SOCJALIZM UTOPIJNY
Socjalizm utopijny wziął swoją nazwę od słowa „ utopia ”, którego to po raz pierwszy w swoim dziele użył brytyjski komik Tomasz Morus żyjący w latach 1478 - 1535. Użył on gatunku opowieści podróżniczej, który był popularny w owych czasach, do przedstawienia własnej wizji dobrze urządzonego i zorganizowanego państwa. W pewnym sensie wyśmiewając się z powstających ideologii socjalistycznych. W swoim dziele Utopią nazwał nowoodkrytą wyspę. Nazwa ta stała się terminem określającym rodzaj literacki. Natomiast pochodne słowa „ utopia” stały się synonimem pewnych cech przypisywanych ludziom ( jak np. mentalność utopijna, postawa utopijna ) i wytworom ( utopijny projekt, utopijny pomysł ).
Nazwa „ utopia” jest połączeniem greckiego „ ou” ( wyrażającego przeznaczenie ), zastąpionego łacińskim „u”, z greckim słowem „topos” oznaczającego miejsce. Połączenie tych dwóch wyrażeń daje nam słowo „u -topos”, co oznacza ( nie - miejsce, miejsce którego nie ma ).
Książka Tomasz Morusa była odbierana jako wiarygodne przedstawienie nieznanego wcześniej państwa Utopian. Grupka ludzi do których należeli m.in. Robert Owen, Charles Fourier i Claude Henri Saint - Simon, uznała książkę Morusa za podstawę nowej filozofii i tak właśnie powstał socjalizm utopijny.
CHARLES FOURIER
Charles Fourier ur. 7 kwietnia 1772r. w Besancon, zm. 10 października 1837r. w Paryżu. Francuski socjalista utopijny. Uważany był za twórcę feminizmu, którego użył po raz pierwszy w 1837 roku, a już na początku 1808 twierdził, iż rozszerzenie praw kobiet jest jedna z głównych zasad postępu społecznego. Fourier zainspirował utworzenie utopijnej wspólnoty nazwanej La Reunion, znajdującej się w okolicach Dallas ( Teksas ).
Fourier pochodził z kupieckiej rodziny francuskiej. W młodości przeprowadził się z rodzinnego Besancon do Lyonu. W czasie rewolucji francuskiej cudem uniknął gilotyny. Wkrótce potem zaczął tworzyć własną koncepcję budowy nowego, szczęśliwego świata, którą rozbudowywał do końca życia. Ogłaszał w gazetach, że ma receptę na zbawienie świata i czeka na chętnych do jej realizacji, lecz nikt się nie zgłaszał. Swoje projekty przesyłał ludwikowi XVIII i Napoleonowi I. Dopiero pod koniec życia znalazł grupę uczniów ( należał do niej przyszły cesarz Ludwik Bonaparte - Napoleon III.
U schyłku życia przeniósł się do Paryża, gdzie zmarł.
Fourier twierdził, iż troska i współpraca to droga do doprowadzenia do społecznego sukcesu. Wierzył, iż społeczność działająca wspólnie osiągnie w krótkim czasie ogromny wzrost produkcji. Pracownicy byliby nagradzani za ich pracę odnośnie ich wkładu.
Stworzył koncepcje idealnej organizacji społeczeństwa opartego na wspólnotach tzw. Falansterach. Podział pracy w takich falansterach miał być zgodny z naturalnymi skłonnościami ludzi i w ten sposób praca miała zarazem przynosić radość. Fourier twierdził, że istnieje dwanaście „namiętności”, które tworzą 810 typów charakteru. Na tej podstawie obliczył, iż idealny falanster ma składać się z 1620 osób. Planował, iż pewnego dnia na ziemi będzie 6 milionów takich wspólnot, rządzonych przez światową ominarchię lub Światowy Kongres Falansterów.
Wierzył, że przez dobrą organizację wspólnego życia można wyzwolić to, co najlepsze w człowieku. Ta wspólnota między ludźmi miała oddziaływać również na przyrodę, która stanie się przyjazna człowiekowi.
