Skrypt z Nauki o polityce rok pierwszy semestr pierwszy
Współczesne modele nauki o polityce
Model czyli teoretyczne ujęcie danych empirycznych, którego celem jest ułatwienie zrozumienia poprzez uwydatnienie najważniejszych relacji i interakcji. Słowem model to przedstawienie czegoś w pomniejszonej skali celem jak najdokładniejszego oddania oryginału. Oczywiście modele pojęciowe nie mogą fizycznie przypominać przedmiotów. Praktycznie niemożliwe by było wymaganie od modelu np. gospodarki opracowanego przez program komputerowy by był fizycznie podobny do rzeczywistej sytuacji gospodarczej. Modele konceptualne są w zasadzie narzędziami analitycznymi za pomocą których można nadać znaczenie czemuś co w innym przypadku stanowiłoby jedynie zbiór zdezorganizowanych i niepowiązanych ze sobą faktów. Jak zwykło się mówić fakty często nie mówią same za siebie i muszą być poddawane analizie czy interpretacji a zastosowanie odpowiedniego modelu znacząco to ułatwia. Za pomocą modeli można ukazać sieć powiązań i uwypuklić zależności jakie pomiędzy poszczególnymi elementami istnieją. Jednym z ciekawszych modeli jest model systemu politycznego stworzony przez Davida Eastona. Model ten próbuje wyjaśnić proces polityczny jak również roli jaka odgrywają główne podmioty sceny politycznej. Dokonuje tego poprzez analizę systemową. Zachodzi tu związek pomiędzy tzw. „wejściem” a „wyjściem”. Na wejściu znajdują się żądania/potrzeby i poparcie które pochodzą z otoczenia. Potrzebami mogą być np. żądania poprawy standardu życia, zwiększenia zatrudnienia czy lepsza ochrona socjalna. Poparcie to wpływ wywierany przez społeczeństwo na kształtowanie się procesu politycznego np. poprzez płacenie podatków czy czynne uczestnictwo w życiu publicznym. Na wyjściu są decyzje i działania rządu jak np. zmiany ustawodawstwa, pobieranie i nakładanie podatków czy zagospodarowywanie środków publicznych. Wszystko to co znajduje się na wyjściu powoduje reakcje zwrotną otoczenia, które z kolei kreuje i artykułuje kolejne potrzeby i zapewnia poparcie. W ten sposób cały model pozostaje zamknięty. Najważniejsza cechą modelu Eastona jest to, że jest to system długoterminowy a jego przetrwanie zależy od umiejętnego dostosowywania wejść wyjść.
Jednak modele konceptualne mogą być jedynie uproszczeniami rzeczywistości, którą starają się wytłumaczyć. W powyższym modelu grupy interesu czy partie polityczne są przedstawione jako selekcjonerzy a ich główna funkcją jest regulowanie strumienia napływających wejść do systemu politycznego. W rzeczywistości jest to tylko jedna z ich wielu cech, a ponadto partie i grupy interesu kreują percepcję społeczną czyli pomagają kształtować naturę potrzeb społecznych. W realnym świecie instytucje te są bardziej złożone niż mogłoby to wynikać tylko z modelu. Model Eastona lepiej wyjaśnia dlaczego systemy polityczne reagują na nacisk społeczny niż posługują się represjami i przymusem.
