Historia Mezopotamii w I tys. przed Chrystusem - Francis Joannes

KONTROLA NAD TERYTORIUM PAŃSTWA

Rozdział 3

Na wstępie autor wprowadza nas ogólnie w temat armii asyryjskiej, której potęga opierała się głównie na licznej armii zawodowej. Pod dowództwem króla i turtanu (naczelnego dowódcy wojsk), armie tworzyły różne oddziały wyspecjalizowanych wojsk, zdolne do działania w każdych warunkach.

W VII w. w większym stopniu zastępowano formacje wozów bojowych przez kawalerię. W niej służyli początkowo wyłącznie Asyryjczycy. Przekształciła się stopniowo w armię imperialną, a w jej skład wchodziły także oddziały dostarczane przez państwa wasalne.

Ludność Asyrii mieszkała głównie na obszarach wiejskich. Miał miejsce słabnący rozwój, wywołany przez nieproduktywne rezydencje w stołecznych miastach kraju, więc Asyryjczycy zaczęli dążyć do intensyfikacji obszarów rolniczych w Górnej Mezopotamii aż po rejon Harran. Nie zapobiegło to jednak wzrostowi cen produktów.

Od roku 745 cały obszar dominacji asyryjskiej podzielony został na prowincje, administrowane przez gubernatorów zależnych bezpośrednio od króla. Podbite terytoria były grabione, a z czasem przekształcone w obszar regularnego poboru trybutu i nie wykluczało to wcale rozwoju gospodarczego tych prowincji.

ORGANIZACJA WOJSK

Zróżnicowanie struktury armii

Armia była nastawiona na zdobycze. Siła wynikała z liczebności, wyspecjalizowanych oddziałów i obyciu z wojną wskutek corocznie powtarzających się wypraw wojennych. Włączenie rozległych terytoriów do pierwotnego królestwa nadało państwu charakter wieloetniczny - proces ten zaczął się od pan. Tiglatpilesara III.

Wojska Aszura

Armia (kisir sarri) bazowała na poborze rekruta spośród asyryjskich rolników, zobowiązanych wobec króla do stawienia się corocznie do wojska w ramach obowiązku służby (ilku). Wojsko zwoływano zwykle po żniwach na letnią wyprawę. Armia składała się głównie z pieszych łuczników, podzielonych na oddziały lekko i ciężkozbrojne, uzupełnione w VII w. przez oddziały oszczepników. Odpowiedzialność za rekrutację żołnierzy spadała na lokalną administrację i wielkich posiadaczy ziemskich, którzy musieli dostarczyć raport o liczbie powołanych. Armia zorganizowana była w hierarchiczne kontyngenty po 10, 50 i 100 ludzi. Z tych grup tworzono taktyczne jednostki liczące po 1000 żołnierzy. Hierarchia dowództwa łączyła tę numeryczną bazę (dziesiętnicy, pięćdziesiętnicy, setnicy itd.) z bardziej ogólnymi tytułami: `kapitan' (rab kisir) czy `naczelnik odpowiedzialny za uzbrojenie' (rab urate).

Armia miała swoje stałe jądro: zawodowi żołnierze, młodzi mężczyźni spośród asyryjskiej arystokracji oraz wojska wyspecjalizowane. Ciągle rosła liczba wypraw i czas ich trwania, więc niezbędna okazała się rekrutacja żołnierzy do kontroli terytoriów leżących daleko od centrum lub trudnych do podbicia, stąd czasem odbywały się rekrutacje żołnierzy na miejscu, skąd jednak starano się uciec przed poborem do wojska, tworząc bandy zbiegów (halqutu). Nomadyczne wojownicze plemiona (np. Ituejczycy) były wykorzystywane do wzmocnienia oddziałów wojskowych w twierdzach, lub działały jako oddziały specjalne. Za pan. Sargonidów miała miejsce praktyka wcielania części wasali lub pokonanych armii (w tym też oficerów), do armii asyryjskiej.

