Kapłani starożytnej Mezopotamii
W starożytnej Mezopotamii kapłani, pojmowani jako odrębna grupa społeczna, zajmowali wysokie stanowisko, odgrywając znaczącą rolę w funkcjonowaniu całej religii mezopotamskiej. Była to grupa elitarna, reprezentująca wysoki (w porównaniu do reszty obywateli) stopień wykształcenia i silnie wyróżniająca się na tle społeczności mezopotamskich.
Kapłani i kapłanki podzieleni byli na bractwa, odpowiedzialne za wykonywanie określonych czynności, zazwyczaj objęte patronatem określonego bóstwa. Nic nie wiadomo o zapisach prawnych regulujących funkcjonowanie stanu duchownego; pewna jest natomiast hierarchiczność poszczególnych grup zadaniowych wobec siebie i w obrębie ich samych. Kapłani pośredniczyli między bóstwami a wyznawcami; służba ta wymagała od nich utrzymywania czystości duszy i ciała (z czym wiążą się różne zabiegi magiczne, jak rytualne ablucje). Zamieszkiwali zazwyczaj w obrębie świątyni, a podstawowym źródłem ich utrzymania były darowizny i ofiary składane przez wiernych, przy czym mieli prawo do posiadania własnego majątku. Funkcję arcykapłana pełnił król, sprawując tym samym kontrolę nad kultem który stawał się w ten sposób sprawą państwową; do jego obowiązków należało m.in. mianowanie niektórych wyższych kapłanów.
Bóg przebywał w świątyni pod postacią posągu - do zadań bractw należało karmienie go, mycie, ubieranie itd., stąd podział na wyspecjalizowane grupy zajmujące się daną rzeczą: m.in. rzeźników, piwowarów, piekarzy, rybaków, ogrodników, mleczarzy, osoby odpowiedzialne za pranie szat bóstwa, tkaczy i wiele innych, zajmujących się dbaniem o zaspokojenie potrzeb bóstwa oraz konserwację świątyni.
Same świątynie często udzielały pożyczek (nie oprocentowanych) i rozdawały ziemię pod uprawy, uzależniając w ten sposób od siebie członków społeczeństwa; w państwach mezopotamskich stanowiły ośrodki nauki i życia umysłowego, jednak często, za sprawą swojego znacznego wpływu, przyczyniały się do szerzenia zabobonu.
Z czasem w Babilonii ukształtował się wyraźny podział wewnątrz klasy kapłańskiej; personel kultowy określano szerokim pojęciem ērib bīti, (co w ujęciu etymologicznym oznacza wszystkich, którzy mają dostęp do świętej części świątyni) - jego zadaniem była bezpośrednia opieka na „osobą” boga, co dawało m.in. prawo do uczestnictwa w podziale pokarmów ofiarnych. W hierarchii kapłańskiej stali oni wyżej niż osoby pobierające regularną płacę za prace wykonywane w świątyni (idû - forma zapłaty oparta na zasadzie, że robotnik wynajmuje swoją pracę) lub otrzymujące racje żywieniowe (kurummātu). Owe niższe grupy nie miały bezpośredniego związku z bóstwem, co odróżniało je od ērib bīti.
W węższym zakresie znaczeniowym ērib bīti oznaczało święte kolegium (kiništu) złożone z personelu ściśle kultowego, zatem termin ten nie ma ścisłej definicji a jego znaczenie jest dość płynne. Ērib bīti działali pod nadzorem najwyższego kapłana - ahu rabû.
W okresie nowobabilońskim stanowisko ērib bīti związane było z posiadaniem prebendy (uposażenia niepołączonego zasadniczo ze sprawowaniem obowiązków kapłańskich), co stało się podstawowym warunkiem do objęcia funkcji najwyższego kapłana danego ośrodka kultu (šatammu lub šangû w Sippar i Dilbat), większości wysokich urzędów religijnych oraz niektórych stanowisk rzemieślniczych - ogólnie grup mających dostęp do zamkniętej części świątyni.