Kolejnym z modeli może być teoria (bądź model, gdyż często oba pojęcia bywają stosowane wymiennie) wyboru publicznego − bada przede wszystkim proces kształtowania instytucji w sferze polityki. Można zaliczyć ją do ekonomii instytucjonalnej, a zwłaszcza do jej nurtu zwanego nową ekonomią instytucjonalną. Teoria wyboru publicznego wykorzystuje wiele osiągnięć z zakresu normatywnej teorii wyboru społecznego, która rozwija się głównie w kierunku teorii opisowo-wyjaśniającej i predykcyjnej. Posługuje się ona tymi samymi prawami, jakich ekonomiści używają do analizy ludzkich zachowań na rynku. Ekonomiści ci zakładają, że ludzie motywowani są tylko przez swój własny interes. I chociaż czasami ludzie zachowują się w pewien sposób w trosce o dobro innych ludzi, dominującym bodźcem zachowania jest troska o własne interesy. Nie ma znaczenia, czy chodzi o pracownika, pracodawcę, czy konsumenta. Ekonomiści badający teorię wyboru publicznego przyjmują to samo założenie - nawet ludzie zajmujący się polityką, mimo że mają na celu troskę o innych, w głównej mierze i tak myślą tylko o swoim interesie. Teoria wyboru publicznego korzysta z badań empirycznych i stanowi ważną podstawę decyzji strategicznych i planistycznych. Jest istotnym i coraz powszechniejszym źródłem wiedzy o mechanizmach i prawidłowościach funkcjonowania społeczeństwa. Znaczna część tej teorii dotyczy wyboru metod głosowania i agregacji preferencji indywidualnych. Mając podstawy w ekonomii neoklasycznej, znalazła szerokie zastosowanie m. in. w socjologii. Teorię tę uważa się za szczególną postać teorii racjonalnego wyboru.
Teoria racjonalnego wyboru - model, w którym badane są i formalnie modelowane zachowania społeczne i ekonomiczne. Jest on dominującym paradygmatem w mikroekonomii. Teoria racjonalnego wyboru ma swoje korzenie w psychologii społecznej, politologii i ekonomii, jest więc interdyscyplinarna. Niesie ona ze sobą również eksperymenty w psychologii społecznej (do głównych badaczy teorii racjonalnego wyboru w Polsce należy prof. Janusz Grzelak, dziekan Wydziału Psychologii UW). Ważnym punktem dla Teorii racjonalnego wyboru był rok 1989, gdy w piśmie Nationality and Society, James Coleman pokazał siłę tej perspektywy w wykorzystaniu w naukach społecznych. Trzon teorii stanowi kilka podstawowych punktów 1. Badany, rozpatrywany jest zbiór aktorów - graczy w systemie, 2. każdy z aktorów ma sobie dostępne alternatywy wyboru, 3. jest określony zbiór outcomes, wyników/rezultatów dostępnych w systemie, przypisanych do alternatyw, 4. określa się preferencje aktora do zbioru alternatyw, 5. określa się oczekiwania aktorów do parametrów systemu (pozytywne/negatywne). W zależności od dziedziny (psychologia/socjologia, etc.) te modele mogą być mniej lub bardziej sformalizowane (wręcz do matematycznych wzorów). Centralnym problemem Teorii Racjonalnego Wyboru są relacje między preferencjami aktorów, które mogą być rozbieżne bądź zbieżne (co się rzadko zdarza, bo rzadko to, co racjonalne jednostkowo jest racjonalne obiektywnie). Większość sytuacji opisywanych w TRW - dotyka takich racjonalnych działań jednostki, które mogą pogorszyć ogólną sytuację, spowodować konflikt - są to dylematy. Są to 1. Dylemat więźnia (czyli problem zaufania) 2. Problem współzawodnictwa 3. Problem koordynacji i zaufania.
Ad.1. W dylemacie więźnia możliwe są dwa zachowania kooperacja lub dezercja. Możliwe są także z tego także korzyści lub zachowania (nagroda, pokusa lub naiwniactwo). Rezultatem dylematu więźnia jest stwierdzenie, że racjonalne wybory prowadzą do nieracjonalnego rezultatu. Tu bowiem najbardziej opłacałoby się, gdyby jeden z więźniów tylko się przyznał, wtedy drugi idzie siedzieć, a ten pierwszy nie. Jednak wiadomo, że w związku z tym obaj będą sypać, bo każdy myśli, że jest to dla niego najlepsze wyjście. Podobny dylemat pojawia się przy kwestiach ekologii - każdy rybak chciałby jak najwięcej móc łowić, i każdemu opłaca się jak najbardziej eksploatować łowisko, jednak gdy tak pomyśli każdy, wtedy żaden z nich nie będzie miał zysku, bo ekosystem zostanie zachwiany… Są dwa sposoby radzenia sobie z dylematem więźnia (a tyczy się to także codziennych sytuacji społecznych) - 1. Zachęta do współpracy, kooperacji nagradza kooperujących. Co za tym idzie należy karać tych niechętnych współpracy (np. kara za jazdę bez biletu). 2. Wytworzenie reputacji wytycznych komu można a komu nie można zaufać.