Król był zawsze najwyższym dowódcą armii, nawet gdy osobiście nie brał udziału w wyprawie. Codzienne dowodzenie spoczywało na naczelnym dowódcy wojsk (turtanu). Pod koniec istnienia państwa nad wszystkimi stał naczelnik eunuchów (rab sa resi), odpowiedzialny także za armię. Każdy z wysokich urzędników dworskich był równocześnie gubernatorem jednej z nadgranicznych prowincji, odpowiedzialnym za zapewnienie jej bezpieczeństwa, a w razie podjęcia wielkiej wyprawy wojennej, zobowiązany był do dostarczenia podległego mu wojska do królewskiej armii.

Oddziały specjalistyczne

W górach wykorzystywano saperów wzywanych w celu oczyszczenia drogi; opór miast łamano za pomoca różnego rodzaju machin oblężniczych, dzięki czemu unikano długotrwałego oblężenia, do czego armia asyryjska podejmująca coroczne wyprawy nie była przygotowana. Na płaskim terytorium w IX i VIII wieku armia używała w szerokim zakresie wozów bojowych, których załogę tworzyło 4 ludzi, jednak rola tej formacji zaczęła się zmniejszać na korzyść uzbrojonych w łuki oddziałów kawalerii - głównej siły armii asyryjskiej. Oddziały jazdy zaczęły odgrywać coraz bardziej istotną rolę w bitwach, a ich uzbrojenie stawało się coraz cięższe. Działania armii wymagały rozwiniętej logistyki, np. przygotowania zapasów wody, kiedy miał być przemarsz przez pustynię albo zorganizowania transportu łupów lub nadzorowania jeńców i deportowanych. Armia obejmowała także kurierów i oddziały do działań rozpoznawczych, będące w szczególnej trosce królów/króli. Machiny oblężnicze, zapasy broni i wyposażenia przechowywano w arsenałach budowanych w bliskości pałaców królewskich. Koni dostarczały Asyryjczykom terytoria zachodniego Iranu i wiele uwagi przywiązywano do ich treningu i utrzymania. Czasem sprowadzano zagranicznych specjalistów, np. gdy Senacheryb postanowił zbudować flotę, by podjąć wyprawę przeciwko wrogom ukrytym w bagnach na południu Mezopotamii, wezwał do Asyrii fenickich budowniczych statków.

Strategia i taktyka

Celem wypraw były zniszczenia oraz zagarnięcie łupów. Powracająca do Asyrii armia podobna była do długiej karawany, prowadzącej jeńców, bydło i wszelkiego rodzaju dobra przeznaczonych na bogów i króla.

Przed wyprawą

Głównym celem asyryjskiej armii było utrzymanie wyższości nad wrogami. Armii towarzyszyły symbole bóstw wojennych kraju - Aszura, Isztar, Ninurty - a każdą wyprawę poprzedzała seria pytań kierowanych do bogów. Sprawozdania tego typu nazywają się tamitu i pokazują, że najdrobniejsze szczegóły były przedmiotem starannej analizy.

Działania wojenne

Władca zwykle starał się zapewnić sobie przewagę liczebną, która miała skompensować brak rzeczywistej przewagi taktycznej. Przewagę dawało realne doświadczenie wojenne. Charakter źródeł jest taki, że tylko czyny króla są utrwalane. Jego żołnierze byli zdolni do długich, wyczerpujących marszy lub przekraczania rzek `tak, jakby to były potoki'. Opisy większości bitew, jakich dostarczają królewskie roczniki są stereotypowe i podkreślają zniszczenia dokonane na wrogu. Podobnie większość scen militarnych wykutych na płaskorzeźbach w asyryjskich pałacach przedstawia króla i jego armię w momencie, kiedy ich atak zmusza wrogów do ucieczki lub poddania. Przechodząc z miasta do miasta, żołnierze potrafili budować ufortyfikowane obozy, wytyczać drogi i przekraczać rzeki na wypełnionych powietrzem skórzanych bukłakach. Kiedy wyprawa się kończyła, przed powrotem do Asyrii, król zwykle wystawiał stelę lub inskrypcję naskalną, by zaznaczyć miejsce swego pobytu i utrwalić ten fakt dla przyszłych pokoleń.

