1

Programy terapeutyczne

dla

nieletnich sprawców przemocy

seksualnej

Zbigniew Izdebski

2

Dlaczego konieczne jest wypracowanie sposobów wczesnego
rozpoznawania i interwencji wobec nieletnich sprawców przemocy
seksualnej?

Wielka Brytania:



w 25-40% wszystkich spraw o napaść seksualną podejrzanym
sprawcą jest nieletni



w 1994r. ponad 10 000 dzieci zostało wykorzystanych seksualnie
przez inne dziecko lub młodą osobę

Stany Zjednoczone:



nieletni (13-17 lat) są sprawcami niemal 20% wszystkich
przypadków zgwałceń i 50% przypadków wykorzystania
seksualnego każdego roku (Barbaree, Hudson, Seto,1993)

Kanada:



20% wszystkich napaści seksualnych dokonanych jest przez
młodzież (Mathews,1987)

P o l s k a ?

3

Skala zjawiska – badania

polskie

,

Izdebski 2004



Badanie młodzieży klas II szkół ponadgimnazjalnych



Realizowane w ramach projektu badawczego Państw Regionu Morza Bałtyckiego
(Norwegia, Szwecja, Islandia, Litwa, Łotwa, Estonia, Rosja i Polska)



kwiecień – maj 2004

4

Cele badania



Diagnoza skali przemocy w środowisku młodzieży



Zaprojektowanie działań profilaktycznych i edukacyjnych dla
młodzieży w kontekście przeciwdziałania zjawisku



Materiał porównawczy dla Państw Regionu Morza Bałtyckiego

5

Metodologia badania młodzieży



Termin realizacji badania: 19.04. – 13.05. 2004r.



Reprezentatywna próba szkół ponadgimnazjalnych

(warstwy: typ szkoły, województwo)



Grupa celowa: uczniowie II klas szkół ponadgimnazjalnych –

zrealizowano 5173 ankiety



Technika: ankieta wypełniana samodzielnie przez respondenta

(ankieta audytoryjna w przypadku badania uczniów)



Przed badaniem – pilotaż i szkolenie koordynatorów

6

Struktura próby

Badanie zostało przeprowadzone w

250

szkołach

ponadgimnazjalnych, odpowiednio w 41 szkołach zawodowych, 56
technikach, 112 liceach ogólnokształcących oraz 41 liceach
profilowanych.

Liceum

ogólnokształcące

48,3%

Technikum

23,0%

Zasadnicza szkoła

zawodowa

12,4%

Liceum profilowane

16,3%

Izdebski 2004, N=5173

7

Doświadczenia nastolatków

związane z przemocą

seksualną

8

Ktoś zmuszał do zachowań seksualnych
wbrew woli

Izdebski 2004, N=5173

Nie miał(a) nigdy

żadnych z takich

doświadczeń

66%

doświadczenia

zmuszania do

kontaktów

wzrokowych i

dotykowych

16%

doświadczenia

zmuszania do

kontaktów

seksualnych

18%



66%

młodzieży nigdy nie było zmuszanych przez inną osobę do niechcianych zachowań

seksualnych, odpowiednio

63%

chłopców i

69%

dziewcząt.



16%

młodzieży było zmuszanych do kontaktów wzrokowych i dotykowych o charakterze

seksualnym wbrew ich woli, odpowiednio

12%

chłopców i

21%

dziewcząt.



18%

młodzieży było zmuszanych kiedykolwiek do różnych form kontaktów seksualnych,

w tym do stosunku seksualnego, odpowiednio

25%

chłopców i

10%

dziewcząt.

9

Zmuszanie innych do zachowań
seksualnych

Izdebski 2004, N=5173

Nie zmuszał(a) i sam

był(a) zmuszany(a)

25,4%

Zmuszał(a) i sam nie

był(a) zmuszany(a)

3,9%

Ani nie zmuszał(a) ani

nie był(a) zmuszany(a)

62,2%

Zarazem zmuszał(a) i

sam był(a) zmuszany(a)

8,5%



25%

było zmuszanych do zachowań seksualnych, natomiast sami tego nie robili

wobec innych, odpowiednio

23%

chłopców i

28%

dziewcząt.



8%

nastolatków zarazem było zmuszanych jak i sami zmuszali inne osoby do

niechcianych zachowań seksualnych, odpowiednio

14%

chłopców i

3%

dziewcząt.



4%

młodzieży zmuszało innych, natomiast sami nie mieli tego typu doświadczeń,

odpowiednio

7%

chłopców i

1%

dziewcząt.

10

Sprawcy jako wcześniejsze ofiary przemocy
seksualnej

68%

32%

doznali przemocy seksualnej

nie doznali

Wśród wszystkich sprawców przemocy
seksualnej 68% było zarazem ofiarą
przemocy seksualnej.

Izdebski 2004, N=654

11

Nieletni sprawcy

najczęściej stosowane formy przemocy seksualnej

dotykowe (hands-on)

Odsetek wśród wszystkich

sprawców



dotykanie i pobudzanie innej osoby

84,9%



stosunek waginalny

22,5%



wymuszenie masturbowania sprawcy

14,2%



stosunek oralny

11,6%



stosunek analny

8,0%

Izdebski 2004, N=654

12

Sprawcy incydentalni vs. chroniczni

Ponad połowa sprawców przemocy
seksualnej (51,3%) dopuściła się co najmniej
2 aktów wykorzystania seksualnego

sprawca

chłopak

sprawca

dziewczyna

ogółem

wśród

wszystkich

sprawców

Ile razy

namawiałe(a

)ś,

naciskałe(a)ś

,

zmuszałe(a)ś

drugą osobę

do zachowań

seksualnych

wbrew jej

woli?

1 raz

45,6%

67,9%

48,7%

2 - 5

razy

42,9%

25,0%

40,4%

więcej

niż 5

razy

11,5%

7,1%

10,9%

Izdebski (2004), N=394

13

Ofiary nieletnich sprawców

p ł e ć o f i a r y

płeć sprawcy

ogółem wśród

wszystkich ofiar

kobieta

mężczyz

na

k o b i e t a

8,6%

96,2%

83,4%

m ę ż c z y z n a

91,4%

3,8%

16,6%

Najczęściej ofiarą nieletnich sprawców przestępstw
seksualnych jest osoba płci żeńskiej (83,4%)

Istotnie częściej dochodzi do wykorzystania seksualnego
o charakterze heteroseksualnym

Izdebski (2004), N=397

14

Ofiary nieletnich sprawców

Ok. 1/3 ofiar nieletnich sprawców to dzieci w wieku do
15. roku życia. Znacząco częściej są one wykorzystywane
przez chłopców niż przez dziewczęta.

Większość ofiar (65,4%) nieletnich sprawców to osoby w
wieku od 16 do 24 lat.

Izdebski 2004, N=388

wiek

ofiary

w latach

sprawca

chłopak

sprawca

dziewczyn

a

ogółem

ofiar w

danej

kategorii

wiekowej

Ile lat

miała

osoba,

którą

zmuszałe(a

)ś do

takich

zachowań?

do 15

36,8%

12,3%

33,2%

16 – 17

51,1%

29,9%

47,9%

18 – 24

10,8%

54,5%

17,5%

15

Wpływ alkoholu/narkotyków na zaistnienie
przemocy seksualnej

płeć sprawcy

ogółem

wśród

wszystkich

sprawców

mężczyzna

kobieta

Czy byłe(a)ś

wtedy pod

wpływem

alkoholu lub

narkotyków?

NIE

64,2%

78,0%

66,3%

TAK

35,8%

22,0%

33,7%

Najczęściej (66,3%) sprawca dopuszczał się aktów przemocy
seksualnej nie będąc pod wpływem alkoholu, co może
sugerować jego problemy z kontrolą impulsów seksualnych
bądź kontrolą gniewu.

