Proces legisakcyjny
-najstarszy proces prywatny
-postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio) - stąd nazwa, można było nim dochodzić tylko takich spraw które przewidywała ustawa - wąski zakres zastosowania
-w obu fazach postępowanie toczyło się ustnie
-w fazie in iure strony musiały wygłaszać ściśle określone formuły - pomyłka prowadziła do przegrania procesu - skrajny formalizm
-znano 5 sposobów postępowania tzw. modi lege agendi - 3 służyły do przeprowadzenia postępowania sądowego a 2 - egzekucji
-legis actio sacramento - posługiwano się nią w rozstrzyganiu sporów, charakter ogólny, służyła dochodzeniu praw związanych z władztwem powoda (legis actio sacramento in rem) jak i roszczeń o charakterze zobowiązaniowym (legis actio sacramento in personam)
-obie strony wzywały się do ustanowienia sacramentum - pewnej kwoty pieniężnej 50 asów, gdy wartość poniżej 1000 asów; 500 asów, gdy wartość powyżej 1000 asów), kwota ta była deponowana w świątyni i wtedy spór wkraczał w drugą fazę - apud iudiciem, w której sędzia rozstrzygał, które sacramentum jest słuszne, strona przegrywająca traciła swoje sacramentum na rzecz świątyni a jeśli był to pozwany to musiał on dodatkowo zaspokoić powoda pod rygorem egzekucji (legis actio per manus iniectionem)
Proces formułkowy
Geneza:
-pretor dla peregrynów udzielał instrukcji (formułki) przy przekazywaniu spraw rekuperatorom
-opiera się na władzy pretorskiej a nie na ustawie - iudicium imperio continens
-lex Aebutia - wszyscy mogą korzystać
-pretor mógł udzielić ochrony prawnej we wszystkich słusznych (wg jego uznania) sprawach
Faza in iure:
-prywatne wezwanie pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem (jeżeli się nie stawił można go było doprowadzić siłą; także osoba trzecia - windeks - mogła dać gwarancję że pozwany stawi się w terminie późniejszym; albo i sam pozwany przyrzekał powodowi zapłatę gdyby się nie stawił)
-wzywając do sadu powód powinien poinformować go o rodzaju pretensji (editio actionis pozasądowa) i powtórzyć przed pretorem (sądowa editio actionis)
-postulatio actionis - wniesienie przez powoda prośby do pretora o udzielenie mu actio (główny warunek przeprowadzenia procesu)=> datio actionis - gdy dawał; denegatio actionis - gdy odmawiał, w tym przypadku powód mógł się odwołać (intercessio) do innego pretora lub konsula, bądź mógł próbować po zmianie na stanowisku pretora
-pretor przyznawał skargę na podstawie ustawy (iudicium legitimum), albo na podstawie przysługującego imperium (iudicium imperio continens)
-confessio in iure - gdy pozwany uznawał roszczenia powoda, koniec sprawy, zastępowała ona wyrok i stanowiła tytuł egzekucyjny
-ujemne konsekwencje pociągał też brak jakiejkolwiek obrony ze strony obecnego pozwanego (indefensio)
-iusiurandum in iure - przysięga kładąca kres postępowaniu, pozwany przysięgał, że roszczenie nie istnieje, powód -że istnieje; przysięga ta była równoznaczna z wyrokiem, a za krzywoprzysięstwo wyjątkowo surowe kary
-ustaloną formułkę wręczał powód pozwanemu a ten ją przyjmował - koniec fazy in iure
Litis contestatio:
-konsumpcja skargi - w tej samej sprawie te same strony mogą się procesować tylko raz
-następowała ipso iure jeśli:
*iudicium legitimum
*skarga jest in ius concepta
*skierowana in personam
-gdy jeden nie był spełniony (iudicium imperio continens, skarga oparta na fakcie lub skarga miała charakter rzeczowy) konsumpcja następowała gdy pozwany ponownie podniósł o to samo roszczenie zarzut przeciw powodowi że w sporze już raz miała miejsce litis contestatio, albo że spór zakończył się wyrokiem
Formułka procesowa:
-formułka - program działania w fazie apud iudicem określający w sposób maksymalnie zwięzły warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego
-4 części zwyczajne składowe:
*intentio - tu powód zawierał treść żądania (albo ściśle określone, albo bliżej nieokreślone - tu mógł przegrać cały proces gdy za dużo żądał albo przedwcześnie albo nie tam gdzie powinien albo z innej podstawy prawnej, zaś przegrana była efektem nadmiernego żądania)
*demonstratio - otwierała formułki, w których roszczenie opierało się na fakcie i miały bliższe określenie podstawy prawnej żądania
