Skrypt z Nauki o Państwie rok pierwszy semestr pierwszy
Ewolucja myśli politycznej od filozofii politycznej do nauki o polityce
Podejścia analityczne w nauce o polityce
Nauka o polityce postrzegana na początku jako gałąź filozofii, historii lub prawa. Główny cel - określenie zasada na których powinno opierać się społeczeństwo. To od końca XIX w. starano się zastąpić dążeniem by stała się samodzielną dziedziną naukową. Szczyt rozwoju lata 50-60 XX wieku - odrzucono wcześniejszą tradycję i uznano ją za nie mającą znaczenia metafizykę. Tradycyjne poszukiwania wartości które mogliby wszyscy zaakceptować zostały w gruncie rzeczy zarzucone (podobnie jak to się miało z innymi naukami). Wzrastała świadomość ważnego znaczenia wartości politycznych oraz teorii normatywnych. Obecnie politologia obejmuje wiele różnych podejść teoretycznych i szkół analizy.
Tradycja filozoficzna
Analiza polityczna ma swój początek w starożytnej Grecji i tradycji zwanej „filozofia polityczną”. Skupiona na: pytaniach etycznych, nakazowych, normatywnych. Interesowała się tym co „powinno” lub „musi” być zrobione w porównaniu do tego co „jest”. Ojcami tej tradycji uważani są Platon (427-347 p.n.e. założyciel Akademii celem kształcenia nowej elity rządzącej w Atenach. Wg Platona świat składa się z kopii abstrakcyjnych i wiecznych idei. Próba opisania idealnego państwa w kategoriach teorii sprawiedliwości. Dwa główne dzieła „Państwo” i „Prawa”) i Arystoteles (384-322 p.n.e. uczeń Platona; nauczyciel Aleksandra Wielkiego; założyciel szkoły „perpedyckiej” od spaceru podczas dyskusji; autor 22 traktatów z np. fizyka, metafizyka, astronomia, biologia, etyka i polityka. Autor „Polityki” studium nad idealną konstytucją). Ich poglądami na nowo zainteresowano się w średniowieczu z sprawą św. Augustyna (354-430) i św. Tomasza z Akwinu (1225-1274). Motywem przewodnim dzieł Platona było opisywanie społeczeństwa idealnego. Wg niego powinna to być łagodna dyktatura zdominowana przez klasę królów- filozofów. Na bazie jego pism kształtowało się tradycyjne podejście do polityki a także analityczne badania idei i doktryn będących głównymi częściami myśli politycznej. Studia były prowadzone głównie w ramach historii myśli politycznej oparciu o kanon największych myślicieli (od Platona do Marksa) i ich klasycznych dzieł. Ma to bardziej charakter analizy literackiej (bada głównie to co powiedzieli myślicieli i to jak uzasadniali swoje poglądy; bada też intelektualny kontekst w ramach którego tworzyli). Taka analiza nie może być obiektywna w sensie naukowym bo ma do czynienia z zagadnieniami normatywnymi jak np. „dlaczego powinienem okazywać posłuszeństwo wobec państwa?”, „w jaki sposób dystrybuować nagrody?” czy „gdzie należy postawić granice indywidualnej wolności?”.
Tradycja empiryczna
Tradycję empiryczną (zwaną też opisową) zauważyć już można na samym początku myśli politycznej, chociaż nie jest tak ewidentna jak teoretyzowanie normatywne. Początki są widoczne w arystotelesowskiej próbie klasyfikacji konstytucji a także w realistycznej diagnozie władzy państwowej Machiavellego (1463-1527 włoski polityk i pisarz. Największe dzieło „Książę” z 1531 którego celem było stworzenie przewodnika dla przyszłego księcia zjednoczonych Włoch. Przymiotnik „makiawelistyczny” nabrał znaczenia „przebiegły i obłudny”) i socjologicznej teorii rządu i prawa Monteskiusza (1689-1775 w 1748 ukazał się jego traktat „O duchu praw”; uważał, że o ludzkiej kondycji decyduje splot najróżniejszych uwarunkowań, które wykluczają jednoznaczne bez apelacyjne werdykty). Pod wieloma względami opracowania te stanowią podstawę dzisiejszej komparastyki ustrojów i umożliwiły rozwiniecie instytucjonalnego podejścia do nauki. Szczególnie w USA i Wielkiej Brytanii stały się z czasem dominująca gałęzią rozwoju analizy. Teorię opisową cechuje próba dokonania możliwie bezstronnego sprawozdania z rzeczywistości politycznej. Metoda ta jest „deskryptywna” gdyż stara się analizować i wyjaśniać natomiast podejście normatywne jest „nakazowe” bo formułuje oceny i konkretne zalecenia. Źródło tej tradycji leży w doktrynie empiryzmu rozwijającej