Zachowały się liczne dokumenty potwierdzające duże znaczenie administracji w religii mezopotamskiej, przy czym aspekt liturgiczny jest słabo udokumentowany. Fachowi członkowie personelu świątynnego odpowiedzialni byli za ściśle określone funkcje:
- narû: śpiewacy lub kantorzy (i jednocześnie muzycy) recytujący hymny;
- kalû: wznoszenie próśb błagalnych oraz pieśni żałobnych przy akompaniamencie instrumentów balakku i lillissu; członkowie tej grupy posługiwali się specjalną odmianą języka - Emesal; prawdopodobnie wykonywali także obrzędy czarodziejskie.
- āšipu (lub mašmašu; „poganiacz węży”): egzorcyści, „zaklinacze”; liczna klasa związana z Mardukiem i panem wód Ea; do ich zadań należało zwalczanie złych duchów, leczenie, rytualne oczyszczanie, obrzędy funeralne, poświęcanie przedmiotów kultowych; spośród innych klas kapłańskich wyróżniał ich strój: białe lub czerwone szaty, często płaszcz podobny do rybiej skóry (nawiązanie do Ea); ich obowiązkiem była także opieka nad wężami i innymi zwierzętami świątynnymi; zadaniem niektórych była troska o króla;
- barû: wróżbici; uchodzili za najszlachetniejszą i najwyższą klasę kapłańską, dostęp do niej mieli jedynie potomkowie jej mitycznego założyciela; kandydat na „widzącego” musiał być synem innego wróżbity i cechować się doskonałymi proporcjami ciała; wróżono głównie z wątroby (hepatoskopia i inne metody obserwacji i interpretacji) oraz innych organów zwierzęcych, a także np. z zachowania się oleju przy kontakcie z wodą.
- mahhû: prorocy;
- ţupšar enūma Anu Enlil: astrologowie - astronomowie zajmujący się odczytywaniem znaków astralnych i dokonujący obliczeń astronomicznych
niektóre ośrodki kultu miały ponadto urzędy typowe tylko dla nich, jak np. nadītu (poboczna małżonka boga Marduka) w Babilonie albo kurgarrû (święty aktor) w Uruk. Co ciekawe, do bractwa kurgarrû mogli należeć tylko ludzie o cielesnych ułomnościach (podobnie jak do bractwa assinnu); występowali oni zwykle w szatach kobiecych w rytualnych obrzędach przybierających formę przedstawień oraz podczas odgrywania mitów na cześć bóstwa.
Wysoką pozycję zajmowały kapłanki oraz - w okresie starobabilońskim - zakonnice. Nazwy bractw (klas), na jakie się dzieliły, są w większości analogiczne do odpowiadających im grup męskich. Wśród kapłanek ważną rolę odgrywała (pochodząca często z królewskiego rodu) „pani” (entu), odgrywająca rolę narzeczonej boga podczas „świętych godów małżeńskich”. Rola kapłanek w Mezopotamii wiąże się ze zjawiskiem prostytucji świątynnej, jednak nie wiadomo w jakim stopniu była ona rozpowszechniona.
Do grupy prebendariuszy należeli, oprócz ērib bīti, także ludzie zajmujący się szatami lub posiłkami „osoby” bóstwa oraz dbające o materialny stan świątyni, ponieważ wypełnienie ich zadań wymagało wstąpienia na teren sakralnej części świątyni. Prebenda stanowiła przywilej, przyznawany przez administrację świątynną za poparciem pozostałych prebendariuszy; zapewniała stałe dochody w zamian za wykonywanie określonych prac (obowiązki można było wypełniać osobiście, bądź też opłacając pracowników lub innych fachowców), z związku z czym zaczęto traktować ją jako rodzaj dziedzicznego kapitału, którym nierzadko handlowano. Doprowadziło to do sytuacji, w której służba prebendariusza, określana przez posiadaną przez niego liczbę dni lub miesięcy, ograniczała się do kilku cząstek godzin dnia; pomimo że prebendariuszami mogli być jedynie mężczyźni, na drodze handlu lub dziedziczenia także kobiety stawały się właścicielkami prebend. Ostatecznie wykształcił się system, w którym funkcje świątynne sprawowali wykwalifikowani fachowcy, opłacani przez niefachowych właścicieli prebend (wąska grupa arystokratyczna), co przy ciągłym nadzorze świątyń zapewniało sprawne działanie i wypełnianie obowiązków kultowych.
Na podstawie:
Joannés Francis, Historia Mezopotamii w I tysiącleciu przed Chrystusem, Poznań 2007.
Mezopotamia, red. Braun Jan, Warszawa 1978