Określenie prawa pokrewne (prawa sąsiednie) jest zbiorczą nazwą dla szeregu dóbr niematerialnych objętych prawami wyłącznymi, których ochrona jest usytuowana w ramach ustaw autorskich. Klasycznymi prawami pokrewnymi są:
- prawo do artystycznych wykonań,
- prawo do fonogramów i wideogramów,
- prawo do nadań,
- prawo do pierwszych wydań naukowych lub krytycznych,
W polskim prawie reguluje je ustawa z 4 lutego 1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Prawa pokrewne są prawami podmiotowymi (zakres ich działania ogranicza norma prawna):
- zbywalnymi (uprawniona do tego osoba może przenieść je na inne podmioty lub je odziedziczyć; przenoszalności tej nie można wyłączyć w wyniku czynności prawnej),
- bezwzględnymi (skuteczne wobec wszystkich osób, którym ono nie przysługuje),
- powstającymi obok praw autorskich.
Prawa pokrewne podobnie jak prawo autorskie powstają z chwilą stworzenia dobra będącego ich przedmiotem, bez konieczności dopełnienia jakichkolwiek formalności. Ich czas ochrony wynosi 50 lat (pierwsze wydanie-25 lat, wydań naukowych i krytycznych-30 lat). Termin ten jest liczony inaczej niż w przypadku czasu ochrony utworów, mianowicie liczy się od:
- daty ustalenia artystycznego wykonania, fonogramu, wideogramu
- daty publikacji
- daty pierwszego nadania.
Prawa do artystycznych wykonań
Przedmiotem prawa do artystycznego wykonania jest, każde wykonie utworu, które ma charakter artystyczny, niezależnie od jego wartości, przeznaczenia, czy też sposobu w jaki zostało wyrażone.
W ten sposób rozumując, artystycznymi wykonaniami są wszelkiego rodzaju działalności dyrygentów, aktorów, muzyków, tancerzy itp, itd., oraz osób, które przyczyniły się do powstania ów artystycznego wykonania.
Jest to wykonanie w swym charakterze najbardziej zbliżone do utworu, nie towarzyszy mu utrwalanie.
Przykładem artystycznego wykonania może być koncert, spektakl w teatrze, pokaz akrobatów w cyrku.
Wykonawcy artystycznego wykonania przysługuje wyłączne prawo do:
- ochrony dóbr osobistych dotyczących wykonania, (dobra o charakterze niemajątkowym przysługujące każdemu człowiekowi)
- korzystania z wykonania artystycznego i rozporządzania nim w dowolny sposób (przez to rozumiemy: utrwalanie, powielanie, wprowadzanie do obrotu, publiczne odtwarzanie i nadawanie za pomocą nie wprowadzonego do obrotu egzemplarza, najmu, dzierżawy)
- wynagrodzenia za korzystanie przez innych z artystycznego wykonania.
Jeśli nadawanie lub publiczne odtwarzanie wykonania dzieje się z pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza to artyście przysługuje prawo do wynagrodzenia.
Jeżeli artysta wykonawca podpisze z producentem utworu audiowizualnego umowę o współudział w realizacji utworu audiowizualnego przenosi on na producenta prawa do rozporządzania i korzystania z wykonania, w ramach tego utworu audiowizualnego, na wszystkich znanych w chwili zawarcia umowy polach eksploatacji.
Tu na przykład, kiedy artysta podpisuje umowę z producentem w celu wykonania teledysku daje wykonawcy ów teledysku prawo do zarządzani i korzystania z tego utworu audiowizualnego.
Przepisy dotyczące artystycznego wykonania stosuje się wobec:
- obywateli polskich lub osób zamieszkałych na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej,
- wykonań ustalonych lub opublikowanych po raz pierwszy na terytorium RP,
- wykonań chronionych umowami międzynarodowymi.
Przyjmuje się, że to kierownik zespołu jest uprawniony do reprezentowania zespołowego wykonania.
Prawa do fonogramów i wideogramów
Fonogram - pierwsze utrwalenie warstwy dźwiękowej wykonania utworu lub innych zjawisk akustycznych,
Wideogram - pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów z dźwiękiem lub bez,
Prawo do fonogramu i wideogramu powstaje w sposób pierwotny na rzecz ich producentów. Producentem fonogramu i wideogramu jest wyłącznie ta osoba, która dokonała pierwszego utrwalenia. Ma on prawo do korzystania i rozporządzani nim.
Producentowi fonogramu/ wideogramu przysługuje wyłączne prawo do rozporządzania i korzystania z fonogramu/wideogramu w zakresie:
- powielania określoną techniką,
- wprowadzenia do obrotu,
- najmu,
- dzierżawy.
W przypadku nadawania lub publicznego odtwarzania fonogramu/wideogramu producentowi przysługuje prawo do wynagrodzenia.
Uprawniony natomiast nie może zakazywać nadawania, reemitowania, lub odtwarzania wprowadzonego do obrotu fonogramu i wideogramu.
Na kasetach VHS i płytach DVD możemy znaleźć napis „Tylko do użytku domowego”. Teoretycznie, aby wyświetlać taki film w miejscu publicznym, szerszej publiczności musimy na to uzyskać zgodę, oraz zapłacić odpowiednie wynagrodzenie artyście.
Przepisy ustawy stosuje się do fonogramów i wideogramów:
- których producent zamieszkuje lub ma siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
- których ochrona wynika z umów międzynarodowych,
Na każdym egzemplarzu fonogramu/wideogramu umieszcza się, poza oznaczeniami dotyczącymi autorstwa i artystycznego wykonawstwa, tytułami utworów oraz datą sporządzenia, nazwisko lub firmę (nazwę) producenta oraz, w wypadku utrwalenia nadania, nazwę organizacji radiowej lub telewizyjnej.
Egzemplarze nie spełniające powyższych wymogów uznaje się za sporządzone bezprawnie.
Prawa do nadań programów radiowo-telewizyjnych
Aby rozpocząć emisję konieczne jest uzyskanie zgody na to od twórcy danego programu. Organizacji radiowej lub telewizyjnej przysługuje wyłączne prawo do rozporządzania i korzystania ze swoich programów w zakresie:
- utrwalania,
- powielania określoną techniką,
- nadawania, w tym także przez inną organizację radiową lub telewizyjną.
Ochroną objęty jest cały program przygotowany przez konkretnego nadawcę niezależnie od tego, czy stanowi przejaw działalności twórczej czy artystyczne, przedmiotem ochrony nie jest sam program, ale jego nadanie.
Przepisy stosuje się do programów:
- organizacji radiowej i telewizyjnej, która ma siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
- których ochrona wynika z umów międzynarodowych.
Prawa do pierwszych wydań oraz wydań naukowych i krytycznych
Prawo do pierwszego wydania odnosi się do pierwszej publikacji niechronionego dzieła, którego egzemplarze nie były nigdy jeszcze publicznie udostępnione. Często chodzi tu o pierwsze udostępnienie rękopisów, listów, oryginałów rysunków. Podmiotem tego prawa jest wydawca.
Przedmiotem prawa pokrewnego do wydania naukowego lub krytycznego są niechronione prawem autorskim edycje starych rękopisów, listów, znaczków, kronik, manuskryptów. Podmiotem omawianego prawa jest osoba fizyczna, która przygotowała wydanie krytyczne lub naukowe.
Sporami o prawa do artystycznych wykonań, prawa do fonogramów, wideogramów oraz nadań radiowych lub telewizyjnych zajmują się sądy wojewódzkie.
Literatura:
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych