Głoska, fonem, litera, alfabet - problemy terminologiczne

Można powiedzieć, że fonem to byt abstrakcyjny - jednostka systemu językowego. Jako taki nie występuje w tekstach. Jego tekstowymi realizacjami są całe klasy konkretnych, postrzeganych zmysłowo dźwięków zwanych głoskami. Inaczej mówiąc: głoska stanowi fizyczną realizacje fonemu w trakcie mówienia.

Fonem można zdefiniować jako określoną strukturę cech dystynktywnych. Głoskę natomiast - jako sumę wszystkich właściwości dźwięku, a więc zarówno tych, które służą rozróżnianiu znaczeń, jak i tych, które nie są istotne ze znaczeniowego (funkcjonalnego) punktu widzenia.

Relacje między fonemem - jednostką abstrakcyjnie istniejącego systemu - a klasą głosek będących tekstowymi realizacjami fonemu można przedstawić za pomocą następującego schematu:

SYSTEM

/a/ fonem

--------------------------------------------------------------------

[a₁] [a₂] [a₃] ... [a_n] głoski

TEKSTY

Jak wynika z przedstawionego schematu, za tekstową realizację fonemu możemy uznać klasę takich głosek, dla których znamienny jest fakt, że każda z nich realizuje ten sam pęczek cech dystynktywnych. Mogą się one różnic między sobą pewnymi cechami, które nie służą odróżnianiu znaczeń, są więc nieistotne (nierelewantne) z systemowego (fonologicznego punktu widzenia, dlatego tez bywają pomijane w strukturze fonemu.

/r/ - [r, r', r, R, r₁]

[rak], [r'ikša], [krtań], [rteńć], [gRa], [r₁ak]

[R] - uwularna (języczkowa) - inne miejsce artykulacji

[r₁] - jednouderzeniowa - liczba uderzeń języka

Jak wynika z powyższych rozważań, fonem nie jest dźwiękiem, lecz jego abstrakcyjną reprezentacją lub symbolem, który w konkretnym akcie mowy realizowany jest przez allofony, czyli głoski. Liczne badania wykazały, iż użytkownicy języka zazwyczaj nie uświadamiają sobie faktu istnienia allofonów i są przeświadczeni, iż np. [d] w wyrazie dama i drzewo to identyczne dźwięki. Świadczy to o ich postrzeganiu dźwięków jako fonemów.

Omawiając pojęcie fonemu i głoski, można, gwoli lepszego zrozumienia problemu, przytoczyć przykład dotyczący wody. Wiemy, że składa się ona z dwóch cząstek wodoru j jednej cząsteczki tlenu, co wyraża wzór chemiczny H₂O.

H₂O

[lód -forma stała] poniżej 0­^oC [woda - ciecz] 0­^oC-100­^oC [para wodna-gaz] powyżej 100­^oC

W każdym jednak z tych przypadków jest to jednak ten sam związek chemiczny, o tym samym składzie. Na poziomie powierzchniowym lód, woda i para wodna różnią się od siebie, lecz na głębszej płaszczyźnie są wszystkie takie same. Podobnie jest z allofonami i fonemami: te pierwsze różnią się od siebie, ale stanowią kontekstowe realizacje takiej samej jednostki językowej.

- grafem - litera

A - A A A A A A A A A A A A A A A A

a -  a a a a a a a a a a a a a a a

W szkole głoskę określano jako najmniejszą cząstkę wymówionego wyrazu. Głoskę przeciwstawiano literze, jako najmniejszej cząstce napisanego wyrazu. Mówiono: głoski wymawiamy i słyszymy, litery piszemy i widzimy.

Definicje głoski:

„Głoska jest najmniejszym elementem dźwiękowej formy wypowiedzi, charakteryzującym się stałym zespołem fonetycznych cech artykulacyjnych i akustycznych. Każda głoska jest realizacją jakiegoś fonemu” EJP

„Głoski to najmniejsze cząsteczki dźwiękowe wyrazów, które doświadczony fonetyk odbiera jako różne zjawiska głosowe. Różnią się one opisem artykulacji (najczęściej głównym miejscem artykulacji)” - Roc., Obraz wym. pol.

