s. Barbara Tomczyk

Publiczne Gimnazjum nr 2

w Łasku

Miejsce i rola katechezy szkolnej
w wychowaniu młodzieży gimnazjalnej

Wprowadzenie

W tradycji polskiej szkoły obok przekazywania wiedzy zawsze kształtowano także postawy moralne uczniów, czyli ich wychowywano. Wydaje się, że aktualnie w polskim szkolnictwie zadania wychowawcze znajdują się przynajmniej na równi z edukacyjnymi. Szczególną rolę w wypełnianiu tej funkcji przez szkołę przypisuje się godzinom wychowawczym, lekcjom przygotowania do życia w rodzinie, wiedzy o społeczeństwie, a także grupie przedmiotów humanistycznych.

Ponieważ, czy sobie tego życzymy, czy nie, lekcje religii od kilkunastu lat
są rzeczywistością w polskiej szkole, niezbędnym wydaje się ich umiejscowienie w procesie szkolnego wychowania jako elementu stałego, niezależnie od aktualnych prądów politycznych
i decyzyjnych. Postulat ten wydaje się być koniecznym ze względu na fakt, iż wychowanie zawsze odbywa się w określonym światopoglądzie, a podmiot wychowawczych oddziaływań, czyli uczniowie, jest niemalże tożsamy z uczestnikami szkolnej katechizacji. Chodzi o to,
aby uniknąć wychowawczej schizofrenii, czyli poddawaniu tych samych uczniów różnym światopoglądowo systemom wychowawczym. Nie trzeba chyba udowadniać, że aby prawidłowo wychować człowieka, wszystkie podmioty wychowujące winny „mówić jednym głosem”, w tym oddziaływać środkami wychowawczymi niesprzecznymi pod względem światopoglądowym.

W sytuacji, gdy zdecydowana większość rodziców deklaruje chęć posyłania swoich dzieci na lekcje religii, warto zastanowić się, jakie to pociąga konsekwencje wychowawcze - religia bowiem ze swej natury jest przedmiotem silnie osadzonym w chrześcijańskim światopoglądzie
i nie może być inaczej. Katecheci, będąc pracownikami szkoły, podlegając wszystkim rygorom zawodu nauczyciela, nie są jednak „zwykłymi” nauczycielami, gdyż posiadają misję od Kościoła i w Jego imieniu nauczają prawd wiary oraz wspomagają wychowanie do pełni wiary prowadzone przede wszystkim przez rodziców. Żaden katecheta nie może głosić nauki sprzecznej z nauczaniem Kościoła oraz z chrześcijańskim światopoglądem. Nie może też
u swoich uczniów kształtować postaw innych, niż chrześcijańskie.

Mimo oczywistości powyższych stwierdzeń wydaje się, że w szkolnej praktyce nie zawsze istnieje właściwe zrozumienie tego problemu. Niejednokrotnie stykam się z sytuacją,
gdy rodzice lub nawet nauczyciele nie rozumieją roli katechezy i katechety w szkole. Dlatego też pragnę poddać pod rozwagę zagadnienie miejsca i roli katechezy szkolnej w wychowaniu młodzieży gimnazjalnej.

1. Kulturowe i światopoglądowe uwarunkowania wychowania

Współcześnie w cywilizacji zachodniej dominują dwa trendy kulturowe: modernizm
i postmodernizm. Pierwszy z nich - modernizm - w dziedzinie poznania charakteryzuje się racjonalizmem, rozwojem nauk szczegółowych, obiektywną obserwacją, gromadzeniem wielkiej liczby danych statystycznych, opieraniem się na precyzyjnej logice faktów. W dziedzinie działania modernizm kieruje się zasadą skuteczności i dążeniem do maksymalizacji osiąganych rezultatów. W kierunku tym decyduje kryterium zysku i władza pieniądza, któremu podporządkowane jest nie tylko życie ekonomiczne i polityczne, ale także życie osobiste, rodzinne i artystyczne człowieka. Modernizm ignoruje, a nawet lekceważy pojedynczego człowieka, jego sytuację życiową, zwłaszcza jego subiektywną podmiotowość. Podporządkowuje życie ludzkie prawom ekonomii, techniki i skuteczności działania.

