Opiniowanie nieletnich sprawców 

Kluczową sprawą jest znajomość art. 10 k.k. (4 paragrafy). Odpowiedzialność karna w Polsce zaczyna się od 17 roku życia. Nieletni w rozumieniu kodeksu karnego jest to osoba poniżej 17 roku życia w czasie dokonania czynu. Art. 10 k.k. mówi o sytuacjach, które odbiegają od tej ogólnej zasady.

Kodeks karny ustanawia w art. 10 granicę odpowiedzialności karnej na 17 lat, a wyjątkowo na lat 15. Dopuszcza również w § 4 brak odpowiedzialności karnej nieletniego (z zastosowaniem jednak innych środków) za występek popełniony po ukończeniu 17 lat, a przed ukończeniem lat 18.

Ponadto jest ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich, która obejmuje odpowiedzialność i określa postępowanie sądowe w stosunku do nieletnich.

Ustawa z 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dziennik Ustaw Nr 35, poz. 228 z późniejszymi zmianami) ustala granicę odpowiedzialności wobec nieletnich, którzy dopuścili się czynu zabronionego po ukończeniu 13, a przed ukończeniem 17 lat. Wobec tej grupy sprawców stosuje się środki wychowawcze, leczniczo-wychowawcze i poprawcze. Wyjątkowo tylko mają wobec nich zastosowanie kodeksowe zasady ocen i odpowiedzialności.

15, 16 i 17-latkowie to jest taka grupa, która w pewnych określonych sytuacjach podlega obu tym aktom prawnym czyli k.k., k.p.k., k.k.w. i ustawie o postępowaniu w sprawie nieletnich.

Art. 10. § l. Na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat.

Odpowiadamy tu najczęściej na pytanie dotyczące zdolności badanego do rozpoznania znaczenia czynu i pokierowania postępowaniem.

Art. 10. § 2. Nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § l, 2 lub 3, art. 156 § l lub 3, art. 163 § l lub 3, art. 166, art. 173 § l lub 3, art. 197 § 3, art. 252 § l lub 2 oraz w art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Różnicowanie odpowiedzialności wiąże się z nierównomiernym rozwojem rozwojem nieletnich, z różnym stopniem ich demoralizacji oraz koniecznością uwzględniania rodzaju przestępstwa. Dlatego istotna jest tu ocena psychologiczno-pedagogiczna (stopień rozwoju, właściwości i warunki osobiste nieletniego czyli  cechy osobowości sprawcy, wiek, poziom rozwoju umysłowego, psychicznego i moralnego).

Art. 10. § 3. W wypadku określonym w § 2 orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.

Art. 10. § 4. W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają.

Sąd Najwyższy  wyraził pogląd, że znaczny stopień szkodliwości społecznej i nagminność nie powinny same przez się przesądzać o niedopuszczalności stosowania na podstawie art. 10 § 4 środków wychowawczych lub poprawczych wobec sprawcy. Sprawca ten mógł jednocześnie w czasie czynu nieznacznie przekroczyć 17 rok życia, działać pod wpływem i namową współsprawców, ponadto jego rola w przestępstwie mogła być podrzędna, a zachowanie się - zwłaszcza po popełnieniu czynu - pozytywne. Należy pamiętać, że chodzi tu wyłącznie o występki.

Musimy o tym pamiętać, jeżeli orzekamy 17-latka. W przypadku 17-latków nigdy sprawy nie prowadzi sąd dla nieletnich, ale może tak być, bo możemy widzieć u takiego sprawcy deficyty intelektualne, rozwój może być poniżej wieku faktycznego. Trzeba na to zwrócić uwagę sądowi. Jeżeli dotyczy to występku, zwłaszcza jeżeli widzimy pewne przesłanki przemawiające na rzecz niepoczytalności. Można przyjąć zasadę, że jeśli nie jest to sprawca zbrodni, że jest to sprawca występku lub u którego widzimy ograniczenie poczytalności, nawet nieznaczne, to jest to kandydat do odpowiedzialności na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Profesor Szymusik tak poleca to rozwiązywać.

Częstszą sprawą są 15, 16-latkowie, sprawcy poważnych przestępstw. Teraz mówi się o tym dużo, zjawisko to narasta, dokonano zmiany w kodeksie z tego powodu, obniżając granicę odpowiedzialności za najcięższe przestępstwa. W wielu krajach próg odpowiedzialności jest niższy. 16-latek otrzymał karę 25 lat pozbawienia wolności za mordowanie starszych kobiet, co wydaje się kontrowersyjne. Do czasu uprawomocnienia się wyroku czekał on w schronisku dla nieletnich.

