Felaszowie - Zapomniani żydzi Etiopii

Tematem niniejszego wystąpienia są Felaszowie - grupa etniczno - religijna, mieszkająca do drugiej połowy XX wieku w Etiopii, a obecnie w większej części w Izraelu.
W pierwszej części wystąpienia daję krótki opis historii, religii i etnografii Felaszów. W drugiej - porównuję ich z trzema grupami, z którymi utrzymywali kontakt: żydami, chrześcijanami i Kemantami. W trzeciej - zastanawiam się nad genezą tej grupy.

Najstarsza wzmianka o Felaszach w źródłach pisanych pochodzi z kroniki cesarza `Amda Ş.yon (1314-1344). Dowiadujemy się z niej, że mieszkali oni w okolicach jeziora Ţana i w górach Samen i że buntowali się przeciwko cesarskiej władzy. Ziemie zamieszkane
przez Felaszów wchodziły formalnie w skład Cesarstwa Etiopskiego, ale w praktyce utrzymywały znaczną niezależność. Władcy etiopscy starali się ją ograniczać zbrojnie i poprzez wysyłanie chrześcijańskich misjonarzy. Ostre walki Cesarstwa z Felaszami miały miejsce za panowania Zar`a Ya`qoba (1434-1468), który wprowadził w państwie zasadę „chrześcijaństwo albo śmierć”. W XVI wieku Etiopia zmagała się z atakami muzułmanów.

Felaszowie sprzymierzali się z nimi w nadziei na zniszczenie Cesarstwa. Korzystając z osłabienia państwa przez wojny z muzułmanami, Felaszowie za panowania Minasa (1559-1563) ogłosili niepodległość. W latach osiemdziesiątych XVI wieku Felaszowie zostali zwyciężeni przez cesarza Sarşa D.ng.la. Ostatni wielki bunt Felaszów miał miejsce za cesarza Susn.yosa (1607-1632). Przywódca Felaszów Gedewon zdołał zgromadzić armię, która wtargnęła na ziemie Cesarstwa. Udało się ją pokonać w 1616 roku. Gedewon został ukrzyżowany, setki Felaszów zamordowano i odebrano im prawo do posiadania ziemi1.

Pozbawieni możliwości uprawy ziemi, Felaszowie wyspecjalizowali się w rzemiośle. Gdy w roku 1632 stolicą Etiopii zostało miasto Gondar, wielu Felaszów ściągnęło tam do pracy. Mieli w nim nawet swoją odrębną dzielnicę. Felaszowie stali się ludem małym liczebnie i o znikomym znaczeniu, badacze mówią wręcz o „pogardzanej kaście”.2


W XIX wieku Felaszowie stali się obiektem działań misji protestanckiej pod kierownictwem Johanna Flada. Wtedy też miał miejsce pierwszy kontakt Felaszów z przedstawicielami „zachodniego” judaizmu. W Paryżu została wówczas założona Alliance Israelite Universelle, której wysłannik Joseph Halevy odwiedził w latach 1867-68 Felaszów w Etiopii. Dzięki niemu Felaszowie zaczęli być znani w Europie. Jego uczeń Jacques Faitlovitch położył wielkie zasługi na polu organizowania szkolnictwa Felaszów. Jednocześnie dokładał on starań, aby upodobnić obyczaje Felaszów do innych Żydów3. Od momentu powstania państwa Izrael w 1948roku Felaszowie podejmowali próby dokonania alija tj. wyemigrowania do Izraela. Na początku lat 70tych naczelni rabinowie Izraela aszkenazyjski i sefardyjski wydali oświadczenie, że Felaszowie są „prawdziwymi Żydami” i przysługuje im prawo powrotu do Izraela. Prawo to zostało zrealizowane w 1985 roku, gdy w ramach operacji „Mojżesz” przerzucono 6000 Felaszów do Izraela. W roku 1991 przewieziono dalsze 14000 ludzi.4
Adaptacja Felaszów do życia w Izraelu nie odbyła się bez przeszkód. Można powiedzieć, że do dziś są oni nieco rozdarci między starym a nowym stylem życia. Nieraz wygłaszano publicznie na ich temat rasistowskie i poniżające komentarze.
5

