4. Geneza działalności spedycyjnej i spedycja w Polsce

• działalność firm spedycyjnych i kierunki ich rozwoju,

• rozwój branży spedycyjnej,

• czynności spedytora w realizacji zlecenia.

Spedycja jako ogniwo w procesie przemieszczania ładunków pojawia się wraz z postę­pującym procesem podziału pracy i rozwojem międzynarodowej wymiany towarowej.

Z czynnościami spedycyjnymi wykonywanymi zawodowo spotykamy się już w XV wieku, głównie na terenach Europy Południowej i Zachodniej. Jednym z ważnych czynników, które przyczyniły się do powstania instytucji spedycji było średniowieczne prawo składu, polegające na tym, że dany kupiec był zobowiązany składować wiezione towary w mieście, które przywilej taki posiadało, i wystawiać je na określony czas na sprzedaż, umożliwiając w ten sposób zaspokojenie potrzeb jego mieszkańców. Z prawa składu wynikał przymus drogowy, tj. zakaz omijania miast posiadających przywilej składu. Dalszy transport towarów był możliwy jedynie wtedy, gdy w określonym terminie nie zostały one sprzedane z powodu braku nabywcy. Sytuacja taka była źródłem powstania i rozwoju instytucji kupna pozornego polegającego na tym, że kupiec miejscowy składał oświadczenie o nabyciu towaru, który w rzeczywistości pozostawał w gestii pierwotnego właściciela. Ten pozorny nabywca towaru wysyłał go do miejsca docelowego we własnym imieniu, lecz na rachunek cudzy (właści­ciela), za co otrzymywał prowizję. Do zadań ówczesnego spedytora (pozornego nabywcy) należały takie czynności, jak: pośrednictwo fachowe w zakresie doboru drogi i środków przewozu, przygotowanie przesyłek do przewozu, zawarcia umowy, wystawianie dokumen­tów, składowanie, konwojowanie. Zadania te łączyły się często z wykonywaniem czynności czysto handlowych, jak sprzedaż części lub całości towaru. Działalność ta stała się zalążkiem przyszłych przedsiębiorstw przewozowo-spedycyjnych, zajmujących się zarobkowo reprezen­towaniem interesów właścicieli ładunków.

Działalność spedycyjna rozwijała się dzięki kontaktom handlowym pomiędzy Wenecją a krajami Europy Środkowej i Zachodniej. Rozwijające się równolegle przedsiębiorstwa przewozowo-spedycyjne, wykorzystując swe monopolistyczne stanowisko, pobierały często zbyt wysoką prowizję, uzasadniając to dużym ryzykiem spowodowanym zagrożeniami na drogach podczas przewozów. Działalność ta została zahamowana na skutek pojawienia się w XIX wieku nowych środków przewozowych.

Wynaleziona i zastosowana do celów pociągowych maszyna parowa przyczyniła się do wprowadzenia nowych, znacznie bezpieczniejszych i szybszych środków przewozowych, eliminując stopniowo środki zaprzęgowe.

Kupcy zaczęli odczuwać potrzebę coraz większego korzystania z usług pośrednika i powiernika, mającego dobre rozeznanie w nowych, lecz na owe czasy skomplikowanych stosunkach związanych z przewozami nowymi środkami transportu, głównie kolejowymi i morskimi. Na tym tle powstała silna tendencja do rozwoju działalności związanej organi­zacyjnie z transportem, tzw. spedycji czystej. Spedytor przejął na siebie rolę organizatora przewozów na zlecenie właściciela towarów oraz akwizytora ładunków we współpracy / przewoźnikami.

Wraz z dalszym rozwojem środków transportu oraz komplikowaniem się przepisów taryfowych, przewozowych i ubezpieczeniowych wzrastała rola spedytora. Powstało wiele przedsiębiorstw spedycyjnych zajmujących się wyłącznie organizacją procesu transportowego.