Ad. 2 Problem współzawodnictwa. Wiąże się z nim tzw. „gra w cykora” (chicken game). W przeciwieństwie do dylematu więźnia, tu najgorsza jest sytuacja, kiedy obie strony się nie dogadają, i obie są „uparte”. Przypomnijmy na czym polega chicken game. Dwie osoby wsiadają do samochodów i z dużą prędkością jadą naprzeciwko siebie - ten, kto pierwszy zahamuje lub zjedzie z trasy jest "cykorem" i przegrywa. W chicken game chodzi o konkurowanie o dobro rzadkie (nie o to, jak ludzie mogą współpracować, jak to było przy dylemacie więźnia). Są dwie strategie - chicken (tchórz) i daredevil (śmiały). Karą w tym dylemacie jest zderzenie, a nagrodą, gdy obaj zjedziemy z drogi, bowiem pokusą jest moment, gdy ktoś nam zjedzie i się nie zderzymy. Główny problem chicken game - koncesyjne alokacje - gracz A i B chcą coś osiągnąć. Ale aby wygrać cokolwiek na tym, muszą uwzględnić też interesy drugiej strony - stąd nagrodą jest właśnie obustronna rezygnacja ze zderzenia. Ta gra dotyczy zatem sytuacji, gdy interes wspólny współistnieje z przeciwstawnymi preferencjami co do działania.
Ad. 3 Dylemat koordynacji i zaufania (assurance game). Pojawia się wtedy, gdy wymagana jest koordynacja dla wspólnego dobra, przedsięwzięcia, aby powstała współpraca. Każdy z graczy jest nakłaniany przez system do współuczestnictwa. Współuczestnictwo zaś ma wiele form i wymaga koordynacji przez system. Na przykład - chcemy się umówić z kimś w restauracji na obiad - muszę z drugą osobą skoordynować wybór restauracji, co powoduje powstanie koalicji aktorów (idziemy razem na jedzenie). Znany także jako stag hunt - Jean-Jacques Rousseau opisuje sytuacje kiedy dwie osoby wybierają się na polowanie. Każdy może indywidualnie wybrać jelenia (stag) lub zająca (rabbit). Każdy podejmuje decyzję nie znając decyzji drugiej osoby. Jeśli jedna strona wybierze jelenia, musi kooperować z drugą, inaczej jej się to nie uda. Może za to sama upolować zająca, ale ten jest mniej wartościowy niż jeleń. Jest to istotna analogia do problemu kooperacji społecznej. Gdy nie ma kooperacji - nie ma wyniku, lub ten jest gorszy.
Pojęcie polityki. Polityka jako dziedzina życia społecznego. Przedmiotowe i podmiotowe ujecie polityki.