się od XVII w aż do dziś w dziełach myślicieli jak John Locke (1632-1704 główny myśliciel wczesnego liberalizmu; kładł nacisk na „naturalne pochodzące od Boga uprawnienia czyli do życia, wolności i własności; jego poglądy miały duży wpływ na rewolucję amerykańską; dzieła „Listy o tolerancji” i „Dwa traktaty o rządzie”) i David Hume (17711-1776 myśliciel epoki oświecenia; uważał, że wszelkie bezapelacyjne rozstrzygnięcia są bezpodstawne, należy więc zaprzestać poszukiwania fundamentalnych zasad tłumaczących zawiłości świata; autor jednego z najważniejszych dzieł oświeceniowych „Traktat o naturze ludzkiej”). Doktryna empiryczna mówiła, iż to doświadczenie jest jedyną drogą do wiedzy, więc wszystkie hipotezy i teorie powinny być sprawdzane w procesie obserwacji. W XIX wieku poglądy te przeistoczyły się w pozytywizm, którego jedną z głównych postaci i twórców był Auguste Comte (1798-1857 przypisywał rozwojowi wiedzy wpływ decydujący; wraz z postępem w dziedzinie poznania doskonalą się koncepcje sprawiedliwości; autor m.in. „Rozprawy o duchu filozofii pozytywnej”). Nauki pozytywistyczne głosiły, że nauki społeczne a zarazem wszelkie formy dociekań filozoficznych powinny się stosować do reguł obowiązujących przy badaniu w naukach przyrodniczych. W chwili gdy nauka zaczęła być postrzegana jako jedyna wiarygodna metoda dotarcia do prawdy, narodziła się pokusa by rozwijać naukę o polityce.
Tradycja naukowa
Jednym z pierwszych teoretyków, jaki podjął się opisu polityki w kategoriach naukowych był Karol Marks (1818-1883 niemiecki filozof i ekonomista; współtwórca pierwszej Międzynarodówki; autor m.in. „Kapitału” i „Manifestu komunistycznego”). Marks starał się odkryć siły kierujące prawdziwym rozwojem historii. Dzięki temu mógł stworzyć prognozy na przyszłość w oparciu o „prawa” rządzące w naukach przyrodniczych. Było to zgodne z ówcześnie panującym XIX -wiecznym modelem analitycznym. W latach 70. XIX w na uniwersytetach w Oksfordzie, Paryżu i Columbia po raz pierwszy wprowadzono zajęcia o nazwie „nauka o polityce”. Od 1906 roku zaczęło się ukazywać czasopismo „American Political Science Review”. Szczyt popularności tej dziedziny przypadł na lata 50. i 60. gdy, głównie w USA, pojawiły się formy analizy politycznej nawiązującej do behawioralizmu. Po raz pierwszy w dziejach polityka otrzymała naukową wiarygodność gdyż dostarczała tego co do tej pory jej brakowało czyli: obiektywnych i mierzalnych danych weryfikujących hipotezy. Uznano, że polityka może przejąć metody badawcze z nauk przyrodniczych co pozwoliło rozwinąć się na polach przystosowanych do użycia ilościowych metod badawczych (np. zachowania wyborcze, ustawodawców, polityków na różnych szczeblach itp.). Z drugiej strony behawioralizm krytykowany jest za ograniczanie spektrum analizy politycznej uniemożliwiające wyjście po za bezpośrednio obserwowane zjawiska. Należy uważać by skłonność analizy behawioralnej do opisu poprzez dane liczbowe nie ograniczył polityki tylko do nich. Prowadzi też często do odrzucenia takich pojęć jak „wolność”, „ równość”, „ sprawiedliwość” czy „prawa” gdyż nie da się ich ująć w znaczeniu empirycznym (są empirycznie nieweryfikowalne). Ostatecznym pogrzebaniem behawioralizmu był powrót w latach 70 do zagadnień normatywnych, któremu dawał wyraz m.in. John Rawls (1921-2002 twórca teorii „sprawiedliwości jako bezstronności”; twierdził, że nierówność społeczna jest dopuszczona tylko wtedy gdy najsłabsi mają z tego pożytek np. motywację do pracy; autor m.in. „Teorii sprawiedliwości” i jej późniejszej modyfikacji „Liberalizmu politycznego”). Podawano w wątpliwość też główne założenia behawioralizmu, że jest obiektywny bo jest „pozbawiony aspektu wartościującego” brak mu przekonań etycznych lub normatywnych. Pod tym względem trudno wyjść po za opis istniejących porządków politycznych co zaś oznacza przyzwolenie na status quo. To zaś doprowadziło do redefinicji „demokracji” w oparciu o obserwowalne zachowania. Teraz w demokracja oznaczała (zamiast rządu ludów) walkę między elitami konkurującymi o zdobycie władzy przez wykorzystanie mechanizmów powszechnych wyborów.