*condemnatio - alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego, opiewała zawsze na kwotę pieniężną nawet gdy proces toczył się o rzecz, skarga arbitralna do pretora o umieszczenie klauzuli arbitralnej na mocy której sędzia wzywał pozwanego do dobrowolnego zwrócenia rzeczy powodowi
*adiudicatio - w powództwach działowych, zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej
-2 części nadzwyczajne:
*exceptio - część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego już w trakcie fazy in iure (w bonae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut procesowy, pozwany nie zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale przeciwstawiał temu inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną - prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli okoliczności paraliżowały roszczenie powoda - exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko oddalały w czasie to dilatoriae, exceptio in rem - jeśli przeciwko jakiemukolwiek powodowi, exceptio in personam - skuteczna tylko wobec określonej osobie; exceptio doli - zarzut podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód odpowiada przez replicatio
*praescriptio - umieszczana za żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości ale tylko części świadczenia
Obrona pozwanego:
-proces mógł się toczyć gdy pozwany zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja)
-negacja pozwanego nakłada na powoda obowiązek przeprowadzenia dowodu (onus probandi) - ponosił ujemne konsekwencje nieudanego dowodu
-exceptio - część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego już w trakcie fazy in iure (w banae fidei sam sędzia z urzędu), zarzut procesowy, pozwany nie zaprzeczał temu co powód zawarł w intentio ale przeciwstawiał temu inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną - prawdziwość udowadnia pozwany; jeśli okoliczności paraliżowały roszczenie powoda - exceptiones peremptoriae, ale jeśli tylko oddalały w czasie to dilatoriae, exceptio in rem - jeśli przeciwko jakiemukolwiek powodowi, exceptio in personam - skuteczna tylko wobec okreslonej osobie; exceptio doli - zarzut podstępu, pozwany gdy powód uzyskał swe roszczenie podstępnie, powód odpowiada przez replicatio
Rodzaje actiones:
-każde prawo podmiotowe chronione odrębnym powództwem (actio)
-actiones civiles - oparte na ius civile
*actiones in rem - powództwa rzeczowe, chroniące praw podmiotowych bezwzględnych (praw rzeczowych), skuteczne wobec wszystkich naruszających cudze prawo do rzeczy, w intentio tylko że sporna rzecz należy do powoda, konsumpcja nie następowała ipso iure w momencie litis contestatio, określano je także jako vindicationes
*actiones in personam - powództwa osobowe, wnoszone tylko wobec konkretnej osobie, zazwyczaj dłużnik będący w stosunku obligacyjnym, niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania itp., wymieniano z nazwiska i imienia obie strony a konsumpcja z mocy prawa po litis contestatio
-actiones honorariae - oparte na prawie pretorskim:
*actiones in faktum conceptae - oparte na fakcie, pretor udzielał ochrony procesowej po stwierdzeniu przez sędziego opisanego w formułce faktu
*actiones ficticiae - oparte na fikcji, pretor fikcyjnie przyjmował jakiś element w rzeczywistości nie istniejący a potrzebny
*powództwa z przestawionymi podmiotami - gdy kto inny był podmiotem prawa lub obowiązku a kto inny robił lub przeciw komu robiono a actio użytek
-actio utilis - zmodyfikowane już istniejące powództwo prawa cywilnego lub pretorskiego
-actio directa - nie zmienione
-actiones poenales - do dochodzenia pewnej kwoty tytułem kary prywatnej
-actiones rei persecutoriae - do dochodzenia wyrównania szkody wyrządzonej deliktem
-actiones mixtae - w celu dochodzenia odszkodowania jak i ukarania sprawcy
-actiones perpetaue - powództwa, które nie ulegały przedawnieniom
-actiones temporales - czasowe, mogły być wnoszone tylko w ciągu pewnego czasu (głównie prawa pretorskiego)
-actiones stricti iuris - powództwa ścisłego prawa, sędzia musiał się ściśle trzymać poleceń zawartych w formułce (z kontraktów jednostronnie zobowiązujących - literalne, werbalne i pożyczka, a także z deliktów)
-actiones bonae fidei - powództwa oparte na dobrej wierze, nie określano kwoty w formułkach, sędzia mógł się opierać także na zasadach słuszności i dobrej wiary (poza ustawami), (kontrakty konsensualne i realne ale nie pożyczka !!!
