Wykład 7.

Co to są koszty produkcji i jak je możemy klasyfikować?

1. Pojęcia kosztów produkcji

Zanim zdefiniujemy wykorzystywane w tej pracy pojęcie kosztów wprowadźmy najpierw węższe określenia. Pozwoli to lepiej ukazać sens ekonomiczny docelowego terminu. Zacznijmy od wprowadzenia pojęcia kosztów księgowych. Koszty księgowe to suma pieniężnych wydatków poniesionych w danym okresie czasu w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej, które są uznane w przepisach ustaw o rachunkowości i o podatku dochodowym jako koszty..

Jeżeli z powyższej definicji usunęlibyśmy zastrzeżenie, że chodzi nam o wydatki uznawane przez odpowiednie ustawy jako koszty, to poszerzamy zakres pojęcia kosztów o wszystkie pozostałe wydatki ponoszone przez podmiot gospodarczy. Zaliczyć do nich możemy np. podatki, ubezpieczenia, różnego rodzaju kary płacone przez firmę w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej, fundusz premiowy płacony z zysku, itp. W analizie ekonomicznej wszystkie te elementy wydatków powinny być uwzględnione. Dlatego będą one wchodziły w zakres pojęcia kosztów, którym będziemy się posługiwać w tej pracy.

Musimy wprowadzić jeszcze jedno pojęcie kosztów. Koszty alternatywne możemy zdefiniować jako utracone przychody, które firma mogłaby osiągnąć, gdyby inaczej wykorzystała posiadany potencjał produkcyjny. Chodzi oczywiście o najbardziej korzystny wariant z alternatywnych rozwiązań. Sens tego pojęcia najłatwiej jest ukazać na przykładzie. Powiedzmy, że rolnik prowadzący rodzinne gospodarstwo rolne ponosząc pieniężne wydatki na produkcję w wysokości 10 tys. zł rocznie otrzymał przychód całkowity równy 18 tys. zł. Dopóki jednak nie uwzględni on w swojej kalkulacji potencjalnych przychodów, jakie mógłby on osiągnąć, gdyby swoje gospodarstwo oddał w dzierżawę a sam wynajął się do identycznej pracy u innego rolnika, to nie jest w stanie właściwie ocenić opłacalności własnej produkcji. Jeżeli się okaże, że przychody z tytułu dzierżawy i pracy najemnej przekroczyłyby kwotę 8 tys. zł, to prowadzona działalność gospodarcza jest dla tego rolnika finansowo nieopłacalna. Podobnie jest w każdym przypadku, gdy firma musi zamrozić swoje kapitały w określonym przedsięwzięciu. Aby ocenić, czy otrzymany zysk jest satysfakcjonujący należy porównać go co najmniej z zyskiem osiągniętym w wyniku lokaty tego kapitału w banku albo inne papiery wartościowe. Właśnie dlatego w rachunku ekonomicznym powinny być uwzględnione efekty alternatywnych zastosowań posiadanego potencjału ekonomicznego. Tradycyjnie przyjęło się je doliczać do kosztów, stąd nazwa koszty alternatywne.

Tak rozumiane koszty różnią się istotnie od tradycyjnego rozumienia tego pojęcia, dlatego najczęściej stosuje się w tym przypadku nazwę koszty ekonomiczne. Koszty ekonomiczne obejmują oprócz kosztów księgowych wszystkie pozostałe pieniężne nakłady poniesione w związku z prowadzeniem działalności produkcyjnej przez dany podmiot gospodarczy oraz koszty alternatywne. W dalszej części skryptu używając słowa koszty zawsze będziemy mieli na uwadze koszty ekonomiczne.

Koszty ekonomiczne nie są najszerszym pojęciem kosztów, gdyż nie uwzględniają tzw. zewnętrznych kosztów prowadzenia określonej działalności produkcyjnej. Na przykład jeżeli jej następstwem jest degradacja środowiska naturalnego, to inne podmioty gospodarcze mogą ponosić dodatkowe koszty związane np. z koniecznością oczyszczania elementów środowiska wykorzystywanych w procesie produkcji (np. woda, powietrze). Są to tzw. koszty zewnętrzne prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Jeżeli dodamy je do kosztów ekonomicznych, to otrzymamy koszty społeczne.

Przedstawiona klasyfikacja kosztów przeprowadzona została ze względu na zasięg przedmiotowy jaki dany rodzaj obejmuje. Zależności między wymienionymi rodzajami kosztów można przedstawić na schemacie 2.

Schemat 2.

Jeszcze raz przypomnijmy, że w tej pracy używając słowa koszty będziemy mieli na myśli koszty ekonomiczne.

Zanim przejdziemy do pierwszej klasyfikacji kosztów ekonomicznych musimy wprowadzić rozróżnienie na analizę krótko i długookresową.