Na obrzeżach działań wojskowych

Asyryjskie działania wojenne cechowało okrucieństwo. Cel to pokonanie wroga, maksymalne jego osłabienie czy całkowite wyniszczenie. Skapitulowani musieli płacić ogromny trybut a ci, którzy stawili opór mieli perspektywę całkowitego zniszczenia, grabieży, fizycznej eliminacji ich elity i deportacji ludności.

Polityka terroru

By wywołać psychologiczne efekty wojny, terroryzowano opornych. Stosowano zbiorowe okaleczenia i różne formy tortur. Wbijano na pal, obdzierano ze skóry na oczach innych, miasta palono razem z ich mieszkaniami. Po bitwie obcinano ręce i głowy zabitych żołnierzy, usypując z nich stosy, o czym świadczą towarzyszący pisarze. Pokonanych królów, jeśli nie zostali od razu skazani na śmierć, uprowadzano do Asyrii, by wzięli udział w uroczystym triumfie w stolicy kraju, a następnie publicznie upokarzano.

Deportacje

Jeśli podbite terytorium było trudne do stałej kontroli, Asyryjczycy podejmowali decyzje o deportacji ludności. Głównym celem deportacji było sprowadzenie wielkiej siły roboczej. Źródła dokumentują fakt dokonania 157 deportacji w okresie między IX a VII wiekiem, podczas których przesiedlono około 1.320.000 ludzi, ale liczba ta zapewne sięgała 4.500.000. Królowie z początku VIII wieku deportowali dziesiątki tysięcy ( z wyjątkiem Salmanasara III, który deportował 160.000 ludzi) ale liczby te wzrosły do około 400.000 z panowania Tiglatpilesara III i prawie do 470.000 za Senacheryba. Straty w ludziach podczas deportacji były ogromne, połowa deportowanych umierała podczas drogi. Kiedy przybywali na miejsce przymusowego osiedlenia często stawali się przedmiotem wrogości i napadów ze strony miejscowej ludności, która musiała uczestniczyć w ich utrzymywaniu i przekazywać im część własnych gruntów. Rozpacz deportowanych umacniała ich nienawiść do Asyrii, co ograniczało możliwość ich pełniejszego podporządkowania.

Garnizony i służby informacyjne

Kontrola granic podbitych obszarów i wielkich dróg komunikacyjnych stawała się coraz ważniejsza. Północna i wschodnia granica, miejsce kontaktu z Urartu i konfederacją medyjską, pozostawała w VII wieku pod stałym nadzorem utworzonych tam garnizonów, na których spoczywał obowiązek pobierania trybutu i nadzoru nad miejscową ludnością. Ich urzędnicy to rab birti. Jeśli niebezpieczeństwo wzrastało, mogły one pełnić rolę schronienia dla miejscowej ludności. W podobny sposób główne drogi komunikacyjne były nadzorowane przez stacje przydrożne (bit marditi), które spełniały rolę przystani dla królewskich posłańców. Pełniły także rolę bazy dla ludzi wysłanych na terytorium wroga.

W CENTRUM IMPERIUM

Dawna Asyria

Akcentowanie sukcesów w oficjalnych sprawozdaniach w królewskich rocznikach i inskrypcjach maskuje bardziej prozaiczną rzeczywistość. Ekspansja znajdowała wsparcie w demograficznym, ekonomicznym i społecznym dynamizmie, który był realnym faktem aż do początku VIII wieku, ale później stopniowo słabł. Wówczas, gdy organizacja imperialna osiągnęła w VII wieku najwyższy poziom, Asyria wkraczała w okres słabości demograficznej i materialnej.

Zmiany na wsi

Z wyjątkiem stolic religijnych i politycznych (Aszur, Arbela, Niniwa i Kalh) asyryjskie centra miejskie to w istocie małe miasteczka. Większość ludności Asyrii tworzyli drobni rolnicy mieszkający we wioskach (kapru), niezależni lub przywiązani do majątków wielkich właścicieli ziemskich. Przeciętna wielkość gospodarstwa jest oceniana na 20 hektarów. Dygnitarze pozostający na służbie króla mogli mieć nawet do 2.000ha, ale rzadko tworzyły one zwarty kompleks, np. naczelnik eunuchów Aszurbanipala, Nabu-szar-usur, posiadał przynajmniej 1.700ha ziemi uprawnej, 40 winnic, 2 ogrody i ponad 50 rodzin zależnych rolników. Posiadanie wielkich majątków nie było zarezerwowane tylko dla najważniejszych osobistości, np. brat gubernatora Kalhu nabył w sumie ok. 200ha.