-actiones arbitrariae - skargi arbitralne z dodatkowymi upowaznieniami dla sędziego
-konkurencja powództw - gdy do ochrony jakiegoś uprawnienia prawo przewidywało kilka powództw - wtedy powód miał prawo wyboru jednego z nich ale tylko do momentu litis contestatio
-kumulacja powództw - cel powództw różny - z deliktów - kradzież - zwrot rzeczy + podwójna wartość
Egzekucja
-tytuł egzekucyjny dawał podstawę do wdrożenia egzekucji, jeśli w ciągu 30 dni pozwany nie zaspokoił powoda
-w procesie legisakcyjnym - legis actio per manus iniectionem - powód w obecności pretora kładł rękę na pozwanym po czym więził go przez 60 dni w prywatnym więzieniu i wyprowadzał w dni targowe, jeśli nikt go nie kupił mógł z nim zrobić co chciał; lex poetelia zniosła możliwość sprzedaży w niewolę nieprzyjacielską lub zabicia - odtąd dłużnik jako osoba półwolna odpracowywała swój dług, pozwany nie ma żadnego środka ochrony, jedynie osoba trzecia - vindex - mógł się przeciwstawić nałożeniu ręki, następowało uwolnienie dłużnika i rozpoczynało się nowe postępowanie przeciwko vindeksowi i jeśli nastąpiło zasądzenie dłużnika to wyrok opiewał na podwójna wartość, w okresie późniejszym sam dłużnik mógł wystąpić w roli vindeksa, ale reszta pozostała taka sama
-w procesie formułkowym egzekucję osobistą zastąpiła egzekucja majątkowa, ale uniwersalna bo skierowana na cały majtek dłużnika, wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa - actio iudicati - aby uniknąć zasądzenia na podwójną wartość po zakwestionowaniu przez pozwanego zasadności egzekucji, uznawano roszczenie a to powodowało podstawę do wprowadzenia powoda w cały majątek dłużnika
-przy większej liczbie wierzycieli wybierali oni magistra bonorum - sprzedawał majątek w drodze licytacji - kupował go bonorum emptor - wpłacał wierzycielom odpowiednie kwoty i wchodził w całokształt stosunków prawno majątkowych po dłużniku, z ograniczeniem odpowiedzialności za jego długi
-do egzekucji majątkowej uniwersalnej dopuszczał tylko taki dłużnik, którego długi przewyższały wartość majątku (gdy inaczej sam sprzedawał część i regulował należności)
-od czasów Augusta gdy stał się niewypłacalny nie z własnej winy mógł dobrowolnie oddać majątek wierzycielom (cessio bonorum) - w tym wypadku pozostawiano mu środki do życia i nie ulegał infamii !!! i nie można go było poddać egzekucji osobistej
-stan senatorski, osoby niedojrzałe i chore umysłowo - egzekucja na części majątku - egzekucja majątkowa syngularna
-działanie in fraudem creditorum - działanie dłużnika już w trakcie egzekucji, mającego świadomość swej niewypłacalności, który w drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli; interdykt fraudatorium - ma na celu wydobycie od osób trzecich uzyskanych od dłużnika przysporzeń majątkowych => restitutio in integrum
-actio Pauliana (tutaj czynności fraudacyjne miały następujące cechy: dłużnik był niewypłacalny i miał tego świadomość, kierowano skargę przeciwko osobie trzeciej a ona wiedziała że dłużnik wyzbywa się majątku ze szkodą dla wierzycieli, osoba ta działająca w dobrej wierze odpowiadała tylko jeśli z majątku dostała coś nieodpłatnie