Najnowsze osiągnięcia
Dziś jednym z najnowszych podejść do polityki jest formalna teoria polityczna (różnie nazywaną np. ekonomia polityczną lub teorią wyboru publicznego i teorią racjonalnego wyboru). Podejście to czerpie głównie z teorii ekonomicznej i tworzy modele oparte na regułach proceduralnych. Przedstawiają one zazwyczaj racjonalnego zachowania jednostek nastawionych na maksymalizację własnych korzyści. Umożliwia to wgląd w działania elektoratu, lobbystów czy polityków jak również w logikę postępowania państw na arenie międzynarodowej. (duży wpływ wywarło poprzez tzw. instytucjonalną teorię publicznego wyboru). Znalazło też swoje miejsce w teorii gier. Zakłada stosowanie pierwszych zasad w celu analizy zagadek zachowań indywidualnych (dylemat więźnia). Jednak metodzie racjonalnego wyboru nie udało się zdobyć większego posłuchu. Pomimo niezaprzeczalnych plusów jak np. wprowadzenie do dyskusji większej dyscypliny, ma liczne słabości gdyż może przeceniać ludzką racjonalność, nie dostrzegając faktu, że ludzie często nie mają jasnego zbioru obranych celów i nierzadko podejmują decyzje nie mając dostępu do pełnych danych. Nie może też rozpoznać, że np. ludzki egoizm może być uwarunkowany społecznie a nie koniecznie musi być wrodzony. W rezultacie do współczesnej nauki o polityce zaczepiono wachlarz różnorodnych podejść co uczyniło ją bogatszą i bardziej zróżnicowaną. Dodano też szeroką gamę nowych idei i tematów. Np. od lat 70 funkcjonuje feminizm, który podniósł świadomość znaczenia różnic płciowych i struktur patriarchalnych poddając w wątpliwość utarte sposoby myślenia. Zieloni politycy stali się orędownikami holistycznego ujmowania rzeczywistości politycznej. Teoria krytyczna, stworzona w 1923 roku, na bazie neomarksizmu szkoły francuskiej rozciągnęła pojecie krytyki na obszary wszystkich społecznych praktyk, nawiązując do szerokiej gamy inspiracji w tym Freuda i Webera. Postmodernizm poddawał w wątpliwość ideę absolutnej i uniwersalnej prawdy i wpłynął m.in. na powstanie teorii dyskursu. I co najważniejsze, że nauki polityczne są coraz rzadziej uważane za oddzielne sposoby prowadzenia badań i jeszcze rzadziej za konkurentów.
Nauka o polityce jako dyscyplina akademicka. Przedmiot i funkcja nauki o polityce
Nauka o polityce jako dyscyplina akademicka
Powszechnie panuje pojecie, że nauka o polityce jest dziedziną naukową w bardzo szerokim tego słowa znaczeniu. Zawdzięcza to temu, iż jest zarówno rygorystyczne jak i krytyczna. Może też być uznana za naukę w węższym znaczeniu dlatego, iż może posługiwać się metodologia nauk przyrodniczych. Teza ta chętnie używana przez marksistów i pozytywistów była ważna dla rewolucji behawioralnej z lat 50. Politologia obiecuje bezstronne i rzetelne środki mające na celu odróżnienie prawdy od fałszu czyli oferuje dostęp do obiektywnej wiedzy o świecie polityki. Istotne jest rozróżnienie pomiędzy „faktami” (czyli dowodami empirycznymi) a „wartościami” (czyli normatywnymi lub etycznymi poglądami). Fakty są obiektywne w tym sensie, że mogą być przedstawione rzetelnie i obiektywnie a także mogą zostać udowodnione. Wartości zaś są z założenia subiektywne gdyż są kwestią poglądów. Nauka o polityce napotyka na trzy zasadnicze trudności: problem danych, trudności związane z ukrytymi wartościami i mit neutralności. Problem danych pojawia się gdy nie możemy dokładnie obserwować zachowań ludzkich gdyż nie ma takiej fizycznej możliwości. Każda próba stworzenia nienaturalnego środowiska mogłaby negatywnie wpłynąć na wynik obserwacji. Nie można też wniknąć do środka ludzkiej istoty lub też przeprowadzić powtarzalnych eksperymentów dotyczących ludzkiego zachowania. Zatem to czego można się dowiedzieć o indywidualnym