„Głoska - każdy najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi odznaczający się stałym zespołem cech artykulacyjnych, akustycznych i audytywnych. Za odrębną głoskę językoznawcy uznają każdy element dźwiękowej formy wypowiedzi, który potrafią opisać jako różny w stosunku do wszystkich pozostałych elementów spotykanych w wypowiedziach realizowanych w danym języku” - B. Roc., Podstawy..

„Głoska jest jednostką mówienia (atomem mowy), tj. konkretnych zjawisk głosowych występujących w procesie komunikacji w języku naturalnym.”

„Głoska to zjawisko artykulacyjne i akustyczne będące w danym języku naturalnym realizacją fonemu tego języka.” - B. Wierzchowska

Na głoskę składają się więc nie tylko cechy właściwe fonemowi, lecz także dodatkowe cechy fonetyczne, uwarunkowane w sposób naturalny danym sposobem artykulacji, indywidualna wymową mówiącego, zależną od budowy jego narządów mowy, lub sąsiedztwem z innymi głoskami. Warunki te powodują, że każdy fonem jest z reguły realizowany przez kilka głosek, które nazywamy wariantami fonemów lub allofonami. Wariant występujący najczęściej, najmniej uwarunkowany sąsiedztwem, jest uznawany w zapisie fonologicznym za reprezentanta fonemu.

„Głoska to najmniejszy segment intuicyjnie wyodrębniany w tekście mówionym przez przeciętnych rodowitych użytkowników języka i nie posiadający własnego znaczenia (zob. symbolizm fonetyczny).” (Gajda, 1999)

„Głoska to ogół wszelkich cech dźwięku wydawanego przez człowieka. Fonem natomiast to zespół cech diakrytycznych głoski, które służą do odróżniania i oddzielania wyrazów.” - T. Milewski

Głoska podstawowa to ta głoska z klasy głosek funkcyjnie jednorodnych, która występuje najczęściej, np. [r]. Wszystkie głoski niepodstawowe można podzielić na dwie grupy: głoski akceptowane przez normę ortofoniczną (będą to najczęściej warianty kombinatoryczne), oraz głoski nie akceptowane przez normę ortofoniczną (będą to najczęściej warianty fakultatywne) (Rocławski, 2001).

Definicje fonemu:

Definicja konkretnego fonemu możliwa jest tylko w ramach określonego języka.

„Fonem jest jednostką języka.” W mowie fonemy są realizowane konkretnymi głoskami. Są to głoski z klasy głosek stanowiących dany fonem.

„Fonem jest jednostką językową abstrakcyjną, reprezentowaną w konkretnych wypowiedzeniach przez głoski.”

W. Doroszewski określa fonem jako potencjalna głoskę. „Przez potencjalna głoskę rozumiemy tkwiący w pamięci mówiących zespół impulsów artykulacyjnych, których każdorazowe uruchomienie pociąga za sobą efekt słyszalny, rozpoznawany przez uczestników danego środowiska językowego jako dana głoska (W. Doroszewski, 1982, s. 362).

„Fonem to jednostka abstrakcyjna obejmująca klasę głosek, których wzajemna wymiana nie powoduje zmian w takich jednostkach języka, jak: morfem, wyraz, wypowiedzenie. Cechy różniące klasy głosek będących fonemami nazywa się cechami dystynktywnymi, relewantnym. Częściej fonem określa się właśnie jako wiązkę owych cech dystynktywnych.” (Rocławski, Podstawy.., s.111) [...] Przeciętny użytkownik języka w danej klasie głosek stanowiącej określony fonem najczęściej dostrzega tylko jedną głoskę i stąd potoczne wiązanie głoski z tym, co językoznawcy nazywają fonemem. (ibid.)

`Przyjmuje się, że liczba głosek rozpoznawanych przez rodowitych użytkowników jako różne jest zarazem liczbą głosek systemowych (jednostek funkcjonalnych), tj. fonemów. Na fonem można więc patrzeć jak na zespół cech dystynktywnych głoski lub na klasę głosek które różnią się od siebie cechami niedystynktywnym i są wariantami fonemu.” (Gajda, 1999)

„Fonem jest to klasa głosek o tym samym zespole cech relewantnych” (Rocławski, Poradnik..., s.22)

„Fonem to taki zbiór głosek, których wymiana w tym samym miejscu wyrazu nie powoduje zmiany tego wyrazu na inny; najczęściej o innym znaczeniu.

rak : lak : mak : tak : bak

łapa:łapa

„Fonem - klasa głosek o tym samym zespole cech relewantnych.”