Pojęcie polityki. W słownikach najczęściej definiowany jest jako: sztuka rządzenia państwem, utrzymywanie i rozwijanie stosunków z innymi państwami; zasada, system taktyka - plan postępowania osób rządzących krajem. Tyle pojęcia ogólne. Politolodzy (jak chociażby profesor A. W. Jabłońskiego) wyróżniają pięć głównych tendencji w sposobie definiowania polityki. Polityka to: 1- działalność instytucji państwowych (orientacja formalno-prawna), 2- wzajemny stosunek władzy , wpływu i konfliktów istniejących w różnych płaszczyznach życia społecznego (orientacja behawioralna) 3- funkcja w systemie społecznym zapewniająca jego rozwój poprzez: rozwiązywanie konfliktów; wytwarzanie decyzji regulujących w autorytarny sposób rozdział dóbr; artykulację interesów; agregację i selekcję interesów; socjalizację polityczną; komunikację polityczną (orientacja racjonalna) 4- proces podejmowania decyzji w ramach procesu sprawowania władzy i gry o władzę, w którym biorą udział różnorakie podmioty (orientacja racjonalna) 5- rozwiązywanie problemów społecznych, wynikających z deficytu dóbr i powodujących deprywacje jednostek i grup społecznych (orientacja postbehawioralna). Polityka była często traktowana jako wyodrębniona i autonomiczna sfera życia społecznego, sfera stosunków i działań przybierających postać konfliktów, kompromisów i współpracy pomiędzy dużymi grupami społecznymi, narodami czy poszczególnymi jednostkami. Podmioty te dążą do realizacji swoich podstawowych potrzeb i interesów poprzez sprawowanie władzy politycznej lub poprzez wywieranie wpływu na władzę. Panuje powszechne przekonanie, że istotą polityki jest władza a w szczególności władza państwowa której głównym elementem jest stosowanie legalnego, potencjalnego i realnego przymusu wobec podmiotów nie respektujących autorytarnych decyzji przy podziale dóbr materialnych i niematerialnych. Inną definicję polityki ma profesor Ryszka. Mówi on, iż polityka to planowe i zorganizowane dążenie do zdobycia i utrzymania władzy - dążenie któremu odpowiadają określone działania ludzkie. Nie da się ukryć w tej definicji silnych wpływów Maxa Webera. Weber twierdził, iż polityka to dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy czy to między państwami czy w obrębie państwa między grupami ludzi, jakie ono obejmuje. Max Weber wygłosił ta definicję podczas swojego wykładu w Monachium w roku 1919. Definicja ta stała się klasycznym terminem określenia polityki w politologii. Polityka to też wyodrębniona sfera spośród innych dziedzin życia społecznego, w której grupy społeczne rozwijają działalność dla zaspokojenia swoich potrzeb i interesów politycznych oraz regulacji międzyludzkich. Czasem politykę wiąże się też z zespołem działań podejmowanych przez ośrodek decyzyjny , zmierzających do osiągnięcia zamierzonych celów za pomocą odpowiednio dobranych środków. Takie określenie polityki sprowadza ją do działań ośrodków kierowniczych. Nie zawiera się w niej cała sfera aktywności społecznej ludzi umieszczonych w tych ośrodkach. W związku z tym jest to słuszne określenie lecz traktujące politykę zbyt wąsko.
W politologii amerykańskiej pojecie „polityka” jest traktowane dwojako. Po pierwsze jako stanowienie decyzji przez jednostkę bądź grupę, które dotyczą wyboru celów i metod ich osiągnięcia w ramach uprawnień jakimi dysponuje decydent. W tym znaczeniu polityka stanowi sferę praktycznej działalności, zbiór praktycznych działań politycznych, podejmowanych przez różne podmioty. Tego rodzaju działania określa się mianem policy. W drugim znaczeniu polityka to proces zachodzący w systemie społecznym (a nie tylko w systemie politycznym) polegający na selekcjonowaniu i porządkowaniu podstawowych celów tego systemu, według kryteriów ich ważności i możliwości realizacji (lub braku takiej możliwości), w aspekcie czasu i alokacji zasobów społecznych. Polityka to sfera stanowienia i realizacji decyzji ekonomicznych, politycznych, socjalnych i kulturowych obszarów systemu ogólnospołecznego. Działania te określa się terminem politics.