W okresie nowoasyryjskim obowiązywał w dalszym ciągu królewski dekret (anduraru), który nie pozwalał na sprzedaż dziedzicznych dóbr rodzinnych. Siła arystokracji asyryjskiej, wynikająca z faktu posiadania własności ziemskiej, przechodziła w IX i VIII wieku w kryzys w miarę umacniania się królewskiej władzy. Za panowania Sargonidów król mógł w każdym czasie odwołać urzędnika i pozbawić go związanych z tym urzędem dochodów. Gubernatorowie starali się wykorzystać dochody wynikające z ich sytuacji w dość szybkim czasie, by nagromadzić dobra, przekształcić jej w prywatną własność i czerpać w ten sposób dochody.

Stały pobór rolników, czy to na potrzeby wojny, czy realizacji wielkich przedsięwzięć budowlanych, oznaczał brak siły roboczej także w czasie największego rozkwitu imperium. Niekiedy rolnicy musieli zaciągać pożyczki na kredyt w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb, ale nierzadko padali ofiarą nieuchronnego procesu ubożenia, np. musieli pracować w czasie żniw na polu kredytora, po wcześniejszej pracy na gruntach królewskich. Żniwowanie na własnych możliwe było dopiero w końcu sezonu i w znacznie gorszych warunkach. Miasta przywiązywały wielkie znaczenie do immunitetu (kidinnutu, zakutu) i uzyskania od króla darowizny pól, powiązanej nierzadko ze zwolnieniem z podatku i obowiązku dostarczenia siły roboczej. Relacje między ludnością wiejską a miastami ograniczały się zatem do wypełniania swoich zobowiązań i płacenia królewskich podatków.

Zmiany w miastach

Następstwo rozwoju imperium widoczne jest w centrach administracyjnych: rosła tu grupa osób znajdujących zatrudnienie w administracji cywilnej i wojskowej lub jako rzemieślnicy, co oznaczało szybki wzrost osób do karmienia. Rozbudowa tych ośrodków wymagała sprowadzenia dodatkowej ludności, która nie mogła być wykarmiona bezpośrednio przez otaczające miasto osady rolnicze. Handel i działalność rzemieślnicza pozostawały pod kontrolą pałacu. Produkcja rzemieślnicza ujęta była w system iskaru: administracja królewska rozdzielała surowce poszczególnym grupom rzemieślników, którzy zobowiązani byli do zwrotu gotowych wyrobów w określonym czasie. Handel służył zaspokojeniu luksusowych potrzeb dworu a znaczną ich część zaspokajały łupy z wypraw.

Nieunikniony koniec

Ceny produktów zbożowych były na początku VII wieku bardzo wysokie, ale trudno ocenić ówczesną `fluktuację cen' nie tylko dlatego, że rzadko znany jest pieniężny ekwiwalent dla podstawowych produktów, takich jak zboża, ale także dlatego, że rzeczywisty `rynek' dla tej produkcji nie istniał. W lokalnej sytuacji różnice mogły być znaczne. Na początku VIII wieku list wysłany do króla wskazuje na dwukrotny wzrost cen między obszarem produkcji jęczmienia `w stepie' i w Niniwie. Poza tym równoczesne stosowanie różnych jednostek wag i miar w całym państwie miało wpływ na ceny, które wydają się wahać, ale wartość podstawowa raczej nie ulegała istotnym zmianom.

