Psychoanaliza
Psychoanaliza to zbiór teorii dotyczących struktury psychiki człowieka, jego rozwoju i funkcjonowania, próbujących wyjaśniać powstawanie różnych aktów psychicznych. Tworzenie psychoanalizy rozpoczął Zygmunt Freud pod koniec XIX w.
Psychoanaliza od klasycznej psychologii różni się założeniem istnienia sfery psychiki zwanej nieświadomością charakteryzującej się tym, że procesy tam przebiegające nie są dostępne świadomej refleksji danej osoby. W nieświadomości zgromadzone są bodźce popędowe, których realizacja jest w konflikcie z normami moralnymi danej osoby. Popędy te, pomimo tego, że odebrano im bezpośrednią możliwość realizacji, są jednak ciągle aktywne i próbują ujawnić się poprzez tworzenie pewnych tworów zastępczych takich jak czynności pomyłkowe, marzenia senne, symptomy nerwicowe, itd. Twory te są pewnego rodzaju kompromisem między wymaganiami moralnymi a nieświadomymi popędami.
Psychoanalizę można uznać za kierunek we współczesnej psychologii. Ponieważ psychoanaliza zakłada istnienie obszarów psychiki, które nie są dostępne świadomości zwana jest także psychologią głębi. Psychoanaliza, jakkolwiek nie jest systemem filozoficznym w pełnym tego słowa sensie, ociera się często w swoich teoriach i rozważaniach o zagadnienia filozoficzne, szczególnie z zakresu teorii poznania.
Pionierami psychoanalizy, poza samym Zygmuntem Freudem, byli także Maria Bonaparte, Melanie Klein, Wilfred Bion, Jacques Lacan, Otto Rank, Margaret Mahler, Otto Kernberg. Wielu badaczy i praktyków, którzy swoją pracę rozpoczęli z Freudem stworzyło własne szkoły, które odcinają się od psychoanalizy, jednak często są z nimi kojarzone Carl Gustav Jung, Alfred Adler, Wilhelm Reich, Karen Horney. W Polsce pionierami psychoanalizy byli Ludwik Jekels, Maurycy Bornsztajn i Gustaw Bychowski, a po II wojnie światowej Jan Malewski, Michał Łapiński i Zbigniew Sokolik.
Psychoanaliza - metoda terapeutyczna
Metoda terapii zaburzeń psychicznych oparta na założeniach teorii psychoanalizy. Zgodnie z nią, podstawową przyczyną powstania objawów nerwicowych jest nieświadome wspomnienie z którym wiążą się silne emocje, powstałe w traumatycznej sytuacji. Świadome Ja nie pozwala na zaakceptowanie tego wspomnienia i odpowiednie odreagowanie emocji z nim związanych. W efekcie tego stanu rzeczy emocje te muszą one szukać innej drogi ujścia. Tą drogą okazują się być objawy neurotyczne.
Zatem celem psychoanalizy, jako metody terapeutycznej jest przywrócenie do świadomości tych wspomnień. Terapię prowadzi się poprzez analizę takich tworów psychiki jak czynności pomyłkowe, marzenia senne, objawy nerwicowe, fobie, swobodne bezsensowne skojarzenia, natręctwa myślowe. Wszystkie te twory łączy to, że są elementem psychicznym, jednakże obcym świadomości, czyli związane są z nieświadomością. Odpowiednio prowadzona analiza prowadzi do uświadomienia sobie aktywnego, nieświadomego wspomnienia, w efekcie usunięcia źródła nerwicy. Metodę i cel psychoanalizy dobrze ilustruje wypowiedź Freuda: "Wo Es war soll Ich werden" - "Gdzie To było, powinno stać się Ja"
Zgodznie z zasadami klasycznej psychoanalizy terapia odbywa się kilka razy w tygodniu i każde spotkanie trwa około 60 min. Pacjent leży, natomiast analityk siedzi za głową pacjenta. Psychoanaliza jest terapią długoterminową. Trwa kilka lat.