Cechy, które służą do odróżniania wyrazów (morfemów) to cechy dystynktywne, relewantne.

dystynktywny z łac. distinctivus - jęz. `taki, który różnicuje elementy języka'

distinctio- łac. wyróżnianie, rozdzielanie [dystynkcje - odznaki wskazujące na rangę, stopień wojskowy. Dystynkcje oficerskie]

Fonetyczne różnice pojawiające się między poszczególnymi głoskami wchodzącymi do określonej klasy głosek stanowiącej dany fonem mogą być motywowane w dwojaki sposób:

1/ mogą być wynikiem wpływu ściśle określonego sąsiedztwa fonetycznego;

2/ lub zależeć od czynników pozatekstowych.

warianty fonemu inaczej allofony, są to głoski reprezentujące ten sam fonem; istniejące między takim głoskami różnice fonetyczne są fonologicznie nierelewantne (nie wiążą się z nimi różnice znaczeniowe). Głoski będące wariantami jednego fonemu mogą się wzajemnie zastępować we wszelkich kontekstach.

wariant kombinatoryczny/pozycyjny (kontekst) - Obecność wariantów pozycyjnych wynika stąd, że używając języka, wymawiamy nie pojedyncze głoski, lecz ich ciągi. Sposób realizacji fonemu jest tu uzależniony od fonologicznego kontekstu, w jakim ten fonem się pojawia, np. t dziąsłowe, [r']. Określone sposoby realizacji nie są tu efektem świadomego wyboru, lecz automatycznie narzucane są przez kontekst, w jakim wystąpił dany fonem. Sąsiedztwo fonetyczne z innymi głoskami lub z pauzą powoduje przeniesienie niektórych ruchów artykulacyjnych z jednej głoski na drugą (zwykle poprzedzającą) lub zaniechanie ruchu artykulacyjnego. Zjawisko to nazwane jest upodobnieniem. Wśród polskich spółgłosek najbardziej rygorystyczne jest upodobnienie pod względem dźwięczności. Polega ono na zniesieniu różnicy co do dźwięczności sąsiadujących spółgłosek zwarto-wybuchowych, zwarto-szczelinowych i szczelinowych wg zasady, że zwycięża cecha spółgłoski ostatniej - takie upodobnienie nazywamy upodobnieniem wstecznym [rypka, proźba].

Spośród możliwych wariantów kombinatorycznych za podstawowy uznamy ten, który może się pojawiać w największej liczbie pozycji (kontekstów). W przypadku fonemu /r/ będzie to z pewnością głoska [r], /e/ - [n] itp.

warianty fakultatywne (róż. indywidualne) - to takie jednostki, które realizując ten sam pęczek cech dystynktywnych różnią się między sobą właściwościami fonetycznymi uzależnionymi od czynników zewnątrztekstowych - wynikającymi np. z wadliwej budowy aparatu artykulacyjnego użytkowników, charakterystycznego dla nich sposobu artykulacji itp. Do takiej właśnie grupy allofonów (wariantów) zaliczymy głoski [R] i [r₁]. Mogą one wymiennie pojawiać się w tych samych kontekstach, nie powodując zmiany znaczenia wyrażeń.

[ ta sama osoba w identycznych kontekstach używa zamiennie obu głosek, np. [koń] : [koí] (dot. staranności wym.); warianty stylistyczne: ú : ł; r uwularne - w. indywidualne]

warianty pozycyjno-fakultatywne - to takie głoski, które realizują ten sam pęczek cech dystynktywnych, a różnią się między sobą cechą fonetyczną fakultatywnie uzależnioną od sąsiedztwa. Wariant x może pojawić się w danej pozycji, ale wcale nie musi w niej występować, możliwe jest bowiem także i pojawianie się wariantu y. Przykładem takiego wariantu /r/ może być głoska [r] w nagłosowej pozycji przed bezdźwięczną. Wówczas jej występowanie jest fakultatywne.

rtęć - [rteńć] albo [rteńć]

Relacje między pojęciami „fonem” i „warianty” fonemu można obrazowo scharakteryzować następującym przykładem. Klub sportowy - różni zawodnicy- obowiązkowo wszyscy muszą nosić niebieskie koszulki z logo klubu, pozostałe elementy stroju dowolne. por. także stroje osób duchownych, służb mundurowych.