-pretorzy byli temu zjawisku przeciwni - delikt prawa pretorskiego - actiones skuteczne tylko w przeciągu roku
Ochrona pozaprocesowa
-Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego):
*pozaprocesowy środek ochrony,
*udzielany przez pretora po zapoznaniu się z istotą sprawy,
* typowe przyczyny: przymus, podstęp, błąd, niedojrzałość kontrahenta, capitis deminutio, umotywowana nieobecność, (a więc sytuacje w których prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne)
-Interdicta (interdykt):
*pozaprocesowy środek ochrony wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji
*zawiera nakaz jednej strony pod adresem drugiej strony aby coś uczyniła albo zaniechała
*cel - natychmiastowe działanie przeciw stanowi rzeczy, która narusza porządek prawny
*pretor nie badał zasadności interdyktu
*postępowanie kończyło się po osiągnięciu celu, inaczej stanowiło podstawę do postępowania sądowego majacego ustanowić jego zasadność
*wtedy pod przymusem pretorskim adresat w formie sponsio przyrzekał zapłacić określoną sumę gdyby się okazało że bezprawnie odmówił wykonania interdyktu (to samo w drugą stronę jeśli interdykt był wydany bezzasadnie)
*obydwa były zaskarżalne przez actio ex stipulatu - powód żądał wydania formułki na podstawie której sędzia miał zbadać czy adresat interdyktu podporządkował się jego treści, jeżeli nie to zapłata wartości rzeczy
*3 cele: zmuszenie do zwrotu czegoś, okazanie czegoś lub kogoś, zaniechanie czegoś
*interdictum simplicium - skierowany pod adresem jednej strony
*interdictum duplictium - skierowany pod adresem obu stron
*interdictum privatum - mógł być wnoszony przez określoną osobę
*interdictum populare - z nim mógł wystąpić ktokolwiek
-Missio in possessionem (wprowadzenie osoby w e władanie całym majątkiem dłużnika albo jego częścią):
*przejęcie majątku następowało z upoważnienia pretora udzielanego na podstawie przysługującego mu imperium
*pozaprocesowy środek przymusu stosowany wobec właściciela zajętego majątku aby skłonić go do określonego zachowania
*wprowadzenie wierzycieli w cały majątek dłużnika następowało w toku egzekucji majątkowej uniwersalnej (venditio bonorum)
-Stypulacje pretorskie:
*słowne i w określonej formie przyrzeczenia, których treść określał pretor
*cel - zabezpieczenie umożliwiające realizację roszczenia na wypadek ewentualnej szkody w toku procesu jak i poza nim
*do zawarcia stypulacji pretor mógł zmusić każdą ze stron
Stosowane w 5 przypadkach:
*zbyt młody wiekiem
*przez nieobecność (np. ważna funkcja państwowa)
*groźba lub błąd - podniesione w procesie
*gdy pluris petitio - cofniecie skutków
*restitutio in integrum - cofniecie niesłusznego wyroku
(pierwsze 3 działają poza procesem, pozostałe dwa są związane z procesem)
Wyrok:
-po ocenie dowodów według kryteriów narzuconych przez konstytucje cesarskie sędzia wydawał wyrok, formułowany na piśmie, odczytany publicznie, mógł opiewać również na częściowe zasądzenie pozwanego a nawet zasądzić powoda i nie musi być to kwota pieniężna
-możliwość postępowania zaocznego !!! - sąd czynił starania, aby doprowadzić stronę do sądu (trzykrotnie szukanie w domu) a gdy to się nie udało - normalne postępowanie sądowe