Myśl Fouriera miała wpływ na francuską politykę w czasie rewolucji 1848 roku i Komuny Paryskiej. Jej zwolennikiem i popularyzatorem był m.in. Victor Considerant.
Fourier tak jak inni przedstawiciele socjalizmu utopijnego, krytykuje pewne sprawy takie jak: cywilizacja, światopoglądy, stosunki rodzinne.
Krytyka cywilizacji dotyczy w głównej mierze czasów współczesnych Fourierowi, jednak w wielu przypadkach obejmuje tez cywilizację w całym jej przebieg ukryta cywilizacji prowadzona jest w wielu wymiarach i obszarach jednocześnie.
Fourier uważał, że cywilizacja wyczerpała już swoje siły rozwojowe i powinna być zastąpiona innym ustrojem. Sądzi, że prawa określające oblicze cywilizacji są zaprzeczeniem praw natury i praw boskich. Cywilizacja jest ustrojem sztucznym, wyalienowanym, przeciwnym naturze ludzkiej, opierającym się na przymusie i zniewoleniu. Fourier pragnął zniesienia cywilizacji, nie chce jej reformowania, gdyż uważa, że wszelkie próby reformy były nieudane.
Krytykuje także światopoglądy. W swojej krytyce wiele miejsca poświęca kwestii „nauk niepewnych”, do których zalicza: ekonomikę, moralistykę, politykę, metafizykę. Fourier oprócz krytyki nauki w węższym sensie, podjął również próbę zakwestionowania całego dotychczasowego modelu życia. Jego zdaniem, „nauki niepewne” są winne upowszechnienia przesądów i iluzji, które ukrywają prawdę o naturze człowieka i społeczeństwa. Cała historia myśli społecznej, według Fouriera, to nieskuteczna walka moralistów i filozofów z naturą ludzką. Walka ta miała na celu zafałszowanie natury ludzkiej i przystosowanie jej do wymogów społecznych. Była ona jednak nieskuteczna, gdyż opierała się fałszywych założeniach. Fourier wahał się czy oskarżyć uczonych, czy uznać ich niewinnymi, a zarzutami obciążyć tylko struktury społeczne. Jednak znajduje on w tym także ich winę. Oskarża ich, za to, że w ciągu całej historii brali udział w dziele zakorzeniania i uzasadniania przymusu. Uważał, że odpowiedzialność uczonych za szerzenie mylnych wyobrażeń o ustroju, jest równa winie za utrzymanie się samego ustroju. Jest przekonany, że „nauki niepewne” są „piątym kołem u wozu”. Ludzie nie powinni słuchać nakazów wynikających z nauk niepewnych, ponieważ wtedy stopień zaawansowania społecznego byłby o wiele niższy. Natomiast jeśli jakieś państwo odniosło sukcesy ekonomiczne, to nie stało się to dzięki teorii ekonomii, lecz efektem działań podejmowanych z chęci zysku.
Koncepcje „nauk niepewnych” są wykorzystywane przez politykę i religię, jednak po spełnieniu swojej roli zostają odrzucone. Fourier zarzuca również zajmowanie się wyłącznie przeszłością lub teraźniejszością, a ignorowanie przyszłości. Jednak jego główny zarzut jest stały: „ Nauki niepewne produkują fałsze i muszą posługiwać się przemocą, skoro zamiast słuchać natury, chcą jej rozkazywać”.
Kolejnym oskarżonym przez Fouriera jest rodzina. Wyraża ona wiele wad Cywilizacji: nieporządek moralny, fałsz, brak jedności, przymus, sztuczność itd.
Jednostka w życiu rodzinnym doświadcza tylko ujemnych stron związku z innymi ludźmi. Związek rodziny w gospodarce rolnej jest niepotrzebny. Rodzina jest symbolem dezorganizacji. Rodzice są złymi wychowawcami własnych dzieci, są zbyt surowi lub zbyt pobłażliwi. Rodzina jest sprzymierzeniem przeciwko otoczeniu co czyni ją instytucją wyobcowaną i przeciwstawną reszcie społeczeństwa, a także, kształtuje ujemne cechy charakteru takie jak: partykularyzm, przebiegłość.