Można także wyróżnić politykę wewnętrzną i zagraniczną. W ramach polityki wewnętrznej mając na uwadze kryterium dziedzin życia społecznego, której dotyczą decyzje wyodrębnia się politykę gospodarczą, socjalną i kulturalną. W każdej z nich powstaje zespół działań podejmowanych przez organy władzy państwowej zmierzających do: 1- stanowienia struktur organizacyjnych i instytucji 2- stanowienia podstaw działania instytucji 3- określenia programów instytucji 4- wykonywania wielu działań operacyjnych 5- obsadzania stanowisk i zatrudnianie ludzi w aparacie rządzenia. Działania te są kierunkowymi przedsięwzięciami podmiotów politycznych, wokół nich toczą się działania i zabieg realizacyjne. Wyznaczona polityka realizuje się poprzez różne czynności, wykonywane przez zespoły ludzi, które odciskają osobiste piętno na treści i metodach prowadzenia polityki.
Przedmioty polityki. Podmiotowość polityczna jest cecha grup społecznych i jednostek. Polega na zdolności podejmowania działań realizujących ich interesy poprzez udział lub wpływanie na procesy sprawowania władzy politycznej. Co ważne podmiotowość polityki jest cechą stopniowalną, wielowymiarową a także dość trwałą. Przejawia się w postaci częściowego osiągnięcia celów oraz utrzymywania statusu aktywnego i skutecznego uczestnika życia publicznego. Stopień podmiotowości politycznej zależy od udziału danego podmiotu w decydowaniu w systemie politycznym oraz jego otoczenia (np. kulturalnego, ekonomicznego itp.). Podmiotowość polityczna różnych grup społecznych a także jednostek może przybierać wiele różnych wymiarów zależnie od poziomu ich świadomości i aktywności politycznej. Podmiotowość polityczna jest przypisana obiektom w okresie ic występowania na scenie politycznej. W czasie rozwoju społecznego różne podmioty mogą nabywać lub tracić podmiotowość (np. partie polityczne). Podmioty polityczne to czynne i efektywne, zbiorowe i indywidualne siły uczestniczące w życiu politycznym. Podejmują one w sposób względnie trwały świadome i niezależne działania związane z ich umiejscowieniem w strukturze społecznej. Podmioty chcą realizować określone potrzeby własne. Mogą wywierać dwojaki wpływ. Formalny - zgodny z obowiązującymi w systemie normami lub Nieformalny - czyli nie mieszczący się w ogólnie przyjętych normach postępowania. (nielegalne grupy nacisku). Dwa rodzaje podmiotów polityki: pierwotne i wtórne. Pierwotne to wielkie grupy społeczne, wspólnoty narodowe zespolone wspólnota interesów. Wtórne to rozmaite siły polityczne, instytucje polityczne, związki wyznaniowe itp. Wyrażające interesy wielkich grup społecznych i odgrywających istotną rolę w życiu politycznym. Pod względem formalnym każdy pełnoletni człowiek, posiadający obywatelstwo i czynne i bierne prawo wyborcze jest podmiotem polityki.
Podmioty można podzielić wg różnych kryteriów np. liczebności, miejsca w strukturze czy funkcji. Wg kryterium liczebności mogą występować podmioty zbiorowe i indywidualne. Zbiorowe mają dużą siłę sprawczą. Liczą się w reprezentacji interesów ze względu na możliwość masowego oddziaływania na procesy społeczne. Indywidualne mogą występować jako jednostki pełniące role polityczne często pojawiające się na pograniczu epok i wywierające przesądzające znaczenie dziejowe dla wspólnot ludzkich. Wg kryterium miejsca w strukturze główną rolę grają duże grupy społeczne pełniące głównie funkcje polityczne (np. elity polityczne) odznaczają się dużą aktywnością i wpływaniem na procesy decyzyjne w normalnych warunkach rozwoju społeczeństwa. W okresach przełomowych pełnią przesądzającą rolę w biegu wydarzeń. Kryterium funkcji dzieli podmioty na podmioty decyzji i podmioty wpływu. Podmioty decyzji to te które bezpośrednio uczestniczą w procesie decyzyjnym i rozwiązują problemy życia politycznego społeczeństwa (np. wyborcy decydujący o składzie parlamentu itp.). Podmioty wpływu oddziałują na podejmowanie decyzji politycznych bezpośrednio lub pośrednio np. związki zawodowe.