Definicje segmentu:

Segment to taki minimalny element foniczny tekstu, który wyszkolone fonetycznie ucho odbiera jako coś niepodzielnego.

„Najmniejsze, jakościowo różne, podlegające percepcji i identyfikacji odcinki wypowiedzi noszą nazwę segmentów.” - W. Jassem

Alfabet - ustawiony w ustalonym porządku zbiór wszystkich liter używanych do zapisywania tekstów danego języka (czasami rozpatrywany bez względu na ten porządek). Jednostką alfabetu jest litera. Liczba fonemów danego języka nie jest na ogół równoważna liczbie liter alfabetu. Między literami a fonemami istnieją dość złożone zależności:

- określonej literze odpowiada tylko 1 fonem i odwrotnie, np. /a/;

- określonej literze odpowiadają różne fonemy: baba : babka;

- określonemu fonemowi odpowiadają różne litery, np. fonem /ś/ może być oznaczany literami ś, si, s, ź;

- określonej literze odpowiadają zespoły fonemów (zob. np. litery ę, ą).

[„Litera jest realizacją fonemu w piśmie.” - L. Karczmarek]

Pismo alfabetyczne w swych założeniach jest pismem fonologicznym. Litery są obrazami graficznymi fonemów. Odrębnym literami nie oznacza się głosek będących wariantami realizacyjnymi danego fonemu.

Nazwy liter należy odróżniać od brzmienia głosek, które one oznaczają (probl. z analizą i syntezą fonemową; logopedzi prowadzą terapię głoski „er” itp.)

Alfabet polski:

1. Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, t. I, s. LXII, Warszawa 2000, PWN

a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g,

h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o,

ó, p, q, r, s, ś, t, u, v, w,

x, y, z, ź, ż

35

2. B. Rocławski, Podstawy wiedzy o języku polskim dla pedagogów i logopedów szkolnych, Gdańsk, 1983

a, ą, b, c, ch, ci, cz, ć, d, dz,

dzi, dź, dż, e, ę, f, g, h, i, j,

k, l, ł, m, n, ń, ni, o, ó, p,

r, rz, s, si, sz, ś, t, u, w, y,

z, zi, ź, ż

44

E. Kozłowska, A. Mikołajczuk, J. Podracki, Szkolny słownik nauki o języku, red. J. Podracki, Warszawa 1998, Wydawnictwo MEDIUM

a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g,

h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o,

ó, p, r, s, ś, t, u, v, w,

x, y, z, ź, ż

34 [W stosunku do ISJP brak: q]

Nowy słownik ortograficzny PWN, red. E. Polański, Warszawa 1999

a, ą, b, c, ć, d, e, ę, f, g,

h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o,

ó, p, (q), r, s, ś, t, u, (v), w,

(x), y, z, ź, ż

35 liter, w tym 3 (q, v, x)

ALFABETY FONETYCZNE

„Dla fonetyka zapis ortograficzny jest całkowicie nieprzydatnym narzędziem pracy. Skonstruowano wiec specjalne systemy znaków, zwane alfabetami fonetycznymi, by za ich pośrednictwem ściśle i precyzyjnie oddawać zjawiska języka mówionego. Istnieją różne systemy transkrypcji fonetycznej, spośród których najbardziej znane są:

1. Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny (API) - wykorzystany między innymi w „Słowniku wymowy polskiej” (1977). Został on przyjęty przez Międzynarodowe Towarzystwo Fonetyczne (Associaton Phonétique Internationale - API) w 1912 r.

2. Slawistyczny Alfabet Fonetyczny - który zgodnie z nazwą dość długo był niemalże powszechnie stosowany w badaniach języków słowiańskich.

Wyżej wymienione alfabety nie posiadają odrębnych symboli do zapisywania realizacji patologicznych. W badaniach nad patologia mowy odczuwa się dotkliwie brak alfabetu, który umozliwiałby fonetyczny zapis wymowy, odbiegającej od normalnej. Dlatego też w licznych opracowaniach z zakresu logopedii można zetknąć się z propozycjami odpowiednich znaków dla oznaczania nieprawidłowych wymówień.