Wśród znienawidzonych dziedzin, znajduje się również handel, który jest „przyczyną całego zła społecznego”. Handel jest oparty na fundamentach kłamstwa i jest źródłem społecznej anarchii. Fourier uważa, że życie gospodarcze cywilizacji jest zła w czterech podstawowych sferach:
W produkcji, gdzie objawia się rozdrobnienie gospodarcze w rolnictwie, co powoduje ogromne marnotrawstwo.
W konsumpcji, gdzie objawia się zbytek bezczynnych i nędza wytwórców, którzy nie uczestniczą w wytworzonych bogactwach.
W rozdziale dóbr, przez konkurencję prowadzą do obniżenia płac.
W krążeniu dóbr, przez niezależność pośredników, którzy nie wytwarzają danego przedmiotu, a stają się jego właścicielami.
Charles Fourier właśnie to uważał, za podłoże konfliktu interesów i chaosu w cywilizacji.
ROBERT OWEN (ur. 14 maja 1771 zm. 17 listopada 1858)
Teoretyk socjalizmu utopijnego.Poglądy z oświeceniowych założeń racjonalistycznych, materialistycznych i utylitarnych.Wg niego człowiek jest wytworem środowiska, a jego osobowość zależy od wychowania, wykształcenia, zasad wytwórczych i podziału dóbr oraz sposobów rządzenia - jeżeli ktoś jest zły, to winien jest temu ustrój .Odrzucał własność prywatną. Uważał, że robotnicy z danego terenu powinni łączyć się w organizacje związkowe bądź spółdzielcze i w ich ramach rozdysponowywać między siebie owoce swej pracy. Znana jest również jego działalność filantropijna - w zorganizowanej przez siebie kolonii robotniczej uwzględniał potrzeby dzieci robotników i zapewniał im wzorową opiekę.
Robert Owen przyswoił sobie teorię materialistów wieku Oświecenia, głoszącą, że charakter człowieka jest wytworem, z jednej strony, wrodzonej jego organizacji, z drugiej - warunków otaczających człowieka w ciągu jego życia, zwłaszcza zaś w okresie jego rozwoju. Większość ludzi jego stanu widziała w rewolucji przemysłowej tylko zamieszanie i chaos, sposobność łowienia ryb w mętnej wodzie i szybkiego bogacenia się. On zaś widział w niej sposobność wcielenia w życie swej umiłowanej tezy i wprowadzenia przez to ładu do chaosu.Od 1790 kierownik przędzalni wełny w Lancashire, później w New Lanark, poprawił położenie swoich robotników dzięki budowie tanich i zdrowych mieszkań, podwyżce płac, skróceniu dnia roboczego, urządzeniu szkół i t.d. W swoich pismach domagał się reformy wychowania .Reforma wychowawcza realizowała się w wychowaniu dzieci i dorosłych. Według niej dzieciom można wpoić odpowiednie zasady postępowania, pragnienie życzliwości i współpracy. Wychowanie to przeciwdziałałoby determinującemu wpływowi środowiska. Aby ten cel został osiągnięty powinny być kształcone przynajmniej na poziomie elementarnym z uwzględnieniem ich indywidualnych zdolności. Z kolei dorośli powinni kształcić się i dokształcać przez całe życie. Tak rozumiana reforma wychowawcza miała być połączona z reformą pracy. Według niej zmiana doli pracowników leży również w interesie samych fabrykantów. Pracownicy fabryk stanowią podstawowe źródło nabywców na wyprodukowane w niej towary. Niskie płace powodują spadek kupna tych dóbr, doprowadzając do sytuacji nadprodukcji skutkującej ruiną właścicieli. Owen z biegiem lat nabrał przekonania, że porozumienie z kapitalistami jest niemożliwe, robotnicy muszą walczyć sami o poprawę swojego losu. i stworzenia dla każdego pomyślnych warunków zewnętrznych.W ten sposób doszedł Owen do projektu komunistycznego ustroju społecznego, w którym skupia się całe życie a gminach, składających się najwyżej z 1.200 członków, przy