji, kierunki stosowania norm pra­wa konstytucyjnego,

4) ukierunkowują sposób korzystania z uprawnień przez adre­satów norm prawa konstytucyjnego, zwłaszcza przez organy wła­dzy publicznej. Jako kwalifikowane idee przewodnie ustawy zasadniczej, zasady ustro­ju państwa otrzymały w Konstytucji RP swoisty prymat (chociaż moc prawna wszystkich norm konstytucyjnych jest formalnie jednakowa), a dla podkre­ślenia ich ważności zostały wyodrębnione w Ustawie Zasadniczej przed normami szczegółowymi, a tym samym niejako „wyjęte przed nawias". Taka systema­tyka, obok ich treści, również akcentuje, że są one fundamentem w całej „budowli", jaką jest ustrój państwa i system prawa.

W celu uporządkowania wykładu o konstytucyjnych zasadach ustroju państwa można przede wszystkim zaproponować wyodrębnienie wśród nich podstawowych zasad ustroju politycznego państwa oraz podstawo­wych zasad ustroju społeczno-gospodarczego państwa. Te pierwsze określają ustrój państwa jako instytucji politycznej, powołanej w pierw­szym rzędzie do sprawowania władzy. Te drugie wskazują na społeczno-ekonomiczne podstawy ustroju państwa i jego funkcjonowania.

3.2. Konstytucyjne zasady ustroju politycznego państwa

Do najważniejszych konstytucyjnych zasad ustroju politycznego Rze­czypospolitej Polskiej można zaliczyć zasady następujące:

1) suwerenności Narodu,

2) demokratycznego państwa prawnego,

3) urzeczywistniania „demokracji mieszanej",

4) podziału władzy i równowagi władz.

3.2. l. Zasada suwerenności Narodu

Jednym z podstawowych elementów treści każdej konstytucji jest okre­ślenie przez nią podmiotu najwyższej władzy w państwie, czyli suwerena. Jest to podmiot, któremu przysługuje władza suwerenna (zwierzchnia), a więc niezależna w stosunkach zewnętrznych i najwyższa w stosunkach wewnętrznych, a poza tym pierwotna i prawnie nieograniczona.

Konstytucja RP stwierdza, że: „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu". Nieła­twe jest sprecyzowanie pozytywnego aspektu zasady suwerenności Naro­du i zdefiniowanie słowa Naród. Niewątpliwym jest, że pojęcie „Naród" jest używane przez ustawodawcę konstytucyjnego nie w znaczeniu etnicznym, ale w znaczeniu politycznym (socjologiczno-politycznym). W żadnym więc razie nie można utożsamiać pojęcia Narodu z ogółem osób narodowości polskiej, ale trzeba odnosić ten termin do wspólnoty wszystkich obywa­teli Rzeczypospolitej. Poprawność takiej wykładni potwierdza Wstęp do Konstytucji, w którym użyto określenia: „My. Naród Polski - wszyscy obywa­tele Rzeczypospolitej".

Konstytucja RP stwierdza wyraźnie, iż władza zwierzchnia „należy do Narodu". W ten sposób uwypuklono permanentny charakter owego zwierzchnictwa, które nie wyczerpuje się jedynie w okresowym udziale obywateli w wyborach. W świetle postanowień konstytucyjnych Naród jest podmiotem zdolnym do artykułowania swoich interesów i do dzia­łania, czyli do tworzenia i wyrażania swojej woli. Trafnie wskazuje się więc, iż z konstytucyjnego stwierdzenia „Władza zwierzchnia (...) należy do Narodu" wynika „wymóg szerokiego, różnorodnego i ciągłego cha­rakteru wpływu ogółu obywateli na władzę państwową" - w formach przedstawicielskich i bezpośrednio.

3.2.2. Zasada demokratycznego państwa prawnego

Konstytucja ustanawia zasadę demokratycz­nego państwa prawnego, stwierdzając: „Rzeczypospolita Polska jest de­mokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawie­dliwości społecznej". Przepis art. 2 Ustawy Zasadniczej zawiera w istocie dwa zasadnicze pojęcia: „państwo prawne" i „demokratyczne państwo prawne, urzeczywistniające zasady sprawiedliwości społecznej".

Generalnie rzecz ujmując można powiedzieć, że państwo prawne ro­zumiane formalnie to takie, w którym prawo stoi ponad państwem lub, inaczej mówiąc, państwo jest rządzone przez prawo. Oznacza to związa­nie władzy państwowej prawem. Władza jest zobowiązana respektować prawo, które sama ustanowiła - zarówno w sferze stanowienia tego pra­wa, jak i w sferze jego stosowania. Składnikiem tak rozumianego państwa prawnego jest zasada praworządności.