Dziewczęta znacząco częściej (78%) niż chłopcy (64,2%)
wykorzystywały seksualnie nie będąc pod wpływem alkoholu.

Izdebski 2004, N=403

16

Charakterystyka nieletnich sprawców



niedojrzałość emocjonalna i społeczna



trudności szkolne



niskie umiejętności społeczne



wcześniejsza wiktymizacja (fizyczna,

seksualna, zaniedbanie)



negatywna samoocena



zaburzone relacje wewnątrzrodzinne

17

Sprawcy przemocy seksualnej: nieletni vs dorośli



są bardziej podatni na leczenie



mają mniejszą liczbę ofiar



stosują mniej przemocy fizycznej



rzadziej wykazują dewiacyjny wzorzec
pobudzenia seksualnego i/lub dewiacyjne
fantazje seksualne



niewielu przejawia utrwalone i długoterminowe
tendencje do popełniania napaści seksualnych



niższy poziom recydywy

(11% vs 17%,

Hanson, 2003

)

18

Formy przemocy seksualnej stosowane
przez młodzież



bez kontaktu fizycznego



voyeuryzm



obsceniczne rozmowy telefoniczne



ekshibicjonizm



z kontaktem fizycznym



zgwałcenie



dotykanie intymnych części ciała



zachowania pedofilne – ofiara jest co
najmniej o 4 lata młodsza od nieletniego
sprawcy

19

Diagnoza nieletniego sprawcy przemocy
seksualnej

Rozwój emocjonalno -

poznawczy

Rozwój psychoseksualny

Poziom funkcjonowania

intelektualnego, kariera szkolna

Zachowania seksualne

Możliwości poznawcze

Fantazje seksualne

Poziom empatii

Wiedza seksualna

Samoocena

Doznana przemoc seksualna /

emocjonalna / fizyczna

Zdolności radzenia sobie ze

stresem i złością

Ryzyko ponownych aktów

wykorzystania seksualnego

Kontrola impulsów

Wcześniejsze naruszanie norm

seksualnych, przemoc seksualna

Lęk społeczny

Identyfikacja psychoseksualna

Potrzeby i poziom ich frustracji

20

Rozwój społeczny

Rodzina

Ilość i jakość relacji z

rówieśnikami

Struktura rodziny i relacje

wewnątrzrodzinne (poziom

stresu)

Umiejętności interpersonalne

Styl przywiązania

Zdolności komunikacyjne

Ciągłość opieki rodzicielskiej

Zaburzenia zachowania

Przemoc wewnątrzrodzinna

Przekraczanie norm społecznych

Relacje z rodzeństwem

Przestępczość pozaseksualna

Sytuacja socjoekonomiczna

Tendencje asocjalne

Odrzucenie przez rodziców

Postawy i przekonania rodzinne

Obszary diagnozy

(c.d.)

21

Etapy leczenia nieletnich przestępców
seksualnych

1.
określenie celów
leczenia

2.
wybór formy
leczenia

3. określenie
specyficznych
potrzeb

zamknięte

otwarte

4.
wybór programu
i metod leczenia

5.
ocena postępów
w leczeniu

6.
profilaktyka
nawrotów

7.
monitoring i terapia
podtrzymująca

22

1. Cele leczenia

(c.d.)



przyjmowanie odpowiedzialności za własne
zachowania



rozpoznawanie wzorca lub cyklu przemocy
seksualnej i nauka sposobów jego przerywania



przepracowanie przemocy doznanej



wzbudzanie empatii wobec ofiary



redukcja dewiacyjnych wzorców pobudzenia
seksualnego



rozwijanie pozytywnego obrazu własnej osoby



zrozumienie konsekwencji przemocy seksualnej



rozpoznawanie problemów rodzinnych
związanych z przemocą seksualną

23

1. Cele leczenia

(c.d.)