Wartość produktów zbożowych

(ilość otrzymana za szekel srebra albo jego równowartość w miedzi)

Data	Ilość (w litrach)	Miejsce
VIII wiek	120	Niniwa
	240	`w stepie' (madbari)
698	20	Aszur (rok głodu)
Ok. 660-650	1200	Urzędowa inskrypcja Aszurbanipala
Po 648 r.	10-24	Aszur
	20	Huzirina
	0.66	Kalhu (rok głodu)

Wydaje się, że zachowane dane dotyczą sytuacji skrajnych. Oficjalne urzędowe raporty mają charakter stereotypowy, np. wartość przypisana inskrypcji Aszurbanipala, sławiąca pomyślność jego panowania, wspominająca o cenie produktów zbożowych, która nie jest odnotowana w żadnym współczesnym tekście. Wydaje się prawdopodobne, że napływ metali szlachetnych do Asyrii w rezultacie podbojów doprowadził do obniżenia wartości srebra. Ceny na produkty rolnicze w VII wieku były wspomniane dlatego, gdyż zdarzały się okresy głodu i z tego względu nie odzwierciedlają one normalnej sytuacji ekonomicznej. Trudno jest oszacować realny stan gospodarki państwa.

W VII wieku w Asyrii właściwej obserwuje się spadek liczby mieszkańców, następstwo strat w czasie wojen, pozyskiwania siły roboczej dla kolonizacji i trudnego położenia ludności rolniczej, której coraz większa część produkcji ulegała konfiskacie na rzecz centrów miejskich w postaci królewskich podatków.

Nowe królestwo w Mezopotamii północnej

W okresie średnioasyryjskim zachodnie granice państw sięgały aż do łuku Eufratu a równina północnej Mezopotamii była traktowana jako obszar naturalnego poszerzenia terytorium Asyrii. Ten region próbowali odzyskać pierwsi nowoasyryjscy zwycięzcy, a następnie wykorzystać go jako bazę dla dalszej ekspansji na zachód od Tygrysu do Haburu i dalej do Balihu i Eufratu.

Sytuacja w momencie przybycia Asyryjczyków

W owym czasie region ten był słabo zaludniony. Aramejscy osadnicy, którzy wyparli Asyryjczyków na początki I tysiąclecia, ograniczyli się głównie do pasterstwa. Powstało zaledwie kilka księstw stanowiących jakby bazę do dalszych działań.

Pierwsze próby wykorzystania tego terytorium

Asyryjska polityka odzyskania tych terytoriów nie zakładała masowej ich repopulacji, ale integrację miejscowej ludności aramejskiej i próbę założenia asyryjskich kolonii. Asyryjscy królowie budowali `pałace' pełniące funkcje centrów militarnych i administracyjnych, organizowali miejscową ludność rolniczą w `pola pługu' w celu racjonalizacji produkcji rolniczej, ustanawiali rezerwy zboża i najmowali siłę pociągową. Przedsięwzięcia te miały służyć rozwojowi stałych osad, zdolnych do oporu wobec zamieszkujących step Aramejczyków i zapewnić nowe źródła zaopatrzenia. Na czele struktur politycznych asyryjscy królowie pozostawili część miejscowych władców aramejskich.

Na dwujęzycznej steli odkrytej w Tel Fekcheriye, Haddad-yis'i przedstawia się zarówno jako aramejski książę Guzany, jak i gubernator prowincji, z asyryjską formą imienia Adad-it'i. Podobnie Szamszi-ilu, turtanu króla Asyrii i równocześnie aramejskiego księcia Bar-Ga'ah'a.

Terytorium Harranu

Rejon Harranu wydawał się tworzyć zachodni biegun centrum Asyrii. W pobliżu wzniesiono pałacowe centrum w Hadatu, które służyło Tiglatpilesarowi III jako baza do jego wypraw do północnej Syrii. Harran było miejscem konspiracji przeciwko Asarhaddonowi w roku 670. Prawdopodobnie Aszurbanipal spędził tam sotatnie lata swojego panowania. Było to miejsce, gdzie znaleźli schronienie ostatni przedstawiciele asyryjskiego dworu po zniszczeniu Niniwy w roku 612.