2. Analiza krótko i długookresowa

Z wprowadzonym wcześniej podziałem na stałe i zmienne czynniki produkcji wiąże się podział na analizę krótko i długookresową. Wykorzystując wprowadzoną już terminologię możemy określić, że analiza długookresowa obejmuje przedział czasu, w którym infrastruktura techniczna przedsiębiorstwa staję się zmiennym czynnikiem produkcji. Natomiast analiza krótkookresowa obejmuje krótsze okresy.

3. Koszty stałe i zmienne

W analizie krótkookresowej możemy koszty podzielić na stałe i zmienne. Kryterium podziału jest to, czy dany element kosztów zależy funkcjonalnie od zmian wielkości produkcji, czy też nie. Kosztami stałymi nazwiemy te koszty, których wysokość w danym okresie czasu i w typowych warunkach jest niezależna od zmian wielkości produkcji, a kosztami zmiennymi będą te, które zależą od wielkości produkcji.

Pojęcie kosztów stałych i zmiennych można zdefiniować przy pomocy wprowadzonych wcześniej pojęć - stałych i zmiennych czynników produkcji. Koszty zmienne to ta część kosztów ekonomicznych, która związana jest z wykorzystaniem zmiennych czynników produkcji. Pozostałe koszty stają się automatycznie kosztami stałymi.

Co jest kosztem stałym a co zmiennym bardzo istotnie zależy od okresu analizy. Im jest on krótszy tym więcej kosztów będzie zaliczonych do stałych a im dłuższy tym więcej do kosztów zmiennych. Uzasadnienie jest identyczne jak w przypadku twierdzenia dotyczącego wpływu czasu na podział czynników produkcji na stałe i zmienne.

Typowym przykładem kosztu zmiennego są wydatki na energię elektryczną zużywaną w procesach produkcji. Im większa produkcja, tym zazwyczaj jest większe zużycie energii i tym samym ponosimy wyższy koszt. W większości przypadku kosztem stałym będzie np. koszty utrzymania budynków, budowli itp.

Należy jednak pamiętać, że podziału na stałe i zmienne koszty nie dokonujemy według kryterium zmian w czasie. Uzasadnienie, że dany wydatek jest kosztem stałym, bo się nie zmienia w czasie jest błędem, gdyż jeżeli jednocześnie wielkość produkcji była stała, to nic dziwnego, że i koszt był stały w czasie. Podobnie z faktu, że wydatki na określony cel zmieniają się w czasie nie przesądza, że jest to koszt zmienny. Koszt ogrzewania, czy oświetlenia biurowca może się zmieniać w zależności od pory roku albo zmian cen energii a mimo to powinniśmy go zaliczyć do kosztu stałego, jeżeli zmianom wielkości produkcji nie towarzyszą zmiany ilości energii zużywanej na ogrzanie i oświetlenie biur. Kryterium podziału kosztów na stałe i zmienne jest to, czy w danym okresie wydatki zależą od wielkości produkcji, czy też nie. To zagadnienie zazwyczaj budzi szereg nieporozumień, dlatego zwracamy na nie uwagę.

Przypomnijmy, że po dodaniu kosztów zmiennych do stałych otrzymamy całość kosztów ekonomicznych ponoszonych przez dany podmiot gospodarczy. Aby tą zależność lepiej uwidocznić w nazwie, przyjęło się korzystanie z terminu koszty całkowite, tożsame są z pojęciem kosztów ekonomicznych, definiowane jako suma kosztów stałych i zmiennych. W zapisie matematycznym posłużymy się oznaczeniami: koszty zmienne - Kz, koszty stałe - Ks, koszty całkowite - Kc. Wykorzystując te oznaczenia możemy zapisać:

Kc = Kz + Ks

4. Przeciętne koszty całkowite, przeciętne koszty zmienne, przeciętne koszty stałe

oraz koszty krańcowe

Jeżeli koszty całkowite podzielimy przez wielkość produkcji to otrzymamy miernik informujący, ile przeciętnie kosztowało daną firmę wytworzenie jednostki produktu. Dla określenia tego rodzaju kosztu będziemy używali nazwy przeciętny koszt całkowity w skrócie Kcp. Używając symboli powyższą definicję możemy zapisać:

Podobnie postępując możemy wprowadzić pojęcie przeciętnych kosztów zmiennych - symbol Kzp, które zapiszemy:

oraz przeciętnych kosztów stałych (symbol Ksp):

Najkrócej mówiąc pokazują one ile danego rodzaju kosztu przypada przeciętnie na jednostkę produkcji. Zwracamy uwagę na słowo przeciętnie, gdyż ma ono istotne znaczenie dla właściwej interpretacji tych pojęć.

Teraz bliżej zajmijmy się ustaleniem, czym różni się pojęcie przeciętnych kosztów całkowitych od przeciętnych kosztów zmiennych. Formalne różnice są łatwo dostrzegalne. Dla właściwego zrozumienia następnych partii skryptu niezbędne będzie zrozumienie różnic ich sensu ekonomicznego.