Postmodernizm natomiast jest wyrazem uprzywilejowania subiektywności pojedynczej osoby: promuje logikę konsumizmu i zasadę szukania doraźnej przyjemności. O ile modernizm dąży do maksymalnego uporządkowania i ujednolicenia życia społecznego, to postmodernizm podkreśla znaczenie emocji, odczuć, przekonań i pragnień pojedynczego człowieka.
W postmodernizmie wszystko jest subiektywne, dowolne, relatywne, indywidualne,
a najważniejszą wartością jest tolerowanie wszelkich subiektywnych postaw i zachowań. Zwolennicy postmodernizmu są przekonani, że w świecie ich prywatnego życia nie musi istnieć żadna prawda obiektywna, żadna obiektywna norma moralna, że mogą robić wszystko to, czego subiektywnie pragną i co uważają za słuszne. W tej perspektywie wyrazem wolności
jest kierowanie się cielesnymi i emocjonalnymi odczuciami oraz subiektywnymi pragnieniami. Według postmodernistów nie da się i nie należy odróżniać dobra od zła, prawdy od fałszu, postaw dojrzałych od zachowań destrukcyjnych czy patologicznych, gdyż wszystkie poglądy
i postawy są równie słuszną alternatywą. Współczesny młody człowiek, stając się ofiarą postmodernistycznej logiki subiektywności i bezkrytycznej tolerancji, zatraca świadomość konsekwencji swoich czynów i zadowala się „wolnością”, polegającą na szukaniu doraźnej przyjemności cielesnej i emocjonalnej.

W opozycji do tych dwu znaczących obecnie trendów kulturowych stoi tradycyjny światopogląd chrześcijański, nazywany personalizmem, w którym w centrum wszelkiego rodzaju dociekań i oddziaływań znajduje się człowiek, jako osoba (persona) oraz jej prawa,
ale także obowiązki. Personalizm podkreśla zobowiązania różnego rodzaju wspólnot i instytucji wobec jednostki, ale także powinności jednostki wobec społeczności, w których żyje. Personalistyczny światopogląd opiera się na tradycyjnych wartościach, nazywanych chrześcijańskimi, a będących niczym innym, jak powszechnie uznawanymi wartościami ogólnoludzkimi. Są to etyczne wymagania zakorzenione w ludzkiej naturze i należące
do naturalnego prawa moralnego. Chrześcijańskie wartości, to nic innego, jak to, co w historii ludzkości zostało rozpoznane jako dobro i ku czemu kierują się autentycznie ludzkie pragnienia. Chrześcijańskie wartości mają znaczenie uniwersalne i do ich przestrzegania
nie wymagana jest wiara. Stąd można mówić o ich uniwersalnym charakterze. Mają one wielkie znaczenie w wychowaniu człowieka, gdyż uczą obiektywnego odróżniania dobra od zła, wskazują właściwy, bezpieczny kierunek rozwoju osobowego i porządkują życie zarówno jednostki, jak i całego społeczeństwa.

Pod względem światopoglądowym w polskiej szkole ścierają się trzy wyżej wymienione nurty, przy czym wyraźnie wyodrębniony jest nurt chrześcijański, a dwa pierwsze zwykle
są łączone i nazywane nurtem liberalnym. Ponieważ nie można zbudować dobrze funkcjonującego systemu wychowawczego poprzez połączenie przeciwstawnych sobie koncepcji światopoglądowych, muszą one w szkole współistnieć w takim wymiarze, w jakim odpowiada to decyzjom rodziców dzieci i młodzieży uczęszczającej do danej placówki szkolnej. Zarówno wychowawcy, nauczyciele, jak i dzieci oraz młodzież mają prawo do jawności światopoglądowej. Bardzo rzadko zastanawiamy się w praktyce szkolnej, w jakim światopoglądzie winny być opracowywane programy wychowawcze, a ma to przecież niebagatelne znaczenie dla efektów podejmowanych wysiłków oraz dla postaw, jakie zostaną ukształtowane w wychowankach. Nie chodzi o to, aby szkoły publiczne stały się szkołami wyznaniowymi dlatego że jest w nich prowadzona katechizacja, ale należy wiedzieć, szanować
i respektować poglądy, jakie preferują rodzice uczniów, gdyż to oni odpowiadają za całość wychowania swoich dzieci. Należy również zdawać sobie sprawę ze skutków podejmowanych działań wychowawczych. Trzeba też wiedzieć, jakie szkody można wyrządzić uczniom, poddając ich wychowaniu w światopoglądzie sprzecznym z tym, który przekazują im
ich rodzice.

2. Wychowawcza funkcja szkolnej katechezy

Według dokumentów Kościoła katecheza, czyli systematyczne nauczanie wiary, należy do konstytutywnych działań Kościoła, zleconych przez samego Chrystusa. Katecheza szkolna jest jedną z wielu form katechizacji, jaką prowadzi Kościół. Jednym z jej podstawowych zadań jest formacja moralna katechizowanych, polegająca głównie
na formacji sumienia, czyli na uczeniu rozróżniania dobra od zła i kształtowaniu prawidłowych postaw wobec zła. Chrześcijańska formacja moralna opiera się na formacji ludzkiej i jest niejako jej pogłębieniem. Niejednokrotnie katecheza szkolna jest jedyną usystematyzowaną formą edukacji moralnej dla uczniów zaniedbanych pod tym względem przez rodziców
i niekoniecznie są to uczniowie z rodzin patologicznych w tradycyjnym rozumieniu.