Krytyka
Krytycy psychoanalizy jako teorii naukowej twierdzą, że nie da się jej zweryfikować doświadczalnie, więc nie można jej zaliczyć do nauki, a jedynie do literatury, pseudonauki lub paranauki. Ponadto wielu autorów uważa, że Freud w wielu miejscach fałszował swoje obserwacje aby potwierdzały teorię, a w niektórych miejscach ocierał się o numerologię (np. przy interpretacji marzeń sennych).
Karl Popper posłużył się przykładem psychoanalizy jako teorii niefalsyfikowalnej, a więc nienaukowej. Niefalsyfikowalność psychoanalizy można przedstawić na następującym przykładzie. Pewna osoba pali cygaro. Psychoanaliza twierdzi, że w ten sposób osoba zaspokaja swoje potrzeby oralne. Jeżeli osoba ta potwierdzi, będzie to stanowiło dowód na prawdziwość twierdzeń psychoanalizy. Jeżeli natomiast zaprzeczy, to przyczyn tegoż zaprzeczenia należy szukać w nieświadomości i w wyparcie. Zatem to także potwierdza prawdziwość twierdzeń psychoanalizy.
Pytanie o naukowość psychoanalizy jest jednocześnie pytaniem o naukowość całej psychologii. Psychologia bowiem, jako dyscyplina zajmująca się badaniem ludzkiego umysłu, z konieczności musi badać także jego głębsze warstwy oraz wszystkie aspekty osobowości człowieka, które wpływają na jego zachowanie i sposób postrzegania świata. Stawianie hipotez oraz wskazywanie popierających je argumentów jest w nauce rzeczą normalną i oczywistą. Nie zawsze jednak te hipotezy da się jednoznacznie zweryfikować, a specyficzny przedmiot badań psychologii sprawia, że formułowanie konkluzji badawczych przypomina raczej filozoficzną interpretację, nie zaś naukowy, empiryczny i obiektywny opis. Chociaż wielu filozofów nauki tak jak np. wspomniany Karl Popper całkowicie odrzuca wszelkie niemożliwe do sprawdzenia (niefalsyfikowalne) teorie okołonaukowe, należy wziąć pod uwagę fakt, że niefalsyfikowalność nie oznacza fałszywości (można powiedzieć, że teoria Poppera jest niefalsyfikowalna a więc nienaukowa i w domyśle fałszywa). Niektóre wątki klasycznej psychoanalizy nie były możliwe do weryfikacji w czasach Freuda. Dzisiaj, ze względu na postęp techniczny, sytuacja ta się zmieniła: pewne tezy zostały potwierdzone i przyjęte, inne sfalsyfikowane i odrzucone. Są jednak takie elementy, będące raczej filozoficzną interpretacją, których formuła sprawia, że nie mogą zostać uznane za naukę - nie oznacza to jednak, że powinny być automatycznie odrzucone.
Jakkolwiek niektóre koncepcje psychoanalizy przetrwały i zostały potwierdzone (np. neurologia potwierdziła istnienie nieuświadomionych popędów), to wiele fundamentalnych koncepcji psychoanalizy zostało obalonych (np. nie jest prawdą, że wszystkie popędy sprowadzają się do libido). Mimo to istnieją psychoanalitycy, którzy wciąż się upierają przy ich głoszeniu. Istnieje jednak wiele współczesnych nurtów w psychoanalizie, które biorą pod uwagę krytykę pierwotnych idei Freuda. Wiele szkół psychoanalizy definiuje się też nie jako nauka, lecz raczej rodzaj sztuki terapeutycznej, nie uzurpującej sobie miana nauki. Wpływ teorii Freuda na kulturę popularną i obecny w niej obraz psychologii jest prawdopodobnie większy niż na naukę.
Szkoła angielska psychoanalizy
Składają się na nią teorie tworzone przez dwie wielkie osobowości: Annę Freud - córkę Zygmunta Freuda oraz Melanie Klein. Z uwagi na różnice między tymi podejściami przez długi czas realna była groźba rozpadu w Brytyjskim Towarzystwie Psychoanalitycznym.