zachowaniu jest mocno ograniczone a co za tym idzie powierzchowne. Z braku danych nie ma żadnych niezawodnych metod sprawdzania postawionej hipotezy. Jedynym sposobem na pozbycie się tego problemu jest zupełne wyeliminowanie roli rozumnego podmiotu poprzez zastosowanie doktryny determinizmu. Przykład behawioryzmu (nie mylić z behawioralizmem!) czyli szkoły psychologii związanej z m.in. Johnem B. Watsonem (1878-1958) zakłada ona, że ludzkie reakcje i zachowanie mogą być w pełni uzasadnione w kategoriach reakcji warunkowych i odruchów. Innym przykładam jest też „materializm dialektyczny” czyli prymitywna forma marksizmu, która dominowała w intelektualnym dyskursie w ZSRR. Trudności związane z ukrytymi wartościami stawiają tezę, iż modele i teorie polityki są w całości „niewartościujące”. Jest to trudne do utrzymania gdy podda się to głębszej analizie. Fakty i wartości często przeplatają się do tego stopnia, że oddzielenie ich jest prawie niemożliwe. Dzieje się tak dlatego, iż teorie są zawsze konstruowane na podstawie założeń dotyczących ludzkiej natury, społeczeństwa czy roli państwa. Wszystkie one mają jakieś ukryte polityczne i ideologiczne sugestie. Mit neutralności zawsze stawia badaczy polityki w trudnym położeniu. Podczas gdy badacze innych nauk są w stanie prowadzić badania w sposób obiektywny i pozbawiony wstępnych założeń na temat tego co chcę odkryć tak badacz polityki zawsze musi zmierzyć się z bagażem własnych doświadczeń wywodzących się z miejsc z których pochodzi i systemów w jakich żyje i to niezależnie od tego jak byśmy zdefiniowali politykę. Pochodzenie badacza już wstępnie ustawia go na miejscu pod względem np. uprzedzeń i z góry wyrobionych opinii na temat polityki czy otaczającego go świata. Oznacza to, że naukowy obiektywizm, w znaczeniu absolutnej bezstronności czy neutralności na zawsze pozostanie celem nieosiągalnym, niezależnie od tego jak bardzo rygorystycznych metod użyjemy w badaniu.
Funkcje nauki o polityce
Funkcja opisowa (deskryptywna, faktograficzna) - wiąże się z poszukiwaniem
odpowiedzi na pytania: jaka była i jaka jest obecnie rzeczywistość polityczna.
Stwierdza się tutaj istnienie zarówno zjawisk materialnych (np. partie
polityczne) jak i świadomościowych (np. stereotypy narodowościowe).
Funkcja wyjaśniająca (eksplanacyjna) - wiąże się z udzieleniem odpowiedzi na
następujące pytania: dlaczego, z jakiej racji i przyczyny, po co dane zjawisko
(proces) w ogóle zaistniało lub dlaczego ma takie, a nie inne właściwości?
Wskazuje się przy tym na związki przyczynowo -skutkowe, wyjaśnia się właściwości
zjawisk w skali pewnej całości oraz wskazuje, czy i w jaki sposób dane
właściwości przyczyniają się do jej funkcjonowania.
Funkcja przewidująca (prognostyczna) - związana jest z pytaniami: jak
rzeczywistość polityczna będzie wyglądać w przyszłości albo kiedy określone
zjawiska będą mieć miejsce?
Funkcja instrumentalna - wiąże się z udzieleniem odpowiedzi na następujące
pytania: jakie podjąć konkretne działania (decyzje), aby osiągnąć zamierzony
rezultat? Co należy zrobić, aby przewidywania dotyczące projektowanej
rzeczywistości spełniły się (lub nie spełniły się)?
Funkcja instrumentalna politologii wiąże się z procesem decydowania
politycznego. Dotyczy bowiem pytania: jakie należy podjąć decyzje i działania
aby osiągnąć pożądane rezultaty polityczne lub co należy zrobić, aby
przewidywania polityczne się spełniły? Tutaj ujawnia się polityka jako sztuka
rozwiązywania zadań ryzykownych.
Funkcja aksjologiczna służy uzasadnieniu strategii i taktyki realizacji decyzji
i działań politycznych. Każda decyzja ma swoich adresatów, musi więc być
zrozumiała i akceptowana, jeśli ma przynieść oczekiwany przez decydentów skutek.