Spis rodzin rolników w rejonie Harranu z początku panowania Sargona II, obejmujący zależną ludność aramejską, asyryjskich kolonistów i deportowanych osadzonych, ukazuje próby rozwoju regionu przez zakładanie winnic obok pól, ale nierównowaga i wewnętrzne podziały wśród tej ludności są bardzo wyraźne. Jest znacznie mniej dzieci niż dorosłych. W tym samy czasie w górnej Mezopotamii następuje proces przenikania kultury asyryjskiej i aramejskiej, co znajduje swój wyraz w równoczesnym używaniu tabliczek linowych do pisania na nich albo pismem klinowym albo alfabetem aramejskim.

PROWINCJE

Złożony system

Podział na prowincje

Integrację imperium asyryjskiego osiągnięto poprzez stworzenie prowincji biorących swe nazwy od głównych miast (Nasibina, Guzana, Amed) albo od terytorium (Rasappa, Mazamua). Powierzano je osobom lojalnym wobec króla, członkom najwyższej, uprzywilejowanej elity, którzy pobierali na własne potrzeby określoną część płynących z tego terytorium dochodów - fakt,, który doprowadził do kryzysu państwa w roku 827. Prowincje współistniały obok królestw wasalnych, zarządzanych przez dawne dynastie. Obszary między Eufratem a rzeką Balih znajdowały się pod zarządem naczelnego dowódcy wojskowego (turtanu), pasmo gór Tur Abdin i dolina górnego Tygrysu w rękach naczelnego podczaszego (rab saqe), górski rejon bezpośrednio na północ od Asyrii w rękach pałacowego ekonoma/skarbnika (masennu), a rejon Habruri, na północ od Arbeli, w rękach herolda pałacu (nagir ekalli). Taki system nadgranicznych prowincji zabezpieczał drogi prowadzące do Asyrii i północnej Mezopotamii. Od czasów Tiglatpilesara III liczba prowincji znacznie wzrosła.

Zarządzanie prowincjami oznaczało obowiązek poboru trybutu. Część wysyłano do stolicy kraju, część wykorzystywano do utrzymania sił policyjnych i lokalnej obrony. To, co pozostawało, gubernator wykorzystywał na zaspokojenie własnych potrzeb. Jego obowiązkiem było też gromadzenie i wysyłanie w formie pisemnej wszelkich informacji dotyczących jego prowincji.

Administracja prowincjonalna

Istniała pewna niejasność kompetencji między administracją imperialną a administracją a administracją zarządzającą dobrami ziemskimi: pałac był zarówno centrum administracji, jak i ośrodkiem zarządzania królewskimi domenami. Ten podwójny system był dublowany na wszystkich pośrednich szczeblach w drugorzędnych pałacach i prowincjonalnych centrach. Też treść tytułów miała często ogólny charakter (np. qipu - `upoważniony członek') i nierzadko identyczny zakres. Zarządca prowincji (bel pahati) wydaje się mieć ekwiwalent w teminie `urzędnik' (saknu). Od czasów panowania Tiglatpilesara III system został zreorganizowany i zracjonalizowany, przy czym wzorowano go zapewne na organizacji armii, gdzie ważniejsze urzędy powierzono trzem ludziom - głównemu beneficjentowi, jego zastępcy (sanu) i tzw. `trzeciemu' (salsu).

Struktury zewnętrzne

Najbogatsze regiony ówczesnego Bliskiego Wschodu leżały poza granicami Asyrii właściwej i poza niedawno opanowanym obszarem Mezopotamii północno-zachodniej, stąd Asyria miała wielkie trudności z podbiciem ich i utrzymaniem pod swym jarzmem. Królowie Asyrii potrzebowali niemal pół wieku, by pokonać królestwo Damaszku, a następnie złamać potęgę Urartu, przy czym ostateczna destrukcja tego państwa była dziełem Kimmerów. Asyryjczycy nigdy nie zdołali stworzyć stabilnej dominacji nad Babilonią, a próba podboju Egiptu dość szybko okazała się bezowocna. Zmiany w organizacji imperium, wprowadzone przez Tiglatpilesara III od roku 745, umożliwiły Asyryjczykom wcielenie tych obszarów na nieco dłuższy okres, ale dezintegracja imperium w ciągu 5 lat (614-610, za panowania Sin-szar-iszkuna i Aszur-uballita) pokazuje kruchość tej strktury.