MELANIE KLEIN
W swojej pracy podkreślała wagę wewnętrznych relacji z wyfantazjowanymi postaciami określanych jako relacja z obiektem. Te relacje wymagają stworzenia specyficznego rodzaju obron. Konstelację popędów, relacji z obiektem i obron Melanie Klein nazwała pozycją. Wyróżniła pozycje:
schizo - paranoidalną
depresyjną
Pozycja tym różni się od fazy (w ujęciu freudowskim), że w pewien sposób istnienie całe życie jednostki, nie przemija. Klein uważała, że ego istnieje od początku życia jednostki. Wprowadzone przez nią modyfikacje techniki analitycznej umożliwiły terapię głębiej zaburzonych pacjentów (psychozy, depresje, pomijane przez szkołę ortodoksyjną.
ANNA FREUD
Anna Freud w swojej pracy zmodyfikowała technikę analityczną tak, aby można było prowadzić analizę dzieci. W przeciwieństwie do poglądów Zygmunta Freuda - swojego ojca, przyczyn objawów nerwicowych upatrywała nie tylko w fantazjach, ale także w aktualnej i przeszłej sytuacji dziecka. W zakresie rozwoju dziecka wprowadziła pojęcie linii rozwojowej, które znaczeniowo jest szersze do freudowskiej koncepcji rozwoju psychoseksualnego. W swojej interpretacji aparatu psychicznego przeniosła środek ciężkości na II teorię topograficzną Freuda, próbując zawrzeć w niej także I teorię topograficzną.
Neopsychoanaliza
KAREN HORNEY
W swojej pracy Karen Horney inaczej niż Freud interpretuje siły przyczyniające się do powstania nerwicy. Podobnie jak Freud stwierdziła, że przyczyną nerwicy są nierozwiązane wewnętrzne konflikty. Siłą napędową tych konfliktów są popędy, które zupełnie inaczej niż w koncepcji Freuda, są siłą specyficzną dla neurotyków. Rodzą się one z poczucia wyizolowania, bezradności, strachu, wrogości. Ich celem jest zdobycie poczucia bezpieczeństwa. Cechą charakterystyczną i przyczyną nerwicy jest neurotyczna struktura charakteru, nerwica charakteru. W tym ujęciu charakter składa się z sprzecznych (a więc konfliktowych, wzajemnie się wykluczających) tendencji, które neurotyk próbuje pogodzić, choć jest to całkowicie niemożliwe. Odrzuca libido i decydujące znaczenie biologicznych popędów dla zachowania ludzi
a) potrzeba akceptacji przez innych ludzi, miłości z ich strony
b) plaga współczesnego człowieka - poczucie zagrożenia
c) lęk podstawowy <= poczucie zagrożenia, niekochania, odrzucenia w dzieciństwie
d) człowiek dąży do zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa
e) podstawowe konflikty - między człowiekiem a otoczeniem
Psychologia analityczna
CARL GUSTAV JUNG
Carl Gustav Jung - w swojej koncepcji dokonał podziału psychiki na sferę świadomą i podświadomą. Tę ostatnią podzielił na nieświadomość indywidualną i nieświadomość zbiorową, na którą składają się dziedziczone doświadczenia całego rodzaju ludzkiego. Jej składniki to archetypy - najbardziej pierwotne idee lub formy rzeczy, podobne u wszystkich ludzi, związane z uniwersalnymi tematami. Niektóre archetypy są tak rozwinięte, że można je uważać za oddzielne systemy wewnątrz psychiki lub osobowości. Są to anima, animus, persona i cień. Proces rozwoju jaźni nazwał indywiduacją. Polega ona na stopniowym poszerzaniu pola świadomości o treści podświadomości. Jung wyróżnił dwa typy dystrybucji energii psychicznej: na zewnątrz (ekstrawersja) i ku wnętrzu podmiotu (introwersja). Te dwa typy postaw współistnieją u każdego człowieka. Wyróżnił ponadto cztery funkcje psychiczne: myślenie, uczucia, intuicja, percepcja. Występują one u człowieka wspólnie, przy czym jedna z nich jest dominująca.
