Epoka brązu w krajach wschodniobałtyckich:
W początkach epoki brązu ciągle trwały społeczeństwa schyłkowoneolityczne, zajmujące się łowiectwem, rybactwem, hodowlą. Sporadyczne są importy brązów. W II EB w zachodniej części tej strefy (Zatoka Pucka, Mierzeja Wiślana i Kurońska) występuje ceramika typu Juodkrante, charakteryzującą się poziomymi żłobkami, liniami rytymi i dołeczkami (analogie w trzcińcu). Typ Lubana występuje na obszarze Łotwy i Estonii. Oba te typy powstały na bazie tradycji kultury ceramiki grzebykowo - dołkowej, zmieszanej z elementami KCSz. Na terenie południowej Finlandii kultura Kiukais, datowana na lata 1600-1300 p.n.e, też na podstawie KCGD + KCSz, z ceramiką esowatą o zgrubiałej krawędzi, zdobioną żłobkami poziomymi. Pod koniec jej trwania pojawiły się nieliczne brązy. Metal ten rozprzestrzeniał się najwcześniej w tych regionach, które znalazły się w zasięgu wymiany handlowej pomiędzy kręgiem nordyjskim a środkowym Uralem. Oprócz form nordyjskich spotyka się tu pojedyncze brązy typu sejmińskiego (uralskie). Zasadniczy wpływ na dynamikę rozwoju kulturowego obszarów strefy leśnej płn-wsch. Europy miały impulsy z trzech kierunków: zachodniego - bałtyckiego, południowo-zachodniego - środkowoeuropejskiego i południowo-wschodniego - stepowego (stepu europejskie i zachodniouralskie).
Kultura kurhanów sambijskich:
Zajmuje w środkowej epoce brązu (II i III EB) bieg dolnego i środkowego Niemna, Półwysep Sambijski oraz (w małym zakresie) tereny polskie (północną część Warmii i Mazur). Znana jest z niewielu stanowisk, wyłącznie sepulkralnych, np. groby z Pożegów, woj. suwalskie, i Rusów, woj. Elbląskie. Większy zasięg mają liczne znaleziska przedmiotów metalowych, w tym także skarby. Cmentarzyska to niewielkie skupiska kurhanów z grobami szkieletowymi, a rzadziej ciałopalnymi (wpływy łużyckie). Groby są jednostkowe lub zbiorowe, często dość obficie wyposażone w zabytki metalowe. Kurhany mają nasypy ziemne, zawierają koncentryczne kręgi kamienne i bruki, groby w obstawach kamiennych lub drewnianych, rzadsze są groby płaskie. Ceramika to naczynia niewielkie, formy o profilu esowatym, misy, kubki, naczynia jajowate. Niekiedy powierzchnia jest chropowacona. Bogatszy jest inwentarz metalowy: czekany typu Nortycken, groty typów Sejma i nordyjskiego, miecze z płytą do rękojeści, noże, szpile tarczowate z Pomorza, szpile ze ślimacznicowatą rozklepaną główką, pastorałowate, uchate typu śląsko-wielkopolskiego, a także z wrzecionowatą, żeberkowaną główką, tutulusy, siekierki z brzegami różnych odmian, w tym także lokalnych, siekierki ze środkowymi skrzydełkami oraz rozmaite odmiany bransolet i naramienników. Niektóre z tych form, jak np. czekany, siekierki typu wschodniobałtyckiego i bransolety, wytwarzane były już w tym czasie na Sambii. Ośrodek ten pozostawał pod silnym wpływem z Pomorza. Analizy wykazały użytkowanie m.in. miedzi alpejskiej. Nieliczne są drobne ozdoby z bursztynu.
Na przełomie III i IV EB duży napływ brązów nordyjskich świadczy o rozwoju wymiany handlowej w strefie Bałtyku, dużą rolę odgrywał szlak łączący strefę nordyjską i zachodniouralską. Wg Okulicza z tej strefy eksportowano miedź do kultury nordyjskiej. Szlak ten zaktywizował się głównie w X i IX w. p.n.e. Ekwiwalentem poza miedzią mogły być skóry, futra, czy wosk. Szlak ten stracił znaczenie ok. połowy I tysiąclecia p.n.e. (spadek roli brązu na rzecz żelaza w strefie nordyjskiej).
Cmentarzyska z kurhanami łodziowatymi są śladem penetracji grup ludności nordyjskiej na terenach wschodniobałtyckich. Kurhany te budowano z kamieni, zawierają one w obrębie konstrukcji kamiennej pochówki ciałopalne, zwykle popielnicowe. Zgrupowania tych cmentarzysk występują na wybrzeżach Kurlandii, wyspie Saremie (tam analogie z Gotlandii), zanikają po VI EB. W okresie od IV do VI EB zakładano też osiedla obronne (na Saremie i nad Dźwiną).