Rozwój i eksploatacja

Od grabieży do trybutu

Podboje w IX i VIII wieku były często bliskie systematycznemu plądrowaniu, dzięki czemu napełniano magazyny pałaców w Kalhu i Niniwie szlachetnymi metalami i innymi surowcami. System deportacji prowadził jednak do wyludnienia wielu regionów imperium i umacniał uczucie nienawiści, co znajdowało wyraz w buntach, kiedy słabła administracja państwa. Biblia opisuje Niniwię jako kryjówkę dzikiego lwa. W samej Asyrii właściwej napływ cennych kruszców doprowadził do obniżenia cen wartości srebra i do znacznego wzrostu cen.

Scalanie imperium

Celem pierwszych wypraw było odrodzenie wielkości Asyrii z II tysiąclecia i postawienie tamy zagrożeniu aramejskiemu. Poszerzanie asyryjskiej sieci wpływów opierało się głównie na sieci królestw wasalnych oraz na rozwoju administracji i działań dyplomatycznych, jednak od połowy VIII wieku, szczególnie za panowania dynastii Sargonidów, ukształtowało się imperium w pełnym tego słowa znaczeniu. Wasalne królestwa otrzymały stałych przedstawicieli centralnej administracji, a po usunięciu od władzy lokalnych dynastii zostały przekształcone w prowincje zarządzane przez asyryjskich gubernatorów. Rozwijano szlaki komunikacyjne, podjęto próby przekształcenia niektórych ośrodków w centra przynoszące zyski. Badania w Ekron w Palestynie ujawniły pozostałości prawdziwego przemysłowego centrum produkcji oliwy za rządów asyryjskich. Otwierały się nowe, wielkie możliwości rozwoju. Miasta fenickie wykorzystały tę okoliczność do podtrzymania swego rozwoju i utrzymania względnej autonomii aż do czasu Asarhadonna. System trybutarny stracił swój łupieżczy charakter, gdyż został dostosowany do możliwości każdego kraju. Próby kolonizacji i odbudowy potencjału zamieszanych regionów oraz próba włączenia elit zachodniej części państwa w system imperialny, doprowadziły do zjawiska arameizacji asyryjskiego imperium.

Uczciwa wymiana?

Przynależność do imperium sprawiła, że część lokalnych elit przenosiła lojalność z własnych dynastii na asyryjskiego króla. W odpowiedzi Asyria otwierała się na zewnętrzne elity i zewnętrzne wpływy kulturalne (adaptacja w pałacach asyryjskich bit hilani sal z kolumnadą, mających zachodnie pochodzenie), a nawet w sferze religii (statua syryjskiej bogini Kubaby umieszczona w świątyni Aszura). Zależni władcy nie byli dłużej potrzebni, owych lokalnych królów zastępowali asyryjscy gubernatorzy.

DOKUMENT - fragment Cenzusu z Harran

To fragment serii dokumentów odkrytych w królewskim pałacu w Niniwie w Asyrii, dotyczących regionu Harran w zachodniej części północnej Mezopotamii. Zawierają opis dóbr ziemskich, należących do członków dworu, a być może nawet do członków rodziny królewskiej. Większość badaczy przyjmuje, iż teksty powstały w czasach panowania Sargona II (721-705).

Elementy cenzusu

Na pierwszy rzut oka tekst wydaje się należeć do kategorii cenzusu. Wymienia on ludzi podzielonych na rodziny, z uwzględnieniem płci i wieku, oraz wyliczeniem posiadanych gruntów i stad, ale miejscowości wskazują, iż opis obejmował tylko część mieszkańców. Nie jest to pełny opis wszystkich dóbr ziemskich należących do jednego właściciela, ale kilka dóbr podzielonych na mniejsze działki. Wymienione rodziny nie są jedynymi mieszkańcami wspomnianych osad. Oznacza to, że wewnątrz każdego wiejskiego obszaru istniały grunty rolnicze o specjalnym statusie: albo stanowiące własność królewską pośród gruntów prywatnych, albo, co wydaje się bardziej prawdopodobne, grunty należące do właściciel, którzy sfinansowali spis.