W ten sposób na przestrzeni minionych kilku dziesięcioleci wykształcił się zakres działalności spedycyjnej jako odrębne ogniwo w łańcuchu procesu transportowego, które z powodzeniem funkcjonuje do dziś na całym świecie, w tym również w Polsce.

Na polskim rynku obecne są prawie wszystkie liczące się europejskie koncerny spedycyjne świadczące usługi zarówno w zakresie przewozów całopojazdowych, jak i drobnicowych. Polskie firmy spedycyjne reprezentują pełne spektrum, od małych (często jednoosobowych) po duże, będące w stanie skutecznie konkurować z koncernami ponadnarodowymi. Koncerny ponadnarodowe za swoją podstawową działalność uważają przewozy drobnicowe. Można powiedzieć, że pewnym kryterium oceny solidności firmy spedycyjnej na rynku polskim może być fakt, czy taka firma prowadzi przewozy drobnicowe, czy też nie, jako że ta działalność należy do najbardziej złożonych i trudnych.

Jak się przewiduje, polski rynek spedycji drogowej będzie ulegał coraz silniejszemu podziałowi, ponieważ dotychczasowy rozwój dużych spedytorów był powiązany ze wzrostem gospodarczym. Ekspansja firm spedycyjnych wyprzedza obecnie rozwój rynku i dlatego należy spodziewać się w ciągu kilku lat podziału rynku pomiędzy największych potentatów w branży.

Rozwój branży spedycyjnej w Polsce podyktowany jest coraz bardziej wymagającym klientem, który decyduje o zakresie usługi spedycyjnej zarówno na rynku krajowym, jak i międzynarodowym. Konkurencja na rynku zmusza polskich spedytorów do elastycznego podejścia do oferowanego zakresu usług. Czasy masowej produkcji dóbr materialnych i usług minęły bezpowrotnie, gdzie spedytorzy oferowali standardowe usługi, które obejmowały powtarzające się w procesie spedycji czynności. Był to okres niskiej świadomości zarówno klientów jak i spedytorów. Wymogi rynku wymusiły na spedytorach wzbogacenie swojej oferty o usługi magazynowania produkcji gotowej lub surowców i półproduktów do produkcji. Spowodowało to zapotrzebowanie na posiadanie dużych powierzchni magazynowych. Natomiast rozwój technologii informacyjnych i ich masowe zastosowanie umożliwiły sprawniejsze zarządzanie procesem spedycyjnym w czasie rzeczywistym. Możliwość śledzenia online przepływu towarów i informacji dały klientowi i spedytorowi wiedzę, co w danej chwili dzieje się z przesyłką, a wprowadzony track & trace (T&T) stał się standardem, dzięki któremu współpraca pomiędzy klientem i spedytorem jest coraz lepsza.

Firmy spedycyjne w Polsce możemy podzielić na działające w jednym segmencie rynku spedycyjnego, np. spedycji drogowej i firmy działające w wielu segmentach. Specyfika rynku stawia przed firmami działającymi w jednym segmencie rynku bariery rozwoju związane z samą jego wielkością. Innym problemem tych firm jest pełne uzależnienie się o koniunktury. Z kolei klienci oczekują od jednej firmy rozwiązań spedycyjnych dla wielu segmentów rynku, co też nie sprzyja rozwojowi w jednym tylko obszarze. Klasycznym przykładem firmy działającej w jednym segmencie jest nieduża firma przewozowa, dysponując kilkoma własnymi zestawami drogowymi i korzystająca jako spedytor z taboru innych małych przewoźników.

Jak większość firm produkcyjnych czy usługowych, firmy spedycyjne także specjalizują się w pewnych segmentach rynku. Możemy wyróżnić następujące zasadnicze segmenty rynku spedycyjnego:

• spedycja lądowa, dzieląca się na:

• spedycję drogową,

• spedycję kolejową,

• spedycja morska,

• spedycja lotnicza,

• obsługa wystaw i targów,

• magazynowa,

• projekty/usługi logistyczne,

• obsługa przemysłu samochodowego,

• przewozy ciężkie i ponadgabarytowe.