Takie propozycje można znaleźć w „Logopedii” I. Syczek (1979), gdzie autorka zamieściła podrozdział poświęcony pisowni fonetyczne w logopedii (ss. 20 - 24). [zob. także: D. Antos, G. Demel, I. Styczek, Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Warszawa, 1978, s.6 -9]. Najpełniejszy zestaw odpowiednich znaków zaproponował L. Kaczmarek w artykule „Projekt pisowni fonetycznej specjalnej” (Prace Filologiczne, t. XVIII, cz. 1, 79-82).

Nie wszyscy autorzy prac logopedycznych posługują się zapisem fonetycznym. G. Jastrzębowska w „Podstawach logopedii” (1995) napisała np. : „W opracowaniu nie stosowano zapisu fonetycznego, pragnąc ułatwić korzystanie z niego wszystkim, którzy nie maja odpowiedniego przygotowania z zakresu fonetyki.” (s.8)

Transkrypcja fonetyczna [łac. transcriptio `przepisywanie] (pisownia fonetyczna) służy do oddawania w piśmie możliwie wiernie języka mówionego; oparta jest na zasadzie oznaczania każdej głoski osobnym pojedynczym znakiem graficznym, zawsze tym samym. W tej pisowni m. in. bywa podawana wymowa wyrazów w słownikach języków obcych.

Transkrypcję z użyciem znaków międzynarodowego alfabatu fonetycznego znajdą Państwo np. w „Słowniku wymowy polskiej” pod red. M. Karasia i M. Madejowej (Kraków, 1977).

Transkrypcja fonologiczna w przeciwieństwie do tr. fonetycznej nie stara się uwzględnić wszystkich dających się w języku zaobserwować różnic fonetycznych, lecz jedynie te z nich, które są fonologicznie relewantne.

Zasadzie transkrypcji fonetycznej: ile różnych głosek, tyle różnych znaków graficznych (liter) na ich oznaczanie, odpowiada w tr. fonologicznej zasada: ile różnych fonemów występuje w danym języku, tyle różnych znaków graficznych niezbędnych jest do fonologicznego zapisu tekstów tego języka.

Dystynktywny z łac. `distinctivus' - taki, który różnicuje elementy języka. Funkcja - rola, jaką pełni dany element w języku. Funkcja fonologiczna polega na odróżnianiu i odgraniczaniu form językowych (morfemów, wyrazów, fraz, zdań). Możemy np. spytać „Czy długość samogłosek jest dystynktywną cechą fonologiczną polszczyzny?”.

Funkcja dystynktywna (diakrytyczna - gr. diakritikós `odróżniający'). Podstawowa funkcja dźwięków języka, polegająca na tym, że służą one przede wszystkim do rozróżniania form językowych (morfemów, wyrazów, zdań). EJO

Dystynktywne cechy fonologiczne `właściwości fonetyczne służące w danym języku jako elementarne sygnały, które pozwalają rozróżniać znaki językowe' PSWP

Relewantny z łac. relevans, w jęz. `taki, który różnicuje elementy języka, np. fonemy: Dźwięczność głoski [d] uznać należy za cechę relewantną z fonologicznego punktu widzenia, gdyż pozwala wydobyć różnice w takich wyrazach, jak „tom” i „dom”.

Cechy relewantne// opozycje relewantne `cechy, opozycje, które pozwalają odróżniać znaki językowe i są istotne dla funkcji komunikacyjnej języka. Bliskoznaczne: dystynktywny, istotny, ważny.

Diakrytyczny gr. diakritikós `odróżniający' `taki, który umożliwia odróżnianie”: Funkcję diakrytyczną pełnia znaki graficzne umieszczane nad pod literami literami. Do znaków diakrytycznych zaliczamy kreski, kropki, ogonki, daszki itp. Znak diakrytyczny `znak graficzny przydawany literze, służący do odróżniania głoski przez nadanie jej wymowy odmiennej od wymowy głoski oznaczonej taką samą literą bez znaku'. Bliskoznaczne: dystynktywny. PSWP

Redundancja z łac. redundo `występować z brzegów, być w obfitości', jęz. `występowanie w formach wyrazów cech nadmiarowych, często zbędnych”, np. w miesiącu lipcu. Redundancja pojawia się zwykle na poziomie cech dystynktywnych.

---