Drugim centrum osadniczym była grupa kulturowa na Sambii o tradycjach wczesnobrązowych, powiązana z KŁ i kulturą nordyjską, funkcjonował tam ośrodek odlewnictwa brązowego. Występują liczne importy brązów z k. nordyjskiej i KŁ oraz ciągle kurhany z kręgami kamiennymi, ale pochówkami ciałopalnymi popielnicowymi lub skupiskami spalonych kości w obstawie kamiennej. Rozwój tych terenów związany był prawdopodobnie z dalekosiężnym handlem bursztynem.
Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich:
W genezie dużą rolę odegrały kultura kurhanów sambijskich i jej późno brązowe kontynuacje, grupa mazursko-warmijska KŁ oraz osadnictwo wschodniomazurskie, też wpływy kultur grodziskowych leśnej strefy wschodniej Europy i kutury pomorskiej. Cechy charakterystyczne to: naczynia o dnach kulistych, upowszechnienie kurhanów, system osadniczy oparty na sieci osiedli obronnych, gospodarka bazująca na półdzikim wypasie stad zwierząt. Zwyczaj wznoszenia kurhanów stopniowo rozprzestrzenia się na pobrzeże Zalewu Wiślanego i rejon warmiński, przez Mazury zachodnie aż do północnego Mazowsza (tam początkowo utrzymują się rozległe cmentarzyska kurhanowe złożone z małych owalnych, łódkowatych lub prostokątnych nasypów kamiennych przykrywających warstwy stosu ciałopalnego z rozrzuconymi, przepalonymi kośćmi i fragmentami ceramiki, później kurhany ze zbiorowymi pochówkami w skrzyniach kamiennych lub na brukach). Na Mazurach wschodnich kurhany nie mają wieńca. Osiedla położone są w miejscach naturalnie obronnych, fortyfikowane za pomocą wałów, palisad i częstokołów. Najczęstsze są osiedla wyżynne na szczytach wzniesień morenowych, półwyspach, wyspach wysokich brzegach rzek i jezior. Występują też osiedla budowane na pomostach rusztowych z pni układanych na podmokłych wysepkach, w płytkich zatokach jezior i rzek, zwykle 6-8 budynków, otoczone palisadami, połączone z lądem pomostem palowym; znane z okolic Ełku, Giżycka, Gołdapi i Węgorzewa. W okresie lateńskim rozpowszechniają się na całym obszarze tej kultury. Budownictwo mieszkalne w osiedlach obronnych skupiało się wokół majdanu, w pobliżu fortyfikacji. Osady otwarte istniały w pobliżu osiedla obronnego (obozowiska związane z zajęciami sezonowymi). Zajmowano się hodowlą koni, świń, owcy/kozy, bydła. Rolnictwo odgrywało mniejszą rolę. Narzędzia były głównie kamienne i kościane, rzadko brązowe i żelazne.
I faza: HD, kurhany z pochówkami w prostokątnych skrzyniach kamiennych, zasięg: Płw Sambijski, dorzecze Pregoły, Mazury wschodnie, Mazury zachodnie, płn-wsch. część północnego Mazowsza, wpływy na Suwalszczyznę; grupy regionalne: sambijska, zachodniomazurska, wschodniomazurska; ceramika: naczynia jajowate, szerokootworowe o dnach płaskich lub kulistych, lekkie chropowacenie, naczynia beczułkowate z ornamentem paznokciowym na całej powierzchni, baniaste kuliste lub lekko spłaszczone, amfory dwuuche z kulistymi dnami, misy w kształcie wycinka kuli, talerze typu łużyckiego. Brązy głównie znane ze skarbów: siekierki z tulejką (później też żelazne), groty, miecze i sierpy, lite, otwarte bransolety, naramienniki i naszyjniki zdobione grupami kresek ukośnych, bransolety z prostokątnej w przekroju sztabki, spiralne bransolety i naramienniki, naszyjniki kabłąkowate, szpile o prostym trzpieniu lub z łabędzią szyjką, w tym wiosłowate, szpile z główkami spiralnymi lub zwiniętymi w kółko, wisiorki. Groby zawierają zwykle fragmenty ozdób drucikowa tych. 2 grupy skarbów: I - VI EB, wczesna epoka żelaza, np. Skandawa, Giżycko, Borki Wielkie, przedmioty charakterystyczne dla KŁ i wczesnej fazy k. kurhanów zachodniobałtyjskich, II - ozdoby typowe dla kultury pomorskiej, np. Safronka, Kierwiny, Wielowieś, Kretowiny, końcowa faza k. kurhanów zachodniobałtyjskich. Brak więc skarbów z okresu pełnego rozwoju tej kultury. Kurhany: pojedynczy wieniec z kamieni, przykrywanie jamy grobowej brukiem kamiennym lub ustawianie na brukach pojedynczych pochówków (kontynuacja z KŁ), pochówki ułożone piętrowo w pojedynczych skrzyniach kamiennych (wpływy z Pomorza). Osiedla nawodne w gr. wschodniomazurskiej (Arklity, Tulewo, Czarne), a w zachodniomazurskiej wysoczyznowe osiedla obronne (Maradki, Kretowiny, Stary Dzierzgoń).
