Dopóki dziecko nie umie wymawiać wszystkich głosek, możemy się zetknąć z trzema sytuacjami:
1. Substytucja (łac. substitutio `podstawianie, zastępowanie czymś', substitutus `podstawiony)
Zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu u danego osobnika mieści się w polu realizacji innego fonemu. Innymi słowy, o substytucji mówimy wówczas, jeśli dwa fonemy systemu ogólnego mają tę sama realizację w wymowie pacjenta (J. Kania). Jest to fonologiczne traktowanie substytucji.
- przyczyna substytucji ma często podłoże słuchowe
- czy każde zastępstwo głoskowe jest substytutem?
[Za substytuty należy uważać te głoski, które są stale wymawiane zamiast innych, których dziecko nie potrafi wyartykułować.]
W foniatrii zjawisko to (paralalia) traktuje się czysto fonetycznie jako zastępowanie jednej głoski przez inną. Sam termin zaś jest używany tylko w sytuacji odnoszącej się do patologii.
Jeśli np. dziecko dźwięk [x'] zastępuje [x] (wymowa typu xyny) w świetle pierwszej definicji nie będzie to substytucja, gdyż jeden wariant fonemu zastępuje inny wariant tego samego fonemu. Tylko przy podejściu fonetycznym zamianę [x'] na [x] można uznać za substytucję.
Logopedzi przyjmują, że substytucja (zastępowanie dźwięków), jest normalnym zjawiskiem w okresie pierwszych lat życia dziecka. Głoski trudniejsze w realizacji zastępowane są przez łatwiejsze, mające z brakującymi pewne cech wspólne. Trzeba pamiętać, że substytut to zawsze dźwięk występujący w danym systemie językowym. Jeżeli te substytucje przedłużają się ponad 6. rok życia - mówić można o dyslalii.Sam termin substytucja jest obojętny, dotyczy tylko stwierdzenia faktów, bez elementów ocen. Istnieje też inny termin - paralalia (grec. pára `obok, poza', laléo `mówię'). Także oznacza zastępowanie głosek, ale u dzieci starszych, kiedy mamy do czynienia z opóźnieniem w zakresie rozwoju fonetycznego. Paralalie miewają zwykle odbicie w pisowni. Błędy w piśmie mogą pojawiać się tylko wówczas, gdy przyczyną wady wymowy jest zaburzony słuch fonemowy.
Jeden fonem może mieć kilka lub kilkanaście substytutów. Dysponując bogatym materiałem empirycznym można zestawić pola substytucji dla każdego fonemu, z równoczesnym określeniem najbardziej typowych kierunków zmian. Pola substytucji poszczególnych fonemów będą się krzyżowały. Pola te ograniczone są jednak do klasy samogłosek i spółgłosek: fonemy wokaliczna nie mogą być sybstytuowane przez fonemy konsonantyczne, i na odwrót.
Zdarza się, że u tego samego pacjenta mamy do czynienia z dwoma, a nawet z trzema synchronicznie występującymi substytucjami danego fonemu. Ich rozkład może mieć charakter luźny (wariantywność fakultatywna) lub strukturalny (wariantywność kombinatoryczna i leksykalna).
Wariantywność fakultatywna: z dwu substytutów jakiegoś fonemu jeden pojawia się w nagłosie, drugi w śródgłosie i w wygłosie, lub też jeden występuje poza grupami spółgłoskowymi, drugi wyłącznie w grupach.
Z wariantywnością leksykalną mamy do czynienia wówczas, gdy jeden z substytutów stale występuje w pewnych wyrazach, drugi stale w innych wyrazach. Z reguły idzie tu o wyrazy przyswojone wcześnie i o grupę wyrazów przyswojonych w okresie bezpośrednio poprzedzającym badanie.
Pewne fonemy występują częściej w charakterze substytutów, inne częściej substytucji ulegają.
Substytuty można podzielić na typowe i nietypowe.
Substytuty typowe w większości przypadków obserwujemy przy prostych opóźnieniach rozwoju fonetycznego; dziecka na ogół z nich wyrasta, tzn. samo opanowuje właściwą artykulację, choć nieco później niż ich rówieśnicy.