-prawo justyniańskie - obowiązek zasadzenia od strony przegrywającej na rzecz przeciwnika procesowego wydatków, jakie poniósł on związku z procesem (były one szczególnie wysokie podczas apelacji)
-cesarz Zenon - zasądzenie strony przegrywającej na rzecz fiskusa pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary
Apelacja:
-ponieważ strony nie miały kontroli nad wyborem sędziego - strona przegrywająca miała możliwość kontroli zgodności orzeczenia z obowiązującym prawem =>apelacja
-supplicatio - zwrócenie się do cesarza z odwołaniem od decyzji urzędnika
-cel - ugodzenie w niesprawiedliwość wyroku jako rezultatu niewłaściwego zastosowania prawa, braku kwalifikacji sędziego wyrokującego w niższej instancji
-strona przegrana mogła się domagać ponownego rozpatrzenia sprawy w przepisowym terminie ustnie albo pisemnie - libellus appelationis
-libellus refutatorius - w nim strona wygrana zbijała zawarte w apelacji argumenty
-możliwość apelacji powodowała zawieszenie wykonania wyroku do czasu przeminięcia terminu złożenia apelacji, a po jej wniesieniu do wydania wyroku wyższej instancji
-do Justyniana obowiązek stawienia się stron przed sądem apelacyjnym
-nie było apelacji od procesu zaocznego !!!
-sąd apelacyjny orzekał ponownie, co do istoty sprawy, postępowanie dowodowe i mógł dojść do odmiennych wniosków
-sąd dawał nowy wyrok zastępujący poprzedni natomiast oddalając apelację czynił pierwszy wyrok prawomocnym i wykonalnym z chwilą ogłoszenia (ex tunc)
-czterokrotność kosztów sądowych płaci przegrany wygrywającemu, Konstantyn Wielki - utrata połowy majątku, praca w kopalni lub wygnanie (obie na 2 lata), Justynian znosi te rygory - zwykłe koszty postępowania
-prawomocny wyrok powodował definitywne skonsumowanie skargi - materialna strona prawomocności - i był przeszkodą do wniesienia apelacji - formalna strona prawomocności
-jeżeli był to wyrok zasądzający to stanowił on tytuł egzekucyjny
Egzekucja:
-zanika venditio bonorum a w jej miejsce distractio bonorum - sprzedaż pojedynczych przedmiotów dłużnika (cały majątek tylko w przypadku niewypłacalności)
-znika całkowicie egzekucja osobista (więzienie za długi tylko jako środek pomocniczy do egzekucji majątkowej)
-wygrany może być z pomocą egzekutora wprowadzony w posiadania zasądzonej rzeczy (egzekutor mógł dokonywać sekwestracji przedmiotów majątkowych w zastaw - jeżeli nie spłacił - zastawione rzeczy sprzedane w drodze licytacji)
Episcopalis audientia:
-wymiar sprawiedliwości sprawowany przez biskupów
-możliwość porzucenia przez strony sądu państwowego by przed trybunałem biskupim poddać się jego wyrokom
-nie ma możliwości apelacji
-strony dobrowolnie poddawały się temu orzecznictwu
-wystarczyła wola jednej ze stron - dopiero później obu stron
-potem rozstrzygał kompromis a wykonanie wyroku pozostawiono władzy świeckiej
-forma ochrony interesów ubogich warstw społecznych
Proces reskryptowy:
-sędzia (także inne osoby prywatne) mający trudności w rozwikłaniu problemu zwracał się do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie jakiegoś sporu, czynił to sam cesarz albo inny jego urzędnik z zastrzeżeniem, że taki stan faktyczny odpowiada prawdzie
-sędzia był związany opinią prawną zawartą w reskrypcie