wspólnym systemie wychowania dzieci. Przejście do komunizmu było punktem zwrotnym w życiu Owena. Dopóki występował jako zwykły filantrop, zyskiwał tylko bogactwo, poklask, zaszczyty i sławę. Był najpopularniejszym człowiekiem w Europie. Gdy wszakże wystąpił ze swymi teoriami komunistycznymi, wszystko się zmieniło. Trzy wielkie przeszkody zdawały się przede wszystkim zagradzać mu drogę do przeobrażenia społeczeństwa: własność prywatna, religia i współczesna forma małżeństwa. Owen wiedział, co go czeka, skoro zaatakuje te przeszkody: powszechne wyklęcie przez oficjalne społeczeństwo, całkowita utrata stanowiska społecznego. Nie wstrzymało go to jednak od bezwzględnego ataku na nie - i stało się właśnie to, co przewidział. Wygnany z oficjalnego społeczeństwa, przemilczany przez prasę, zubożały wskutek nieudanych doświadczeń komunistycznych w Ameryce, na które poświęcił cały swój majątek, zwrócił się wprost do klasy robotniczej i działał w jej szeregach jeszcze przez lat 30. Zorganizował bazary pracy, tj. zakłady, gdzie odbywała się wymiana produktów pracy przy pomocy papierowego pieniądza, którego jednostką była godzina pracy; zakłady te siłą rzeczy musiały upaść, lecz miały być tylko pierwszym krokiem do daleko radykalniejszego przekształcenia społeczeństwa.Po nieudanych próbach w Anglii, Owen, dążąc do wprowadzenia w życie swych zamiarów, założył 1825 gminę komunistyczną w Indianie (New Harmony)-idea idealnej gminy, stworzona przez Roberta Owen'a. W gminie tej mieszkańcy mieliby mieszkać i pracować w przemyśle oraz na roli mając jednocześnie do dyspozycji konieczne instytucje społeczno-gospodarcze.przedsięwzięcie to jednak zakończyło się fiaskiem. Gminy wg Owena są to kooperatywy produkcyjno-konsumpcyjne, mające pokryć w przyszłości cały świat. Gminy miały najbardziej radykalny charakter, w przeciwieństwie do poprzednich organizacji produkcyjno-kolektywistycznych, dlatego że dochód dzielony byłby równo, pomiędzy wszystkich członków wspólnoty. Zniesiony zostałby podział na poszczególne klasy społeczne, a wszelka własność prywatna przeszłaby do historii. Federacje gmin miały zastąpić organizację państwową.
Jak warto zauważyć utopią okazała się zarówno likwidacja państw, jak i możliwość istnienia komunistycznych gmin. Teoria Owena stworzyła podwaliny pod ruch spółdzielczy. Walczył także o prawa związków zawodowych. W gminach tych dzięki dobrej organizacji i solidnemu współdziałaniu ludzie mieli produkować lepiej, więcej, chętniej. Odpowiednie wychowanie skłoni ich do współpracy, usunie nietolerancję religijną, praca będzie oparta na służeniu bliźnim zgodnie z owenowską definicją szczęścia. Nie będzie nieróbstwa, pijaństwa, rozpusty, więzień też nie będzie, bo nie będzie, kogo karać.
1827 powrócił O. do Londynu, gdzie rozwijał ożywioną działalność w kierunku zaprowadzenia nowoczesnego ustawodawstwa robotniczego.
Krytykował wolną konkurencję, własność prywatną. Z jednej strony próbował on zdegradować znaczenie własności prywatnej w obliczu zmian jakie niosła za sobą rewolucja przemysłowa posługując się argumentami ekonomicznymi, jak m.in. brak koordynacji produkcji, szerzące się bezrobocie, powszechne społeczne zagrożenie, a z drugiej strony stosując argumentację zarówno ekonomiczną, jak i społeczną starał się udowodnić, że wielka własność prywatna jest nie tylko niekorzystna dla społeczeństwa i niepotrzebna, ale nawet w dalszym jego rozwoju - niemożliwa. Własność - podkreślał wielokrotnie, jest dobra naturze ludzkiej.