Typowe zastępstwa rozwojowe to: r > j; r > l; s, z, c, dz > ś, ź, ć dź; sz, ż, cz, dż > s, z, c, dz; rzadziej k, g > t, d; x > f; p', b' > p, b; jeszcze rzadziej ć, dź, c, dz, cz, dż > ś, ź, s, z, sz, ż.
Substytuty nietypowe są objawem zaburzeń rozwojowych
Substytucje nietypowe , czyli obserwowane wyjątkowo, np. t, d > k, g; j > l; afrykaty zamiast szczelinowych, dźwięczne zastępowane przez bezdźwięczne. Może to mieć związek ze słabą sprawnością narządów artykulacyjnych lub zaburzeniami słuchu fonemowego.
Jeżeli dziecko nie potrafi jeszcze wymówić wszystkich głosek, to możemy się zetknąć z dwoma sytuacjami:
1. Elizja (mogilalia) to forma wadliwej wymowy, przy której brak jest realizacji jakiegoś fonemu w postaci osobnej głoski, np. ove `rower', ama `rama', ak `rak'.
Należy ją odróżnić od redukcji grup spółgłoskowych.
Najczęściej mamy do czynienia z elizją częściową: brak głoski w nagłosie i wygłosie, a w śródgłosie między samogłoskami obserwuje się substytucję. Możliwe są też inne postaci, np. ata `chata', ale uko `ucho' i dak `dach'. Elizja całkowita (pełna) - brak realizacji fonemu we wszystkich trzech pozycjach pre-, inter- i postwokalicznej, tj. w nagłosie, śródgłosie i wygłosie.
W językoznawstwie pod pojęciem elizji (łac. elisio `wytrącam') rozumie się zanik samogłoski lub sylaby w wygłosie przed nagłosem samogłoskowym, np. franc. l'affaire `sprawa' wobec la maison `dom'. W miejsce samogłoski, która przestała być wymawiana używa się w piśmie znaku `.
2. Deformacja (w jęz. termin nie jest używany), zwana inaczej, dyslalia właściwą, polega na wymawianiu głosek niezgodnie z normą ortofoniczną, tzn. konkretna głoska nie jest zastępowana inną, ale zniekształcana, np. r języczkowe, s międzyzębowe, dwuwargowe w itp. Można powiedzieć inaczej, że deformacja zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieści się w polu realizacji innych fonemów.
„Mianem tym określa się wszelkie artykulacje, które brzmieniem, a niekiedy układem narządów mownych odbiegają od wzorca obowiązującego w danej społeczności.” (Sołtys-Chmielowicz, 2001)
- zwykle deformacje są spowodowane wadami w aparacie artykulacyjnym
Przy deformacjach fonem istnieje w umyśle pacjenta i jest realizowany w postaci osobnej głoski, ale niezgodnie z norma ortofoniczną.
Deformacji częściej ulegają fonemy konsonantyczne niż wokaliczne. Przy deformacjach dość trudno jest uzyskać prawidłowy dźwięk, również długo trwa jego utrwalanie. Nie ma natomiast odbicia w piśmie.
O deformacji mamy prawo mówić wówczas, gdy wada jest utrwalona. Nie zaliczymy raczej do deformacji dźwięków typu rl, s', z', c', c' u dzieci, które są na etapie opanowywania głoski [r] i głosek trzech szeregów. (por. tzw. okres przyswajania dźwięku).
Fakty odnotowane w rozwoju mowy dzieci świadczą o tym, że dzieci, nie artykułując jeszcze danego dźwięku, mają już poczucie jego funkcji językowej. Dowodzi tego wypowiedź 3 - letniego chłopca: ńe muv'i śę lovel(rower) tylko lovel (zob. Sadowska, 1996, s.70). L. Kaczmarek, odnotowując podobne zachowania dziecka słyszącego skierowane do niego wymówienia śostla, kulka (kurka) itd. komentuje: „Dla otoczenia brzmią identycznie dziecięce [l] zamiast [r] oraz [l] normalne, dla dziecka zaś są to głoski o różnej wartości znaczeniowej, dwa różne fonemy”. Uczenie się fonologicznie relewantnych cech inwentarza dźwięków jest procesem względnie powolnym. Jest do dziś kwestią nierozstrzygniętą, na ile jest to proces opóźniony w stosunku do motorycznej sprawności dziecka.