II faza: synchroniczna z wczesnolateńskim stadium kultury pomorskiej; upowszechniają się naczynia kuliste, różnicują się naczynia baniaste, stopniowe wydłużanie szyjki i obniżanie największej wydętości brzuśca, ornamentyka geometryczna, rycie grup kresek o układach poziomych, pionowych i skośnych. Groby w skrzyniach kamiennych pod kurhanami, ceramika grobowa zatraca cechy łużyckie, nabiera cech lokalnych, upowszechnienie płaskich i czapkowatych pokryw z wpuszczoną zakładką, często zdobionych jak popielnice (wpływy łużycko-pomorskie), czasem naczynia ze schematycznym wyobrażeniem twarzy; kubki uchate i czarki; podział na ceramikę grobową i użytkową (chropowacono naczynia szerokootworowe i baniaste). Pracownie odlewnicze - naśladowanie wyrobów z Pomorza, rzadziej lokalna wytwórczość. Kurhany z wielowarstwowym płaszczem kamiennym lub kamienno-ziemnym, wieniec z głazów, skrzynia z płyt kamiennych, w której umieszczano kilka lub kilkanaście pochówków popielnicowych. Wzrasta liczba osiedli obronnych i osad nawodnych, największy rozwój terytorialny (na dolną Wisłę, północne Mazowsze) i kulturowy. Na Płw Sambijskim silny gospodarczo ośrodek osadniczy, zagęszczenie pkt osadniczych wzdłuż szlaku łączącego płn brzeg Płw z okolicami ujścia Pregoły.
III faza: środkowy okres lateński, wzrost liczby punktów osadniczych w obrębie istniejących skupień; kurhany z nasypem kamienno-ziemnym lub kamiennym zawierające prostokątne długie komory grobowe zbudowane z kilku warstw kamieni, komora w centrum kurhanu na linii N-S, z wejściem od S. Ceramika: naczynia z uchami wielodzielnymi, czarki baniaste lub dwustożkowe, bogato zdobione, niskie dwuuche wazy z krótkimi szyjkami, grobowa: naczynia baniaste z wygładzaną, wyświecaną lub czernioną powierzchnią, zdobione grupami kresek, odcisków stempla i kółka zębatego czy dołkami palcowymi, ceramika użytkowa taka sama jak w fazie poprz. Z warsztatów sambijskich i zachodniomazurskich rozchodzą się brązowe narzędzia i ozdoby (naszyjniki z ząbkowaną górną krawędzią, z trąbkowatymi końcami, spiralne tarczki stożkowate), importy pomorskie (żelazne szpile z tarczowatymi główkami, bransolety spiralne z cienkimi końcami) pojawiają się w wyposażeniu grobowym i na osiedlach.
IV faza: późny okres lateński i pierwsze wieki n.e., przekształcanie się w kulturę zachodniobałtyjską okresu wpływów rzymskich tylko w obrębie grupy sambijskiej i wschodniomazurskiej, grupa zachodniomazurska zanika, a na jej miejscu pojawiają się płaskie cmentarzyska z grobami jamowymi, wyposażane w przedmioty typowe dla wczesnej kultury oksywskiej i przeworskiej. Osadnictwo o dotychczasowym charakterze utrzymuje się na wschód od Pasłęki i środkowej Łyny. Pierwsze cmentarzyska płaskie z inwentarzem typowym dla OWR pojawiają się w rejonie Węgorzewa i Mrągowa pod koniec I w. n.e., na pozostałym terenie mazurskim dopiero w II w. n.e. Występują naczynia o uchach wielodzielnych, szpile o główkach kolistych, wiosłowatych, wisiorki w kształcie czteroszprychowego koła, na wschodnich Mazurach wciąż osady nawodne.
Zanik związany z uszczupleniem od zachodu terytorium kultury zachodniobałtyjskiej, prawdopodobnie w wyniku nacisku ludności od zachodu.
Bałtycka kultura grobów skrzynkowych:
Rozwijała się we wczesnej epoce żelaza w północnej części wschodnich wybrzeży Bałtyku, obejmując Estonię, wybrzeża Zatoki Ryskiej, dolną Dźwinę, płd i zach. wybrzeża Finlandii, W-y Alandzkie, wybrzeża Szwecji nad Zaroką Botnicką. Datowana jest na VI - III w. p.n.e. Podstawą gospodarki była hodowla zwierząt, także łowiectwo i rybołówstwo. Budowano osiedla obronne na terenie Łotwy, nad dolną Dźwiną, ufortyfikowane za pomocą wału, budynki słupowe w pobliżu umocnień, na środku majdan. Znajduje się tam gliniane formy odlewnicze, wyroby kościane, kamienne i krzemienne, warsztaty obróbki kości i bursztynu, nielicznie metale. Na Wyspach Alandzkich koliste domy na podwalinach z kamieni, z paleniskiem wewnątrz. Groby: kurhany z wewnętrznymi konstrukcjami kamiennymi, mieszczące skrzynie z płyt kamiennych, pochówki szkieletowe, rzadziej ciałopalne, ubogie wyposażenie. Ceramika: naczynia garnkowa te, proste lub o esowatym profilu, o powierzchni pokrytej kreskowaniem, odciskami tkanin lub wygładzonej.