Zajmijmy się teraz etnografią Felaszów, przede wszystkim taką jak wyglądała ona w czasach, gdy mieszkali w Etiopii. Nazwa Felaszowie jest używana w języku gyyz i pochodzi od czasownika falasa oznaczającego „emigrować, iść na wygnanie, oddzielać się”6. Sami Felaszowie określają się jako beta '.sr.�fel (dom Izraela). Bywają też określani nazwą kayla w języka ageu, co pochodzi od nazwy wyżyny Kaila w pobliżu Gonderu, zamieszkiwanej przez Felaszów.7 Ageu jest to lud kuszycki zamieszkujący północną Etiopię, do którego Felaszowie zaliczają się w sensie antropologicznym. Posługiwali się oni językami swojego otoczenia tzn. amharskim lub tigrinia, prawdopodobnie dawniej także ageu, który był używany częściowo w liturgii domowej. Liturgię sprawowano w języku gyyz - oficjalnym języku Kościoła Etiopskiego.

Felaszowie byli w znacznej części rolnikami, ale ziemię mogli jedynie dzierżawić. Wielu z nich pracowało jako tkacze, garncarze, budowniczy i kowale. Ubiorem nie różnili się od otaczającej ludności.8

Felaszowie mieli bardzo rozbudowane przepisy dotyczące nieczystości rytualnej. Za nieczyste uważano niektóre pokarmy i zwierzęta (zgodnie z zasadami Starego Testamentu).
Kalający był kontakt z nie-Felaszą i kobietą podczas menstruacji. Nie tolerowano wchodzenia w związki małżeńskie z członkami innych grup.9
Edukacją zajmowali się wśród Felaszów niżsi rangą kapłani tzw. däbtäročč. Opierała się ona na lekturze Starego Testamentu i Psalmów w języku gyyz.10

Czynnikiem definiującym odrębność Felaszów od reszty społeczeństwa etiopskiego była oczywiście ich religia. Sami Felaszowie uważali się zawsze za żydów, jednak ich religia (przynajmniej do XIX wieku) odbiegała dość znacznie od judaizmu rabinicznego. Podstawą religii stanowi Biblia, przy czym Felaszowie mają taki sam kanon ksiąg jak chrześcijanie etiopscy - włącza on szereg ksiąg uznanych w kościele zachodnim za apokryfy np. Księgi Machabejskie, Księgę Henocha i in. W Biblii szczególną rolę odgrywa Pięcioksiąg określany jako Orit (prawo)11
.

Sprawowaniem liturgii zajmowali się kapłani (k.h.n.t), którzy byli wybierani przez społeczność. Najbardziej szanowany z nich był wybierany wielkim kapłanem (t.ll.q kah.n), który zajmował się m. in. ubojem rytualnym. Pomocnikami kapłanów byli wspomniani däbtäročč. Felaszowie znali także monastycyzm. Mnisi żyli w pewnym oddzieleniu od reszty społeczności, samotnie bądź w grupach. Pełnili funkcję przekazicieli ustnej tradycji Felaszów.
Byli otaczani wielką czcią i przypisywano im liczne cuda12.

Najważniejszym świętem religijnym jest cotygodniowy szabat (sanbat). Obchodzone uroczyście są też inne święta wzmiankowane w Starym Testamencie: Pascha, Szawuot, Dzień Pokuty, Sukkot. Oprócz samych świąt obchodzi się także ich comiesięczne upamiętnienia tzw. święta księżycowe. W kalendarzu liturgicznym znajdują się też liczne posty.13Ośrodkiem życia religijnego była synagoga (masgid).Trzymany był w niej rękopis Pięcioksięgu i znajdował się tam kamienny ołtarz do składania ofiary paschalnej.

Literatura Felaszów ma charakter wyłącznie religijny i spisana jest w języku gyyz.
Poza Biblią najważniejszym dziełem jest T.�f.z.za Sanbat (Nakazy szabatowe). Zawiera ono rozważania na temat stworzenia świata i pochodzenia szabatu. Szereg innych dzieł to alternatywne wersje dziejów postaci ze Starego Testamentu; do tego cyklu należą m. in. Baruk (Baruch) i Mota Muse (Śmierć Mojżesza). Niewielką i słabo znaną częścią literatury Felaszów są żywoty ich świętych mężów14. Większość tych dzieł powstała pomiędzy XV a XVII w.


Zastanówmy się teraz, jak wyglądają Felaszowie na tle innych grup, z którymi mieli oni kontakt. Zacznijmy od grupy, do której Felaszowie sami siebie zaliczają, czyli od żydów.

Z żydami łączy Felaszów przede wszystkim autorytet Starego Testamentu i przestrzeganie wynikających zeń nakazów w sferze codziennej (czystość rytualna) i świątecznej. Zarazem religia Felaszów różni się od judaizmu rabinicznego pod takimi względami jak:

• nieznajomość języka hebrajskiego

• - inny kanon Pisma Św.

• - nieznajomość innych pism religijnych niż Pismo Św., czyli Miszny, Talmudu i in.

• - istnienie warstwy kapłańskiej i mniszej (w judaizmie nie ma funkcji kapłańskiej od zburzenia Drugiej Świątyni tj. 70 r. n. e., zaś monastycyzmu nie było nigdy).

Dwa ostatnie argumenty skłaniały niegdyś badaczy do domniemania, że przodkowie Felaszów byli żydami, którzy przybyli do Etiopii jeszcze przed tymi zmianami i, oddzieleni od reszty diaspory, zachowali dawne zwyczaje. Sami żydzi uznali wprawdzie Felaszów za „swoich”, ale odnieśli się z pewną rezerwą do ich religii. Zmusili mianowicie przybywających do Izraela Felaszów do przejścia ceremonii „odnowienia wiary”15.

Zanim przejdę do porównania Felaszów z chrześcijanami, trzeba zaznaczyć, że Kościół Etiopski zachowuje wierność zwyczajom Starego Testamentu w stopniu zupełnie niespotykanym w innych kościołach. Jednocześnie lud etiopski do dziś żywi przekonanie, że jest „prawdziwym Izraelem”, zaś narodowa epopeja Etiopczyków K.bra nagaśt (Chwała królów)16, wywodzi dynastię panującą w Etiopii (do 1974r.) wprost od króla Salomona17.

Kościół zachowuje szereg elementów judaistycznych takich jak: obrzezanie, przepisy żywieniowe, architektura kościołów wzorowanych na trójdzielnej budowie Świątyni Jerozolimskiej. Wszystkie te elementy oczywiście Felaszowie dzielą z chrześcijanami. Istnieją też pewne bardziej specyficzne elementy religii wspólne Felaszom i chrześcijanom jak np. personifikacja szabatu18.
Pewne paralele z judaizmem mają też miejsce w przypadku świąt. Święto masqal, bez odpowiednika w innych Kościołach, zawiera wątki wspólne z żydowskim Jom Kippur jak zanurzenie w wodzie i ofiara zwierzęca19. Święto to następuje dwa tygodnie po etiopskim Nowym Roku, podobnie jak Jom Kippur obchodzony jest 10 dni po Rosz ha-Szana czyli żydowskim Nowym Roku20
. Wpływ żydowski na Kościół Etiopski pozostawił również ślad w języku gyyz: część słownictwa religijnego w tym języku (np. m..w.t „jałmużna”, ţa`ot „bożek”, tabot „arka przymierza”) badacze interpretują jako zapożyczenia z żydowsko-aramejskiego21.
Większość dzieł literatury gyyz jest znanych w kręgach chrześcijańskich lub stanowi adaptację dzieł chrześcijańskiej. Taka adaptacja polega oczywiście na usunięciu wątków chrześcijańskich. Bywa ona przy tym niedokładna np. w tekście Henocha używanym przez Felaszów jest mowa o Zbawicielu. Także zwoje magiczne używane przez Felaszów w celach leczniczych są niemal identyczne z chrześcijańskimi22. Niektórzy badacze dopatrują się w literaturze Felaszów wątków wziętych wprost z midraszów czy też zapożyczeń leksykalnych z hebrajskiego. W literaturze Felaszów niektórzy badacze dopatrują się śladów znajomości np. midraszów23, pojawiają się w niej też glosy hebrajskie takie jak safur (hebr. szofar „róg”) czy Ëaba'ot „zastępy”24. Takie wątki i zapożyczenia funkcjonują jednak także w literaturze chrześcijańskiej. Badania etnomuzykologiczne wskazują, że muzyka sakralna Felaszów jest wzorowana na liturgicznej muzyce Kościoła Etiopskiego25.

Przejdźmy wreszcie do Kemantów.

Również oni wywodzą się z ludu Ageu, a ich religia stanowi mieszankę monoteizmu judaizującego i wierzeń rodzimych. Felaszowie uważali ich za grupę odrębną i nie sympatyzują z nimi. W odróżnieniu od Felaszów, Kemantowie byli zawsze posłusznymi poddanymi, dzięki czemu zachowali prawo posiadania ziemi, ale też ulegli asymilacji z Amharami26.

Na koniec, zajmijmy się genezą Felaszów. Przy obecnym stanie wiedzy raczej nie do utrzymania jest mit o Felaszach jako zaginionym plemieniu Izraela. Coraz więcej badaczy dopatruje się w Felaszach sekty o genezie chrześcijańskiej. Można zaproponować następującą teorię ich pochodzenia.

W państwie Aksum, które rozwijało się na terenie współczesnej północnej Etiopii i Erytrei z jakiegoś powodu były silne tendencje judaizujące. Mogły one wynikać z działalności żydowskich emigrantów z Egiptu, ściślej z kolonii żydowskiej na Elefentynie. Według innych, przynieśli je raczej żydzi z Półwyspu Arabskiego uprowadzeni do Etiopii około IV w. n. e.27 W pewnym momencie Aksumici zaczęli prowadzić ekspansję na terenach Ageu. Ageu bronili się dzielnie, na pewien czas przejęli nawet władzę w cesarstwie, ale w 1270 zostali pokonani przez Semitów (Amharów i Tigrajczyków)28. Jednocześnie jednak Ageu znaleźli się pod wpływem ideologii judeo - chrześcijańskiej.
Ta grupa (nazwijmy ją proto-Felaszowie) zdobyła pewną niezależność terytorialną, której zaciekle broniła. Zarazem stała się schronieniem dla elementów dysydenckich w Kościele Etiopskim. Mnisi, których poglądy uznano za heretyckie, chronili się na terenach Felaszów. Dotyczyło to w szczególności sekt takich jak stefanici i eustatianie, których doktryna zakładała ścisłe przestrzeganie przepisów Starego Testamentu29. Sekty te były brutalnie prześladowane za panowania wspominanego już Zar`a Ya`qob (1434-1468), który usiłował oczyścić chrześcijaństwo etiopskie z elementów żydowskich m. in. narzucając rozbudowany kult maryjny30
.

Cesarz Işhaq (1414-1429) wydał dekret, w którym uznał, że każdy, kto nie jest prawowiernym chrześcijaninem jest pozbawionym praw „wędrowcem”, czyli właśnie felaša.
Ponadto w literaturze etiopskiej często określa się wrogów wiary ortodoksyjnej pogardliwym słowem ayhud „żydzi”. Wskazuje to, że początkowo mianem Felaszów określano grupy opozycyjne wobec Cesarstwa, a niekoniecznie wcale żydów.31 To właśnie najprawdopodobniej te grupy odszczepieńcze zapoznały Felaszów z literaturą gyyz, zaszczepiły u nich monastycyzm i stworzyli ideologię opozycji wobec amharsko - tigrajskiej dominacji.

Służyło temu przetworzenie mitu o królowej Sabie zawartego w K.bra Nagaśt.
W micie tym część żydów z Jerozolimy wraz z Arką Przymierza uchodzi do Etiopii.
Dzięki Arce władcy Etiopii prowadzą zwycięskie wojny z poganami.32

Felaszowie uznali, że to oni są potomkami owych żydów, a zatem prawdziwym Izraelem, zaś ich amharsko-tigrajscy wrogowie - poganami33.

Taka wersja pochodzenia Felaszów nie tylko znajduje odzwierciedlenie w źródłach, ale też ma swoje paralele w Europie i w Afryce. W średniowiecznej Europie działały sekty takie jak passagianie czy sabatarianie, którzy odrzucali kult Chrystusa, święcili szabat, praktykowali obrzezanie.34 Z kolei w Afryce można wymienić takie grupy jak Abujudaja, założona przez Semei Kakungulu w Ugandzie czy Kościół Izraelitów założony w 1926 w Queenstown35. Powodem powstania tych grup była zapewne skłonność Afrykanów poddanych władzy białych do identyfikowania się z uciskanymi Izraelitami.

Podsumowując, religię Felaszów można rozpatrywać jako monoteizm powstały na bazie doktryny Kościoła Etiopskiego, a jego powstanie było możliwe dzięki bardzo silnemu wpływowi żydowskiemu w Etiopii.

---