Zacznijmy od przykładu. Powiedzmy, że analizujemy koszty funkcjonowania firmy zajmującej się montażem komputerów osobistych. W analizie jednorocznej przyjmijmy, że jedynymi kosztami zmiennymi będą koszt zakupu podzespołów do komputerów, koszt transportu i magazynowania. Pozostałe koszty zaliczymy do stałych. Jeżeli ta firma będzie płaciła za podzespoły taką samą cenę bez względu na wielkość zamówienia, jeżeli koszt transportu i magazynowania przypadający na jedną podzespół do komputera nie zależy od ilości przewożonych i magazynowanych części, to wtedy możemy stwierdzić, że przeciętny koszt zmienny jest stały, nie zależy od zmian wielkości produkcji. Powiedzmy, że wynosi on 3 000 zł/szt. Jednocześnie koszty stałe funkcjonowania tej firmy w ciągu miesiąca wynoszą 100 000 zł. Wtedy przeciętny koszt całkowity przy sprzedaży jednego komputera miesięcznie wyniesie 103 000 zł/szt., przy sprzedaży 500 komputerów Kcp spadnie do poziomu 3 200 zł/szt a przy obrocie rzędu 1 000 szt przeciętny koszt całkowity obniży się jeszcze bardziej do 3 100 zł/szt. Łatwo jest ustalić, że gdybyśmy rozważali coraz większe obroty tego przedsiębiorstwa, to Kcp cały czas malałoby zbliżając się coraz wolniej do wielkości 3 000 zł/ szt, czyli do stałej wielkości Kzp.

Oba te mierniki zachowują się w tym przypadku odmiennie i dlatego ich sens ekonomiczny musi być odmienny. Przeciętne koszty całkowite pokazują ile przeciętnie kosztuje otrzymanie jednostki produktu z uwzględnieniem wszystkich kosztów. Natomiast przeciętne koszty zmienne informują nas ile wynosi bezpośredni koszt wytworzenia jednostki produktu (czyli bez kosztów stałych, które z definicji nie zależą od zmian wielkości produkcji), czyli ujmuje on najczęściej wielkość zużycia wszystkich czynników produkcji, które bezpośrednio zużywają się w procesie produkcji. Jeżeli koszty stałe równe byłyby zero (Ks = 0), to wtedy Kcp byłoby tożsame z Kzp.

Gdybyśmy w analizie stwierdzili, że przeciętne koszty zmienne maleją wraz ze wzrostem wielkości produkcji, to na tej podstawie moglibyśmy stwierdzić, że wydłużanie serii produkcyjnej wpływa racjonalizująco na proces produkcji. Gdyby te koszty rosły, to by oznaczało, że wzrost produkcji wywołuje dodatkowe problemy w procesie produkcji, których przezwyciężenie podraża jednostkowy koszt. Natomiast spadek wielkości przeciętnych kosztów całkowitych wraz ze wzrostem wielkości produkcji nie oznacza, że nastąpiła oszczędność przy produkcji pojedynczego wyrobu, gdyż może być to spowodowane tylko tym, że teraz koszt stały rozkłada się na większą ilość wyrobów.

Reasumując przeciętny koszt zmienny informuje nas jak zmiany wielkości produkcji wpływają na sprawność procesu produkcji ocenianego z punktu widzenia kosztów. Takiej oceny nie otrzymamy na podstawie analizy zmian wielkości przeciętnych kosztów całkowitych. To pojęcie jest natomiast lepsze do ustalenia zyskowności produkcji. Do tej kwestii wrócimy w dalszej części skryptu.

Nim przejdziemy do analiz wykorzystujących wprowadzone narzędzia musimy zdefiniować następne pojęcie. Koszty krańcowe (marginalne) określają o ile zmienią się koszty całkowite, gdy zmienimy wielkość produkcji o jednostkę. Tą definicję możemy zapisać przy pomocy symboli następująco:

Koszty krańcowe to relacja przyrostu wielkości kosztów całkowitych do przyrostu wielkości produkcji. Jeżeli przyjmiemy, że nastąpiła zmiana wielkości y o jednostkę, to wtedy możemy powiedzieć, że koszty krańcowe pokazują o ile wzrosną koszty całkowite, gdy firma zwiększy produkcję o kolejną jednostkęTak najłatwiej jest sobie zapamiętać sens ekonomiczny tego pojęcia.

Wróćmy jeszcze do kwestii definicyjnych. Jeżeli funkcja kosztów całkowitych jest różniczkowalna i przy liczeniu kosztów krańcowych będziemy rozpatrywali nieskończenie małe zmiany wielkości produkcji (Dy dąży do zera), to możemy powiedzieć, że z matematycznego punktu widzenia koszty krańcowe, to pochodna funkcji kosztów całkowitych liczona po wielkości produkcji.

---