Mógłby to być spis miejscowości umożliwiający sporządzenie inwentarza dóbr ziemskich. Ich obecność w archiwum administracji królewskiej skłania do przypuszczenia, żeby był to rodzaj dossier sporządzonego w celu uzyskania zwolnienia lub spis dóbr już mających zwolnienie z płacenia podatków i obowiązku dostarczania siły roboczej dla króla przez właściciela. Tekst zawiera użyteczne dane o strukturze majątków rolnych w czasach panowania Sargonidów i jest rzadkim przykładem tego rodzaju tekstów.

Grunty

Omawiane pola przeznaczone były głównie pod winnice dość znacznych rozmiarów. Na najmniejszej rosło 4500 krzewów, a na największej 29.000. Od II tys. zachodnia część północnej Mezopotamii cieszyła się opinią rejonu sławnego z produkcji wina, eksportowanego do Asyrii i Babilonii. Wino ciągle było produktem luksusowym i drogim, także w I tys.

Dalsze miejsca zajmują grunty przeznaczone pod uprawę zbóż, mierzone w miarach imeru (ok. hektara) oraz pod ogrody i dla hodowli bydła. Pola (przeciętnie 8-10ha) są większe niż te, które zwykle posiadali prywatni właściciele. Są też wzmianki o domach mieszkalnych, choć nie występują w każdej nocie. Sporządzony spis ludności wymienia tylko to, co rzeczywiście nie należało do rodzin podlegających spisowi i jeśli ci posiadali własny majątek, było to wyraźnie podkreślone.

Rodziny rolnicze

Podliczenie wymienia 48 ludzi, w tym 37 rolników i 11 właścicieli winnic. Jednakże całkowita liczba ludzi wymienionych w tekście jest wyższa. W rzeczywistości tekst wymienia 13 właścicieli winnic, ale dwaj pierwsi posiadali własne grunty i dlatego nie zostali włączeni do całkowitej liczby. Dochodzimy do 38 osób określonych jako rolnicy, a nie 37. Właściciele winnic (z wyjątkiem dwóch pierwszych) są określeni jako `rolnicy', podobnie jak pasterze bydła i nadzorcy plantacji drzew.

Dzięki temu dokumentowi poznajemy też strukturę rodziny. Najpierw wymieniani są mężczyźni (dorośli oraz synowie), następnie kobiety (dorosłe oraz córki). Kobiety nie są wymieniane imiennie. Ciekawy jest podział z uwzględnieniem wieku. Wyodrębnia się dzieci karmione piersią (dosłownie: `mleczne dzieci'), następnie nieco starsze, które nie są już karmione piersią (dosł.: `odstawione [od piersi]'). Dalej wskazuje się na wzrost. Córki sięgały 3, 4 lub 5 łokci. Przyjmując długość łokcia na 27-28cm, możemy określić wzrost dzieci na około 82, 110 i 137 cm. Do dziewcząt odniesiono termin batussu, co oznacza pannę na wydaniu. Z tekstów wynika, że dzieciństwo kończyło się w wieku 10 lat.

Nierównowaga demograficzna

Ostatnia kwestia to struktura rodziny i relacje między pokoleniami. Wg tekstu sytuacja odbiegała daleko od normy. Tylko dwie rodziny składają się z trzech generacji, przy czym przedstawicielem najstarszej są dwie kobiety. Liczba dorosłych wynosi 31, dzieci (włączając nieletnich) 27. Mamy 33 mężczyzn i 27 kobiet. Niektóre rodziny są niepełne. Badacze zauważyli spłaszczenie piramidy wieku i bardzo małą liczbę dzieci, czego przyczynami mogły być np. konsekwencje deportacji lub niedawnej epidemii, lub inne.

Podobną sytuację, jak w spisie ludności z Harran znaleźć można w innych częściach Asyrii, co wskazuje na wyczerpywanie się sił żywotnych kraju, poczynając od końca VIII wieku przed Chr.

---