rozpoznawanie i przekształcanie zniekształceń
poznawczych i racjonalizacji, które podtrzymują
lub wywołują napaści seksualne



rozwijanie odpowiednich umiejętności
społecznych



kontrola własnego zachowania



kontrola impulsów i strategie radzenia sobie z
napięciem seksualnym i agresją



profilaktyka nawrotów: korekta zniekształceń w
myśleniu, rozpoznawanie własnego cyklu
przemocy seksualnej i czynników wyzwalających,
określenie lokalnego systemu wsparcia



edukacja seksualna

24

1. Cele leczenia

(National Adolescent Perpetrator Network,

USA, 1988)



podstawowy cel ochrona
społeczności



nieletni przestępca seksualny może być
leczony w mniej restrykcyjnych warunkach



forma leczenia nieletniego przestępcy
seksualnego zależy od stopnia zagrożenia,
jakie stwarza on dla społeczności

Podstawowa decyzja związana z leczeniem
to wybór formy leczenia.

25

2. Formy leczenia

W Stanach Zjednoczonych w latach 90-tych istniało
ok. 600 specjalistycznych programów leczenia
nieletnich przestępców seksualnych.



zamknięte - ponad 100 programów w
roku 1991



otwarte – ok. 500 programów

Kiedy stosować leczenie
zamknięte, a kiedy otwarte?

26

Leczenie zamknięte – kryteria
kwalifikacyjne

(Bourke i Donohue, 1996)

L

eczenie zamknięte nieletniego przestępcy

seksualnego rekomenduje się, jeśli:



popełnił liczne napaści seksualne i/lub miał

więcej niż jedną ofiarę



w trakcie dokonywania przestępstwa

seksualnego przejawiał również agresję fizyczną



przejawia poważne zaburzenia emocjonalne i w

zachowaniu



przejawia postawę antyspołeczną



wykazuje słabą motywację do leczenia



przejawia tendencje samobójcze lub myśli o

zabójstwie



zagraża bezpieczeństwu osób w domu



zamieszkuje razem ze swoją ofiarą

27

3. Specyficzne potrzeby

Jeśli podjęto decyzję o leczeniu nieletniego przestępcy

seksualnego w placówce zamkniętej, należy

szczegółowo określić warunki jego pobytu w placówce.

W tym celu konieczne jest uwzględnienie potrzeb

nieletniego oraz specyfiki dokonanych przez niego

przestępstw seksualnych.

Np. nieletni o wysokim poziomie agresywności, który

popełniał przestępstwa seksualne w nocy na członkach

rodziny nie jest odpowiednim kandydatem do placówki

o niewielkim dozorze nocnym w sypialniach.

Podobnie, jak sprawca, który uciekał z poprzednich

placówek nie powinien być leczony w ośrodku, w

którym nie zamyka się drzwi na klucz i który ma niski

poziom zabezpieczeń oraz dozoru.

28

Specyficzne potrzeby

(c.d.)



nieletni sprawcy przemocy seksualnej powinni

być umieszczani w placówkach tylko dla tej

kategorii wiekowej



sprawcy o niskim poziomie agresji nie powinni

przebywać w ośrodkach razem ze sprawcami

agresywnymi

Ross i De Villier, 1993



sprawcy agresywni powinni być izolowani od

nieletnich szczególnie narażonych na przemoc

(tj. pasywnych, osamotnionych, depresyjnych,

o niskim poziomie rozwoju intelektualnego,

leczonych wcześniej z powodu doznanej

przemocy)

Ross i De Villier, 1993

29

4. Programy i metody leczenia

Rekomenduje się programy zawierające
różnorodne metody leczenia

(Bourke i Donohue, 1996)

Leczenie nieletnich sprawców przemocy
seksualnej obejmuje nie tylko

techniki specyficzne

dla tej kategorii przestępstw (np. restrukturyzacja
zniekształceń poznawczych, redukcja
dewiacyjnego wzorca pobudzenia seksualnego),
lecz także

techniki niespecyficzne

, lecz ważne dla

profilaktyki ponownych przestępstw seksualnych
(np. trening umiejętności społecznych, trening
kontroli gniewu, radzenie sobie z własną
wiktymizacją, terapia uzależnień).