Psychologia indywidualna
ALFRED ADLER
Twórca tej szkoły odrzucił koncepcję libido. Uważał, że głównym motorem działania ludzi jest dążenie do mocy jako forma kompensacja kompleksu niższości. Wspomniany kompleks powstaje we wczesnym dzieciństwie na podłożu poczucia słabości dziecka w stosunku do dorosłych i do otoczenia. Sposoby kompensacji kompleksu niższości wpływają na kształtowanie się cech charakteru człowieka, a niemożność kompensacji daje początek zaburzeniom i chorobom psychicznym. Adler uważał też że poczucie niższości jest czymś dobrym dla człowieka, bowiem jest to czynnik rozwoju jednostki. Można wyróżnić dwa cele życia. Pierwszy to poczucie wspólnoty (Gemeinschaftsgefūhl), który sprowadza się do rozwoju jednostki jak i ogółu w oparciu o poczucie empatii i identyfikację. Drugi to prywatna inteligencja (private Intelligenz), który sprowadza się aby swoją niedoskonałość przezwyciężyć przez zdobycie przewagi nad innymi ludźmi. Sam Adler podkreślał pierwszy z celów jako skuteczny środek walki z poczuciem mniejszej wartości.
a) motywem postępowania ludzkiego jest instynkt mocy
b) każdy ma naturalną tendencje do ukrywania przed otoczeniem swoich słabości, a pokazywania się od najsilniejszej strony. Na tle posiadanych ułomności wytwarza się kompleks niższości, który ludzie starają się ukryć
Psychoterapia wglądowa
Kontakt następuje "twarzą w twarz", w pozycji siedzącej. Uwaga terapeuty krąży swobodnie, lecz jest bardziej, niż w klasycznej psychoanalizie, skupiona. Mniejszy nacisk kładzie się na wolne skojarzenia, większy na dyskusje z pacjentem oraz wydarzenia interpersonalne. Przeniesienie interpretowane jest w kierunku innych osób niż terapeuta. Nie dąży się do wytworzenia nerwicy przeniesieniowej, a bardziej rozwija związek terapeutyczny. Terapia wglądowa unika zjawiska regresji, z wyjątkiem sytuacji gdy niezbędne jest uzyskanie materiału potrzebnego do analizy treści podświadomych i nieświadomych.
Celem terapii jest rozwiązanie wybranych konfliktów, usunięcie niektórych obron patologicznych oraz poprawa objawowa, która jest skutkiem zrozumienia siebie. Warunki wstępne to względnie dojrzała osobowość, zdolność do związku terapeutycznego, minimalna zdolność tolerowania frustracji, adekwatna motywacja, minimalny stopień refleksyjności.
Czas trwania: od kilku sesji do kilku lat. Spotkania odbywają się 1-3 razy w tygodniu i trwają od 30 minut do godziny.
Przypadki Freuda
Przypadek Dory
Przypadek Dory - kliniczny przypadek Idy Bauer, oryginalnie doświadczony i opisany przez Freuda.
Leczenie Idy Bauer miało miejsce w latach 1900-1901. Dora to pseudonim nadany pacjentce przez Freuda po pokojówce, która w tym czasie pracowała w jego domu. Pacjentka w wieku 18 lat przybyła do doktora za namową jej ojca, żydowskiego przedsiębiorcy. Dora zachowywała się "osobliwie" i miała za sobą próbę samobójczą. Dla Freuda przypadek nie wyglądał na nic specjalnego, pacjentka wykazywała zwykłe symptomy histerii.
Choroba Idy Bauer, mimo początkowej diagnozy, okazała się dużym krokiem w formowaniu ogólnych założeń psychoanalizy. Symptomy Dory to:
problemy z oddychaniem, histeryczne krztuszenie się,
depresja,
unikanie kontaktu z ludźmi,
zasłabnięcia,
afonia.
Według Freuda na kondycję histeryczną wpłynęła sytuacja rodzinna, dokładniej zaś romans ojca z żoną przyjaciela rodziny i seksualne propozycje wysuwane przez owego przyjaciela. Przypadek nie został rozwiązany z powodu zerwania leczenia przez pacjentkę, najprawdopodobniej z powodu przeniesienia.
Przypadek okazał się interesujący ze względu na efekt przeniesienia, czyli przenoszenia emocji z właściwego obiektu na terapeutę. Również dzięki tej sprawie Freud uznał za ważne analizowanie snów. Opis leczenia stał się przedmiotem krytyki ze strony kół feministycznych. Krytyce poddano zarówno stronniczą argumentację Freuda co do źródeł histerii, jak i brak profesjonalizmu oraz rzekome zauroczenie wdziękami pacjentki.
Przypadek Mały Hans
Mały Hans, właśc. Herbert Graf (1903-1973), zwyczajowo przyjęte określenie jednego z pacjentów, którego terapia została opisana przez Freuda - twórcę psychoanalizy.
"Mały Hans" urodził się w 1903. Jego rodzice byli bardzo zainteresowani nową metodą terapeutyczną. Ojciec chłopca Max Graf bywał na środowych dyskusjach dotyczących teorii psychoanalizy w domu Freuda; matka była kobietą nowoczesną i oczytaną, a także pacjentką Freuda. Ojciec wielokrotnie dzielił się z twórcą psychoanalizy swoimi spostrzeżeniami dotyczącymi rozwoju psychoseksualnego swojego dziecka.
Niespodziewanie w wieku 5 lat pojawił się u Herberta lęk przed końmi. Fobia ta miała swój początek w czasie spaceru, gdy Hans zobaczył przewracającego się konia. Psychoanalityczną terapię prowadził ojciec Hansa w oparciu o wskazówki udzielone przez Freuda. W trakcie terapii okazało się, że lęk odczuwany przez Hansa przed końmi jest przeniesionym lękiem przed ojcem, któremu dziecko przypisywało zazdrość o matkę.
Na podstawie analizy "Małego Hansa" Freud wysnuł bardzo dużo wniosków na temat seksualności dziecięcej i etapów rozwoju seksualnego dziecka.
Przypadek Ernst Langer
Ernst Lanzer (22 stycznia 1878 - zm. około 25 listopada 1914 w niewoli rosyjskiej), pacjent Zygmunta Freuda, znany pod pseudonimem Człowiek od szczurów (niem. Rattenmann).
Lanzer zgłosił się do Freuda w październiku 1907 z uwagi na niepokojące go natrętne symptomy, które pojawiły się w czasie manewrów wojskowych (11 sierpnia - 7 września 1907). W czasie tych manewrów Lanzer rozmawiał z pewnym "okrutnym kapitanem", który był zwolennikiem srogich kar w wojsku. Opowiedział mu o dawniej stosowanej karze: stawiało się na obnażonych pośladkach żołnierza odwrócone do góry dnem wiadro, a do jego wnętrza wrzucano szczury. Lanzer wyraził oburzenie tym sposobem traktowania żołnierzy, jednakże myśl o szczurach stała się ważnym elementem jego nerwicy w postaci obsesyjnych myśli dotyczących tego rodzaju kary wymierzanej różnym bliskim mu osobom. Skutkowało to licznymi czynnościami magicznymi, które miałyby zapobiec wymierzeniu tej urojonej kary. Motyw szczura pojawiał się także w innych jego symptomach:
pieniądze (floreny) pogardliwie nazywał szczurami
zastanawiał się nad zwrotem należności w ratach
nie mógł zdecydować się na małżeństwo
ojciec pacjenta przegrał kiedyś dużą sumę pieniędzy (nie swoich) w karty. Tego typu gracza określa się w niemczech jako spielratten
Analiza tegoż pacjenta trwała około roku, a jej przebieg został przedstawiony przez Freuda na pierwszym kongresie Międzynarodowego Stowarzyszenia Psychoanalitycznego w 1910.
Przypadek Siergiej Pankiejew
Siergiej Pankiejew - (24 grudnia 1886 - 7 maja 1979). Słynny pacjent Zygmunta Freuda, potocznie określany jako człowiek - wilk lub człowiek od wilków.