Z punktu widzenia złożoności procesu spedycyjnego i zakresu dokumentacji z tym związanej istotnym podziałem tej działalności jest wyodrębnienie:

• spedycji gałęziowej, w której całość pracy wykonywana jest przez użycie jednego rodzaju środka przewozowego; stąd też spedycja kolejowa, spedycja lotnicza, spedycja morska, spedycja samochodowa, spedycja żeglugi śródlądowej i charakterystyczna dla każdej z gałęzi dokumentacja transportowa;

• spedycji intermodalnej, w której ramach angażuje się pracę nie jednej gałęzi transportu; spedytor występuje tu już w postaci tzw. operatora transportu mutimodalnego (MTO), który bierze odpowiedzialność za kompleksową, całkowitą obsługę przemieszczenia ładunku (od miejsca nadania do miejsca wydania), korzystając z jednego, uniwersalnego dokumentu transportowego, pomimo korzystania z usług wielu różnych gałęzi przewozu.

Oprócz wielkich spedytorów posiadających biura w kilkudziesięciu krajach świata istnieją również inne firmy, które możemy podzielić ze względu na:

• specyficzną funkcję:

• spedytor domowy,

• spedytor - specjalista w niszy rynkowej;

• wielkość przedsiębiorstwa:

• małe przedsiębiorstwo,

• średnie przedsiębiorstwo,

• duże (z reguły ponadnarodowe) przedsiębiorstwo.

Kierunki rozwoju działalności spedycyjnej to niewątpliwie coraz lepsza jakość, którą klienci postrzegają jako najważniejsze kryterium oceny działalności spedycyjnej. Najczęstszym powodem opóźnień jest trudny do przewidzenia czas niezbędny dla dopełnienia formalności celnych (na granicy - już nie istnieje czy też w urzędzie celnym w kraju). Oczekiwania klienta są znacznie wyższe, a spedytor nie ma możliwości tłumaczenia opóźnień wpływem działań władz celnych. W ostatnich latach w przewozach towarów na obszarze Europy coraz większą rolę odgrywa kolej, która odzyskała pozycję utraconą w latach dziewięćdziesiątych, co ciekawe, mając dużo mniej wagonów i znacznie niższe zatrudnienie. Przyczyniły się do tego faktu dwie przesłanki:

• przejazd pociągu przez granice celne bez oczekiwania, bowiem kolej z mocy prawa UE jest gwarantem należności celnych;

• kursujące według rozkładów jazdy pociągi towarowe.

Spedytorzy, aby wzbogacić swoją ofertę i wzmocnić pozycję konkurencyjną na rynku, oferują z reguły obsługę ładunku na zasadzie door-to-door (od drzwi do drzwi). Oznacza to, że klient może zlecić każdą niezbędną czynność na drodze towaru z A do B (włączając w to wszystkie niezbędne manipulacje, jak np. konfekcjonowanie i dystrybucja na terenie kraju przywozu) jednemu spedytorowi. Jednocześnie tego typu firmy, chcąc zachować niezbędną na rynku elastyczność, oferują łańcuch obsługi door-to-door na zasadzie możliwości kupowania poszczególnych ogniw - np. tylko odbiór ładunku od nadawcy i dostarczenie pod dozorem celnym do wskazanego urzędu celnego w kraju przywozu.

Organizacja procesów oznacza, że spedytor nie musi sam wykonywać wszystkich czynności i usług. Można w tym wypadku wyróżnić spedytora głównego i jego podwykonawców, którymi mogą być pozostali uczestnicy procesu transportowego, np.:

• firmy logistyczne,

• przedsiębiorstwa przewozowe,

• inne firmy spedycyjne,

• agencje celne,

• firmy ubezpieczeniowe,

• inne firmy specjalistyczne.

Spedytor zarządza procesem przemieszczania towaru, wykorzystując strumień informacji związanych z czynnościami dodatkowymi zleconymi przez klienta. Przykładem takich czynności mogą być:

• konfekcjonowanie towaru,

• pakowanie towaru,

• odbiór i usuwanie pustych opakowań,

• magazynowanie,

• kontrola zawartości opakowań zbiorczych,

• znakowanie poszczególnych sztuk oraz opakowań zbiorczych,

• paletyzacja towaru,

• przygotowanie partii wysyłkowych wg zlecenia klienta,

• organizacja i nadzór w imieniu klienta nad przeprowadzeniem przez wyspecjalizowano instytucje i przedsiębiorstwa wszelkiego rodzaju kontroli i badań, np. jakościowych czy standaryzacyjnych,

• ubezpieczenie towarów od dodatkowego ryzyka,

• występowanie w imieniu klienta przed władzami administracyjnymi,

• dostarczanie informacji, gdzie znajduje się w danej chwili przesyłka,

• przekazywanie dowodów dostawy,

• odzyskiwanie surowców, zgodnie z zasadami recyklingu,

• pobieranie należności za dostarczony towar w imieniu klienta.

Są to najczęstsze czynności, jakie podejmuje spedytor w ramach zlecenia, a dzięki przekazaniu tych działań na zewnątrz klient może więcej czasu i uwagi poświęcić podstawowej działalności.

Zakres usługi spedycyjnej określany jest w umowie cywilnoprawnej zawieranej pomiędzy spedytorem i zleceniodawcą. W razie braku takiej umowy zakres określa zlecenie spe­dycyjne, które zgodnie z polskim prawem staje się umową. Zlecenie transportowe polega na kupowaniu poszczególnych czynności spedycyjnych aż po usługę kompleksową, czyli obejmującą wszystkie czynności spedycyjne, które towarzyszą przemieszczeniu partii towaru. W skład takiej kompleksowej usługi spedycyjnej wchodzą czynności, które obejmują etapy przemieszczania ładunku od miejsca przejęcia do miejsca dostarczenia, czyli:

• czynności usługowe poprzedzające odbiór przesyłki,

• dokumentacja i fizyczny odbiór towaru,

• przemieszczenie ładunku i obsługa logistyczna,

• dostawa i usługi towarzyszące,

• raporty i zestawienia statystyczne.

W ramach wymienionych wyżej czynności mamy do czynienia z szeregiem działań towarzyszących, do których zaliczamy:

• przygotowanie ładunku do przewozu (pakowanie, sortowanie, liczenie, mierzenie, ważenie, znakowanie, cechowanie);

• poradnictwo spedycyjne, czyli udzielanie eksporterowi lub importerowi fachowych porad dotyczących transportu;

• konsolidowanie ładunków, czyli zbieranie drobnych partii ładunkowych w jednostki większe i proces odwrotny - dekonsolidacja;

• dostarczanie ładunku do miejsca załadunku na główny środek transportu;

• sporządzenie oraz kompletowanie dokumentów transportowych i innych wymaganych zleceniem;

• zawieranie umów o przewóz z przewoźnikami oraz innymi przedsiębiorstwami wykonującymi określone usługi techniczno-wykonawcze;

• załadunek i wyładunek towarów w różnych relacjach przeładunkowych;

• pośrednictwo w ubezpieczaniu towarów;

• opieka nad ładunkiem w czasie przewozu (konwojowanie);

• składowanie towaru;

• przyjmowanie lub przekazywanie ładunków przewoźnikowi, czyli czynności zdawczo-odbiorcze;

• stwierdzenie ilości i jakości przesyłanego ładunku oraz zabezpieczenie interesu zleceniodawcy w przypadku uszkodzeń lub ubytku ładunku;

• zgłaszanie ładunku do kontroli celnej i załatwianie spraw związanych z innymi urzędowymi czynnościami oraz przygotowanie towarzyszących temu dokumentów;

• regulowanie należności z tytułu kosztów przewozu oraz innych czynności i usług na rzecz ładunku.