30

4. Programy i metody leczenia

(c.d.)

Techniki specyficzne dla leczenia przestępców

seksualnych:



restrukturyzacja poznawcza



redukowanie zaprzeczeń



przyjmowanie odpowiedzialności



wzbudzanie empatii wobec ofiar



redukcja dewiacyjnych wzorców pobudzenia

seksualnego



trening zaspokajania



utajona sensytyzacja



systematyczna desensytyzacja



farmakoterapia

Techniki niespecyficzne w leczeniu przestępców

seksualnych:



trening umiejętności społecznych



trening kontroli gniewu



leczenie uzależnień od substancji psychoaktywnych



trening radzenia sobie z doświadczeniami przemocy

doznanej



profilaktyka nawrotów

31

Rodzaje terapii



terapia grupowa



indywidualna psychoterapia



terapia rodziny



terapia wielosystemowa (MST)

32

Terapia grupowa



obejmuje różnorodne cele

np. program Beckera (1988) obejmuje werbalne

zaspokajanie,

restrukturyzację poznawczą, trening

umiejętności społecznych, edukację seksualną i profilaktykę
nawrotów,

podczas gdy inne programy koncentrują się na

specyficznych

technikach takich, jak trening

umiejętności społecznych



stosowana w wielu programach leczenia nieletnich
przestępców seksualnych, gdyż jej efektywność
podwyższona jest przez modelowanie przez
rówieśników

np. członek grupy o dłuższym stażu pomaga w

konfrontowaniu młodszego członka z jego zniekształceniami

poznawczymi



tendencje rywalizacyjne i presję grupową można
wykorzystać do wzbudzania motywacji do zmian

np. w programie Smets’a i Cebuli (1987) nieletni sprawcy

przemocy seksualnej muszą ukończyć 6 poziomów terapii
grupowej; dopiero po zaliczeniu 6-go poziomu przez każdego

z członków grupy, grupa zostaje zakończona

33

Terapia grupowa

(c.d.)

Zazwyczaj prowadzona jest przez zespół
terapeutów - mężczyznę i koterapeutę –
kobietę.

Początkowo członkowie grupy są
onieśmieleni obecnością terapeutki, lecz z
czasem zaczynają ją doceniać i postrzegać
jako model ról kobiecych.

Brak empirycznych badań nad efektywnością
terapii grupowej prowadzonej przez
terapeutów tej samej płci vs. różnych płci.

34

Terapia indywidualna



Mimo braku szczegółowych badań nad
efektywnością tej formy leczenia nieletnich
przestępców seksualnych, psychoterapia wglądowa,
skierowana do wewnątrz, jest nieskuteczna w
przypadku tej kategorii pacjentów.

Bourke i Donohue, 1996; Hunter i Santos, 1990



Indywidualna psychoterapia może być odpowiednia
jako forma wspomagająca inne formy leczenia.

35

Terapia rodziny



Może być efektywna, zwłaszcza w przypadku

nieletniego wykorzystującego seksualnie swoje

rodzeństwo.



W trakcie sesji terapeutycznych spotykają się wszyscy

członkowie najbliższej rodziny nieletniego sprawcy.



Ta forma terapii umożliwia przepracowanie problemów

rodzinnych, które mogły mieć wpływ na zaistnienie

przemocy seksualnej ze strony nieletniego.



Równolegle rodzice sprawcy mają możliwość

uczestnictwa w terapii grupowej dla rodziców, gdzie

mogą otrzymać dodatkowe wsparcie.



Ofiary – rodzeństwo nieletniego sprawcy uczestniczą

dodatkowo w grupach wsparcia dla ofiar kazirodztwa.

36

Terapia wielosystemowa (MST)

Podstawą tej orientacji jest przekonanie, że problemy w

zachowaniu mają podłoże na wielu płaszczyznach i są

zdeterminowane wieloma czynnikami.