Pankiejew pochodził z bogatej, arystokratycznej rodziny rosyjskiej. Ich własnością były tereny ziemskie w pobliżu Petersburga i Odessy. Spośród krewnych wiele osób wskazywało na obciążenie dziedziczne chorobami psychicznymi. Brat ojca Siergieja - Piotr - najmłodszy z czwórki rodzeństwa wskazywał objawy psychozy paranoidalnej. Siostra człowieka - wilka popełniła samobójstwo poprzez zażycie trucizny (Freud twierdził, że chorowała na dementia praecox). Także ojciec chorował na depresję. W wieku 18 lat pacjent zaraził się rzeżączką w następstwie której pojawiła się depresja. Siergiej diagnozowany był przez największe sławy psychiatrii tamtego czasu (m.in. Emil Kraepelin) stwierdzające u niego obłęd maniakalno - depresyjny. Pacjent był leczony w sanatoriach w Niemczech. W 1910r. lekarz skierował go na terapię u Freuda. Analiza przeprowadzona była w okresie od lutego 1910r. do lipca 1914r. Po tym okresie Freud uznał, że terapia zakończyła się sukcesem. Niestety, I wojna światowa i rewolucja październikowa pozbawiła bogatego wcześniej pacjenta wszelkich bogactw i posiadłości, które odziedziczył po ojcu i wujku. W 1918r. pojawił się we Wiedniu bez środków do życia.
Gdy mały Siergiej miał 2,5 roku, w czasie letnich wakacji rodzina przenosiła się do posiadłości wiejskiej, rodzice zaś wyjechali w podróż zostawiając dzieci pod opieką niani i guwernantki. Niania była prostą kobietą okazującą Siergiejowi nieustanną czułość - być może z uwagi na przedwczesną śmierć jej własnego dziecka. Guwernantka zaś była osobą zrzędliwą i alkoholiczką. W czasie wakacji trwał nieustanny konflikt między guwernantką a nianią, w którym przyszły paciejnt Freuda brał stronę ukonanej niani. Po powrocie z wakacji rodzice zauważyli gwałtowną zmianę w zachowaniu chłopca. Dziecko wcześniej grzeczne i pogodne stało się drażliwe i gwałtowne. Rodzice zrzucili to na karb charakteru guwernantki i czym prędzej ją zwolnili. Jednak nie rozwiązało to problemów z zachowaniem dziecka. Co więcej, wybuchy agresji nie oszczędzały także niani. W trzecią rocznicę urodzin (która przypadała w dzień Bożego Narodzenia) zrobił wielką awanturę, gdyż nie dostał dwóch prezentów. Gwałtownemu charakterowi towarzyszyły także rozliczne lęki. Chłopiec bał się koni, owadów. Nie przeszkadzało to w prezentowaniu zachowań przeciwnych (np. cięcie gąsienic, dręczenia chrząszczy). Przykładowo, pewnego dnia gonił dużego motyla (Paź królowej - Admirał), w pewnym momencie przestraszył się go i zaczął przed nim uciekać. Charakterystyczny był także lęk przed wilkiem przedstawionym na ilustracji bajki O wilku i siedmiu kózkach. Wilk tam przedstawiony stał wyprostowany na tylnych łapach. Siostra pacjenta wykorzystywała te lęki i często starała się w ten sposób przestraszyć swego brata.
Krótko przed czwartymi urodzinami nawiedził pacjenta sen lękowy. Od treści tego snu pochodzi pseudonim Siergieja Pankiejewa:
Śniło mi się, że była noc i że leżałem w łóżku (moje łóżko stało skierowane nogami do okna, przed oknem ciągnął się szereg starych drzew orzechowych. Wiem, że kiedy śniłem była zima, i że to była noc). Nagle okno samo się otwarło i z przerażeniem zobaczyłem, że na wielkim orzechu naprzeciwko okna siedziało kilka białych wilków. Sześć lub siedem. Wilki były całkiem białe i przypominały bardziej lisy czy owczarki, gdyż miały wielkie ogony jak lisy i postawione uszy jak psy gdy nasłuchują. Z wielkiego przerażenia, najpewniej z uwagi na to, że mogłem być pożarty przez wilki krzyknąłem i obudziłem się.
W 1926r. pojawiła się u wcześniejszego pacjenta Freuda paranoja. Był przekonany, że lekarz dermatolog popsuł jego nos. Powtórnie zgłosił się do Freuda, który w tym czasie nie mógł prowadzić jego terapii i skierował go do innego psychoanalityka - Ruth Mack Brunswick.