Idea demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego za­sady sprawiedliwości społecznej, spełnia się przez połączenie formalnych elementów państwa prawnego z elementami materialnymi. Na gruncie Pol­skiej Konstytucji formalna kon­strukcja państwa prawnego została wzbogacona o pewne istotne elementy treściowe, materialne. Państwo polskie ma być podporządkowane nie ja­kiemukolwiek prawu, ale takiemu prawu, którego podstawą („opoką") są ważne wartości, takie zwłaszcza, jak demokracja i sprawiedliwość spo­łeczna.

3.2.3. Zasada urzeczywistniania „demokracji mieszanej"

Art. 4 ust. 2 Konstytucji określa podstawowe formy wykonywania (spra­wowania) władzy przez Naród w RP, stanowiąc, iż „Naród sprawuje wła­dzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio". W przepisie tym ustrojodawca sformułował jako zasadę ustroju państwowego RP zasadę urze­czywistniania „demokracji mieszanej", a więc zasadę łączenia rządów przedstawicielskich z formami demokracji bezpośredniej i obie te po­stacie sprawowania władzy potraktował jako konstytucyjnie równoważ­ne. Należy jednak dostrzegać, że ustawodawca konstytucyjny w cytowa­nym przepisie najpierw wskazał na rządy przedstawicielskie jako formę realizacji władzy Narodu, a dopiero w drugiej kolejności odwołał się do form demokracji bezpośredniej jako postaci urzeczywistniania tej władzy.

Istotą rządów przedstawicielskich (demokracji pośredniej) jest podej­mowanie decyzji w imieniu suwerena przez organ (organy) przedstawi­cielski pochodzący z wyborów. Charakter tak rozumianego organu należy na pewno przypisać parlamentowi, a więc w Polsce Sejmowi i Senatowi. Dyskusyjne jest, czy można przypisać cechę organu przedstawicielskiego Prezydentowi RP, chociaż pochodzi on z wyborów powszechnych. Dla rze­czywistego funkcjonowania rządów przedstawicielskich nie wystarczy jed­nak samo istnienie parlamentu. Konieczne jest spełnienie szeregu wymagań szczegółowych. Jednym z nich jest oparcie sposobu powoływania parla­mentu (jego izb) na demokratycznej procedurze wyborczej. Innym - aby parlamentowi, jako organowi reprezentacji narodu, przysługiwała odpo­wiednio silna pozycja i kompetencje w systemie organów państwowych.

Demokracja bezpośrednia to sposób sprawowania władzy, w którym decyzje są podejmowane bezpośrednio przez wyborców, bez pośrednic­twa jakichkolwiek (nawet demokratycznie wyłonionych) organów państwo­wych. Do podstawowych form demokracji bezpośredniej zaliczamy:

a) podejmowanie decyzji przez ogólne zgromadzenie obywateli,

b) referendum, czyli głosowanie ludowe,

c) inicjatywę ludową (obywatelską),

d) weto ludowe (obywatelskie).

Spośród wymienionych form demokracji bezpośredniej polskie pra­wo konstytucyjne reguluje następujące instytucje: referendum - ogól­nokrajowe i lokalne; obywatelską inicjatywę ustawodawczą (czyli prawo grupy co najmniej 100 tyś. obywateli zgłoszenia do Sejmu projektu usta­wy).

3.2.4. Zasada podziału władzy i równowagi władz

Konstytucja RP określa zasadę podziału władzy i równowagi władz, stwierdzając wprost (expressis verbis):

1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i rów­nowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i wła­dzy sądowniczej.

2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonaw­czą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a wła­dzę sądowniczą sądy i trybunały.

Art. 10 ust. l Konstytucji uznaje za podstawę ustroju państwowego RP - oprócz podziału władzy - także „równowagę władz". Zasada równowa­gi władz opiera się na systemie wzajemnych oddziaływań, zwłaszcza mię­dzy parlamentem, prezydentem i rządem (legislatywą a egzekutywą), ukształtowanych w pewien splot „hamulców" i „zazębień" kompetencyj­nych. Są to klasyczne już instytucje, takie jak weto ustawodawcze Prezy­denta, odpowiedzialność polityczna rządu przed Sejmem, prawo Pre­zydenta do skrócenia kadencji parlamentu. Jest to także prawo Trybu­nału Konstytucyjnego do uchylenia mocy obowiązującej aktu normatyw­nego (norm w nim zawartych) niezgodnego z aktem (normami w nim za­wartymi) wyższego rzędu. Rozwiązania ta mają zapobiegać „wyrastaniu" jednej władzy nad inne.

---