Usługi spedycyjne możemy podzielić również ze względu na następujące kryteria:

• ze względu na zakres działalności:

• spedycja własna,

• publiczna;

• ze względu na obsługiwaną gałąź transportu:

• spedycja kolejowa,

• samochodowa,

• lotnicza,

• żegluga śródlądowa,

• żegluga morska;

• ze względu na sferę działalności:

• spedycja krajowa,

• międzynarodowa;

• ze względu na miejsce prowadzenia działalności:

• spedycja portowa,

• dworcowa,

• graniczna,

• inne;

• ze względu na specjalizację czynności spedycyjnych:

• spedycja celna,

• przeładunkowa,

• wysyłkowa,

• odbiorcza,

• związana z obsługą np. przesyłek drobnych.

Proces spedycyjny jest definiowany jako uporządkowany ciąg czynności mających na celu zorganizowanie i zapewnienie dostawy towaru od producenta do ostatecznego odbiorcy. Warto spojrzeć na proces spedycji pod kątem uczestniczących w nim podmiotów. W przypadku spedycji krajowej i zagranicznej mogą to być:

• przedsiębiorstwa krajowe i zagraniczne działające w handlu krajowym i zagranicznym,

• spedytorzy krajowi i zagraniczni,

• przewoźnicy różnych gałęzi transportu, krajowi i zagraniczni,

• przedsiębiorstwa rzeczoznawstwa i kontroli ładunków,

• urzędy celne, jeśli mówimy o spedycji międzynarodowej,

• towarzystwa ubezpieczeniowe,

• banki komercyjne,

• inne instytucje związane z handlem krajowym i międzynarodowym.

Podmioty, które uczestniczą aktywnie lub pasywnie w procesie spedycji, stawiają na pierwszym miejscu przepływ informacji. Ten czynnik ma decydujący wpływ na ocenę jakości :ego procesu przez podmioty, które w nim uczestniczą. Ważne jest przede wszystkim, by ta Informacja dotarła do właściwego podmiotu we właściwym czasie.

Spedytor koordynujący proces transportowy z użyciem dwóch lub więcej gałęzi transportu musi się zmierzyć z większą liczbą obowiązków, widać to szczególnie w kwestii przepływu informacji do klienta.

W procesie spedycji bardzo ważnym problemem jest zagadnienie odpowiedzialności spedytora. Jako zarządzający procesem spedytor główny ponosi odpowiedzialność przed swoim zleceniodawcą za cały przebieg powierzonego procesu i uczestniczących w tym procesie, wybranych przez spedytora głównego podwykonawców.

Kolejną kwestią jest aspekt ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej spedytora (OC). Przedmiotem tego ubezpieczenia jest odpowiedzialność spedytora wobec zleceniodawcy i osób trzecich za szkody wynikłe z niewykonania umowy spedycji, którą ponosi spedytor, zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego.

Zabezpieczenie finansowe działalności spedytora wynosi 50 tyś. euro.

Osoba pełniąca funkcję spedytora może działać w imieniu zleceniodawcy, a także sam dokonać przewozu, przejmując tym samym prawa i obowiązki przewoźnika. Jest to tzw. samowstąpienie spedytora w prawa i obowiązki przewoźnika.

Spedycja to aranżacja procesu i towarzyszących mu czynności, w wyniku czego towar znajdujący się w miejscu A znajduje się w miejscu B. Miejsc A, jak też i miejsc B może być wiele. W trakcie procesu przemieszczania z A do B towar może przechodzić przez jedno lub więcej miejsc konsolidacyjnych lub dystrybucyjnych i cały ten proces musi być zrealizowany w ściśle określonym i umówionym z klientem czasie - Just-in-Time.

Pytania kontrolne

1. Wymień podmioty uczestniczące w procesie spedycyjnym.

2. Wymień zasadnicze segmenty rynku spedycyjnego.

3. Określ kierunki rozwoju działalności spedycyjnej.

1

---