Oddziaływania terapeutyczne ukierunkowane są na:

nieletniego sprawcę

rodzinę

środowisko rówieśników



W trakcie terapii dokonuje się zmian przede wszystkim w

zakresie:



zniekształceń poznawczych



relacji wewnątrzrodzinnych (spójności rodziny i kontroli

rodziców)



relacji z rówieśnikami

37

Terapia wielosystemowa (MST)

Badania potwierdzają skuteczność tej terapii
w leczeniu nieletnich sprawców przemocy
seksualnej oraz jej większą efektywność nad
terapią indywidualną

Borduin i in. (1990) – jedyne empiryczne
badania efektywności rożnych form terapii
nieletnich sprawców przemocy seksualnej



porównał poziom recydywy nieletnich przestępców
seksualnych poddanych terapii indywidualnej oraz
wielosystemowej po kilku latach od ukończenia leczenia



terapia prowadzona była przez terapeutów - mężczyzn i
kobiety w obu formach leczenia



indywidualna terapia skupiona była na kwestiach
osobistych, rodzinnych i szkolnych, obejmowała podejście
psychodynamiczne, humanistyczne i behawioralne

poziom recydywy wyniósł:

MST 12,5%

terapia indywidualna 75%

38

Recydywa nieletnich przestępców
seksualnych



Poziom recydywy wykorzystywany jako
wyznacznik skuteczności leczenia nieletnich
przestępców seksualnych



Średni poziom recydywy wynosi 10%



Znacznie wyższy poziom recydywy
pozaseksualnej wśród nieletnich sprawców
przemocy seksualnej

Metaanalizy Halla (1995):



na stu nieletnich przestępców seksualnych w
grupie objętych terapią było o ośmiu mniej
recydywistów niż w grupie nieleczonych



najniższy poziom recydywy był wśród nieletnich
sprawców objętych terapią poznawczo-
behawioralną i farmakoterapią, jednak leczenie
farmakologiczne charakteryzował o wiele wyższy
poziom drop-outów (przerwanie leczenia)

39

Dlaczego konieczne jest wypracowanie sposobów wczesnego
rozpoznawania i interwencji wobec nieletnich sprawców przemocy
seksualnej?



60-80

%

dorosłych przestępców seksualnych rozpoczęło

wykorzystywać seksualnie w okresie dorastania



42%

pedofilów dokonało pierwszych aktów przemocy

przed ukończeniem 12. roku życia



Młodzież odpowiada za ok.

60%

wszystkich aktów

przemocy seksualnej wobec dzieci poniżej 12. roku życia



Przeciętny nieletni przestępca seksualny może

kontynuować przemoc seksualną popełniając w ciągu

całego życia

380

napaści seksualnych



Leczenie nieletnich sprawców przemocy seksualnej jest

skuteczne



Leczenie nieletnich sprawców jest bardziej efektywne i

mniej kosztowne niż leczenie sprawców dorosłych

Abel, Mittleman i Becker (1985), Rubenstein, Yeager Goodstein (1993), Bourke i
Donohue (1996)

40

Dlaczego konieczne jest wypracowanie sposobów wczesnego
rozpoznawania i interwencji wobec nieletnich sprawców przemocy
seksualnej?



Przemoc seksualna wśród nastolatków jest często

ignorowana przez dorosłych i tłumaczona specyfiką

wieku dojrzewania oraz postrzegana jako niegroźne

zachowania, które ustąpią z czasem samoistnie

1. ofiary nie uzyskują pomocy

(zwłaszcza jeśli sprawca to członek rodziny)

2. sprawcy pozostają bez leczenia i część z nich kontynuuje

akty przemocy seksualnej w życiu dorosłym

3. następuje eskalacja przemocy u sprawcy (nowe formy,

nasilenie)

4. narastają problemy wewnątrzrodzinne

skutki

41

Dziękuję za uwagę