Odrzucając konieczność istnienia w społeczeństwie własności prywatnej, Owen przeciwstawiał ją często własności kolektywnej, widząc w tej ostatniej jedyną formę sprzyjającą dalszemu rozwojowi społecznemu. wadliwy podział pracy, struktury klasowe, ubóstwo robotników i kapitalizm.Kapitalizm rozbudza społeczne antagonizmy przez wyzysk, wyniszczającą konkurencję i pauperyzację mas - likwidacja tych elementów (kolejny etap rozwoju ludzkości) doprowadzi do naprawy ludzkiej natury.Owen z biegiem lat nabrał przekonania, że porozumienie z kapitalistami jest niemożliwe, robotnicy muszą walczyć sami o poprawę swojego losu. Robert Owen uważał ustrój kapitalistyczny za niezgodny z naturą i rozumem, równie niedoskonały jak system stanowy i podobnie jak feudalizm był etapem przejściowym w rozwoju ludzkości. Owen dążył do zniesienia podziałów klasowych, ponieważ jak uważał wszyscy ludzie są sobie równi. Krytykował wyzysk, własność prywatną, podział pracy, konkurencję, rosnące zubożenie robotników. W okresie „oświeconego kapitalizmu” udowadniał, że wyższe płace, mniejsza ilość godzin i lepsze warunki pracy nie zrujnują przemysłu angielskiego, ale go dźwigną. W warunkach ustroju kapitalistycznego szczęście osiąga się kosztem innych ludzi, dlatego należy wpoić im, że szczęście może być osiągnięte tylko wtedy, gdy wzrasta szczęście innych.
Twierdził, że aby człowiek się zmienił, trzeba przebudować, a najlepiej stworzyć ustrój komunistyczny. Chciał uspołecznić środki produkcji Ustrój socjalistyczny oparty na społecznym władaniu środkami produkcji da sprawiedliwość i wolność, scentralizować zarządzanie produkcją i zatrudnieniem. Centralne zarządzanie przyszłą organizacją społeczeństwa, które składać będzie się z lokalnych zrzeszeń spółdzielczych (baza sprawiedliwej wymiany). Wychowaniem i kształceniem powinno jego zdaniem zajmować się państwo. Wysunięto również postulat emancypacji kobiet. Głosił koncepcję pieniądza pracy, która miała zlikwidować niesprawiedliwość społeczną. Wyeliminowałoby to nadprodukcję i kryzysy ekonomiczne.
Powyższe założenia próbowano realizować w praktyce. Próby te zakończyły się fiaskiem, ponieważ w magazynach zalegały towary niechodliwe. Powstał konflikt pomiędzy producentami a konsumentami, którzy nie byli zainteresowani wszystkimi dobrami będącymi w obrocie.Pieniądz pracy (lub bony pracy) - koncepcja głoszona w różnych odmianach przez niektórych socjalistów utopijnych, przede wszystkim przez Roberta Owen'a. Teoria zakładała, iż bank centralny przez swoje filie miał potwierdzać ilość pracy wydatkowanej na wytworzenie danego towaru. Dowody tego potwierdzenia, czyli bony pracy, służyłyby jako przekazy na ekwiwalent we wszystkich innych towarach złożonych w magazynach bankowych. Koncepcja pieniędzy pracy opierała się na uzaniu pracy jako podstawę wszelkiej wartości, a jej celem było usunięcie niesprawiedliwości społecznej. Pieniądz pracy nie miał pokrycia w towarze, na który było zapotrzebowanie. Dlatego teoria Owena została zaliczona do utopijnej wizji socjalizmu.Przyjął koncepcję szczęścia pojedynczego człowieka na zasadzie utylitaryzmu (różnica: szczęście jest możliwe, gdy również inni ludzie staną się szczęśliwi).Utylitaryzm - Definicja szczęścia głoszona przez Owena jest następująca: „Szczęście można osiągnąć tylko przez takie działanie, które przyczynia się do szczęścia społeczności”. Koncepcja szczęścia jest tu oparta na utylitaryzmie Benthama, z której wyciągnął jednak inne wnioski. W warunkach ustroju kapitalistycznego szczęście osiąga się kosztem innych ludzi, dlatego należy wpoić im, że szczęście może być osiągnięte tylko wtedy, gdy wzrasta szczęście innych. Owen uważał, że człowiek ma wrodzone pragnienie szczęścia, które stanowi pierwotną pobudkę jego działań, trwa przez całe życie i potocznie jest nazywane interesem własnym.
Twierdził, że człowiek jest produktem społecznym, a źle zorganizowane społeczeństwo kształtuje ludzi złych, którzy popełniają przestępstwa; złe społeczeństwo to złe instytucje polityczne. Mówił, że w złym społeczeństwie rozdział dóbr jest nieracjonalny. Racjonalny podział dóbr miał w jego opinii zapewnić szczęście ludziom a racjonalnie zorganizowane społeczeństwo ma zlikwidować przestępczość.
Owen krytykował system fabryczny, zwłaszcza za wczesne zatrudnianie dzieci do ciężkiej pracy. Za źródło zła uważał własność prywatną, która rodzi konkurencję i chciwość. Był zaciekłym wrogiem indywidualizmu - głosił zniesienie małżeństwa, wspólne wychowywanie dzieci, zlikwidowanie ulic i wybudowanie dużych placów i blokowisk (w skrupulatnie zaplanowanych tzw. wioskach owenowskich, małych, samowystarczalnych wspólnotach) oraz jednolity ubiór, odpowiedni na każdą porę roku, co miałoby zapobiec wyróżnianiu się osoby z tłumu innych.
STOSUNEK DO CZŁOWIEKA
stawianie człowieka na pierwszym miejscu,
człowiek obdarzony zdolnościami (potencjałem), które w odpowiednich warunkach społecznych, zwłaszcza materialnych mogą się rozwinąć,
równość jednostki, możliwość korzystania ze wszystkich dóbr,
odpowiedzialność jednostki za własny los jest ograniczona, bo winę za wszelkie jego niepowodzenia ponosi społeczeństwo.
STOSUNEK DO SPOŁECZEŃSTWA
człowiek może spełniać się wszechstronnie tylko w społeczeństwie,
do najważniejszych idei społecznych należą:
idea równości - równość położenia materialnego, które ma wpływ na sposób życia. Warunkiem prawidłowo funkcjonującego społeczeństwa jest wiec egalitaryzm,
idea wolności - hierarchizacja praw i wolności obywatelskich, najważniejsze prawa ekonomiczne, którym należy podporządkować inne prawa oraz wolności polityczne i społeczne,
idea sprawiedliwości społecznej - sprawiedliwy podział dóbr.
STOSUNEK DO PAŃSTWA
ustrój demokratyczny, w którym obowiązuje pluralizm polityczny i zasady demokratyczne,
parlament gwarantem praw większości przy poszanowaniu praw mniejszości,
istotna rola samorządu terytorialnego,
państwo reprezentuje interesy różnych grup społecznych, ma spełniać funkcję socjalną, która ma polegać na zapewnieniu obywatelom minimalnego poziomu życia, czyli pracy, mieszkań, ochrony zdrowia i dostępu do oświaty,
takie państwo określa się mianem „państwa dobrobytu” lub „państwa socjalnego”.
STOSUNEK DO GOSPODARKI
współcześnie - akceptacja zasad gospodarki kapitalistycznej,
właściwy podział wytworzonych dóbr,
akceptacja interwencjonizmu państwowego, którego jednym z celów powinien być sprawiedliwy podział dóbr,
wysokie podatki dla ludzi o najwyższych dochodach, aby uzyskane środki przeznaczyć na cele socjalne.