Jeżeli trafia do nas nieletni to podstawową sprawą jest zwrócić uwagę na wiek jaki on miał w chwili czynu. Jeżeli jest to 15-latek to pisanie opinii, w której oceniamy jego poczytalność jest błędem. Sąd nie tego oczekuje. Oczekuje natomiast odpowiedzi na pytanie czy nie ma wskazań do leczenia psychiatrycznego. Jeżeli jest to 15-latek, to leczyć czy nie jest najważniejszą sprawą tak jak czy nie jest chory psychicznie lub uzależniony. W zasadzie nic poza tym.

Należałoby zwrócić uwagę sądowi, że wymaga on tzw. oceny psychologiczno-pedagogicznej, którą to ocenę przeprowadzają ośrodki diagnostyczno-konsultacyjne przy sądach rodzinnych. Przyjmujemy, że jeżeli trafia do nas taki 15-16-latek, a nie miał on sporządzonej takiej diagnozy psychologiczno-pedagogicznej to o taką ocenę zwracamy się do sądu, przed oceną psychiatryczno-sądową. W przypadku 15, 16-latka sprawcy poważnego przestępstwa, sprawa się komplikuje, bo nie wiemy na podstawie jakiego aktu prawnego będzie sprawca odpowiadał. W każdym momencie postępowania sąd może to zmienić, przed i po naszej opinii. Nie można sądowi ułatwiać przy pomocy opinii podjęcia decyzji co do aktu normatywnego. Dlatego u 16-latków też trzeba prosić o diagnozę psychologiczno-pedagogiczną. Można zwrócić uwagę sądowi, że tego rodzaju ocena nie została dokonana, a jest ona niezbędna. W przypadku 17-latków można to robić z większym spokojem, czyli pisać o poczytalności. Jeżeli widzimy u tego człowieka opóźnienia rozwojowe, niedojrzałość, dysproporcje w rozwoju, a zwłaszcza jeśli widzimy anomalie wpływające na poczytalność, to też trzeba to sądowi wyraźnie zasugerować "wydaje się nam, że zasadne byłoby rozpatrzenie przez sąd możliwości postępowania na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich". Nie można tego kategorycznie wyrażać. Są to sprawy niezwykle rzadkie.

Trzeba myśleć co dla orzekanego jest korzystniejsze, czy niepoczytalność i internacja w szpitalu psychiatrycznym czy oddziaływania wychowawcze w odpowiednim zakładzie. Tym także kieruje się sąd. Zawsze też można zrobić jedno i drugie, czyli ocenić poczytalność i zagrożenie dla porządku prawnego a w kolejnym wniosku "jest to człowiek niedojrzały, nie osiągnął dojrzałości odpowiedniej dla wieku nawet 15 lat".

Wyjątek obniżający granicę odpowiedzialności na zasadach określonych w kodeksie nie jest interpretowany szeroko. Ponadto, gdy środków wychowawczo-poprawczych wobec nieletniego dotychczas nie stosowano, a tylko nieznacznie przekroczył on granicę wieku 15 lat, powinno to być - zdaniem Sądu Najwyższego - okolicznością przemawiającą przeciwko pociąganiu go do odpowiedzialności w myśl § 2. Ustawodawca słusznie uważa, że im młodszy bowiem jest nieletni, tym mniejszy stopień jego dojrzałości, od którego zależy dobór środków represyjno-wychowawczych, a tym samym większa na nie podatność.

Jeżeli opinia ma być pomocna dla sądu to należy pamiętać, że podstawową dyrektywą, którą kieruje się sąd wobec nieletniego, jest jego wychowanie, a więc ukształtowanie pożądanej osobowości nieletniego (art. 54 § l).

Art. 54. § 1. Wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawcę wychować.

Art. 54. § 2. Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.

Dlatego względy prewencji ogólnej, rozumiane obecnie jako kształtowanie świadomości prawnej społeczeństwa przez określony wymiar kary (art. 53), nie są brane pod uwagę przy jej wymiarze w wypadkach wskazanych w art. 10 § 2.

[ Ostatnio zmienione
]    [ Piotr Chmolewski ]    [ Psychiatria Sądowa ]    [ Polski Serwer Prawa ]

---