Ważnym zadaniem katechezy jest wychowanie do życia wspólnotowego, u którego podstaw leży przekonanie, że istnieje pewne podobieństwo między jednością Osób Boskich
a braterstwem, jakie ludzie winni zaprowadzić między sobą w prawdzie i miłości. Naturalnymi wspólnotami są rodzina i naród, stąd w szkolnej katechezie dużo miejsca zajmują zagadnienia chrześcijańskiego przygotowania do życia w rodzinie oraz społeczne nauczanie Kościoła, ukazujące zasady sprawiedliwości społecznej. Katechizowani uczniowie poznają zasady współżycia w różnego rodzaju grupach społecznych, uczą się wrażliwości na potrzeby innych, otrzymują argumenty pomagające kształtować postawy altruistyczne i empatyczne.

Katecheza jest nie tylko nauczaniem prawd wiary, ale jest także wychowaniem
w wierze. Prawdziwy chrześcijanin, to człowiek, który żyje prawdami, które poznał. Wychowanie w wierze różni się od innych rodzajów wychowania przede wszystkim celem,
do którego zmierza, a którym jest zbawienie, czyli życie wieczne z Bogiem. Jest to tak fundamentalna sprawa, że winna rzutować na całe życie człowieka i na wszystkie decyzje, jakie podejmuje. Zadaniem katechezy jest uświadomić przede wszystkim wagę bycia chrześcijaninem i uzasadnić wymagania, jakie spotyka wierzący na drodze swego życia,
a także odpowiedzialność, jaka na nim spoczywa z tytułu wyznawanej wiary.

W wychowaniu młodzieży, zwłaszcza gimnazjalnej niebagatelną rolę odgrywają takie wartości, jak prawda i wolność. Moralny permisywizm, oparty na błędnej koncepcji ludzkiej wolności, oderwanej od prawdy przynosi wiele szkód tym, którzy postępują według jego zasad. Katecheza szkolna ukazuje istotę prawdziwej wolności, pomagając prawidłowo kształtować postawy moralne katechizowanych uczniów. System wartości, przekazywany w ramach szkolnej katechizacji pomaga uczniom uniknąć antropologicznego błędu konsumpcjonizmu, niszczącego ludzką osobowość oraz relacje międzyosobowe. Brak bowiem poszanowania wartości, a zawłaszcza prawdy i oddzielanie jej od właściwie pojmowanej wolności, prowadzi
w sposób naturalny do umacniania się zjawiska materializmu praktycznego. Odmawiając moralności i religii prawa do autonomicznego istnienia, sprowadza się człowieka do roli konsumenta dóbr materialnych, zubożając przy tym jego osobowość i narażając go na poczucie życiowej pustki. Szkolna katecheza, podkreślając wartości moralne i duchowe, przyczynia się do pełnego rozwoju człowieka, a ukazując perspektywę wieczności, chroni go przed popadnięciem w różnego rodzaju kryzysy egzystencjalne. Katecheza szkolna może stanowić przeciwwagę dla zjawiska upadku autorytetów, konsumizmu oraz relatywizacji wartości
i przyczyniać się skutecznie do ograniczania tragedii młodych ludzi, nie znajdujących motywacji dla sensownego życia, uciekających w używki lub popadających w depresje.

Promując dobro i uzasadniając, dlaczego nie wolno czynić zła, dobrze prowadzona katecheza niewątpliwie przyczynia się do zmniejszenia przemocy i agresji oraz innych patologii. Człowiek ukierunkowany na życie wieczne lepiej sobie radzi z problemami życia codziennego, w swoje otoczenie wnosi pokój i miłość, a znając i rozumiejąc sens cierpienia
w spokoju znosi choroby i przeciwności losu. Katecheza szkolna jest dlatego tak ważna
w wychowaniu młodych ludzi, że dostarcza argumentów dla godnego życia, wykraczających poza możliwości osiągnięcia ich samodzielnie, tylko przy pomocy własnej pomysłowości
i sprytu. Odwołując się do Najwyższego Autorytetu - Boga, katecheza zapełnia niejako lukę powstałą na skutek powszechnego kryzysu ludzkich autorytetów, a prawidłowe wychowanie bez autorytetów nie jest możliwe. Przyjmowanie istnienia Boga jako istoty nieustannie czuwającej i opiekującej się człowiekiem bez wątpienia wpływa na zmniejszenie lęku, który odczuwa wielu młodych ludzi, a który jest przyczyną wielu ich patologicznych zachowań
i nierozsądnych decyzji. Współczesna psychologia udowadnia pozytywny wpływ religii
na rozwiązywanie trudnych życiowych sytuacji. Jest to związane z poczuciem sensu życia,
jaki daje wiara w Boga.

Przy niewątpliwie znaczącej roli w wychowaniu młodych ludzi nie można jednak zapominać, że funkcja wychowawcza jest tylko jedną z wielu, jakie pełni katecheza. Nie wolno redukować katechezy szkolnej jedynie do jej funkcji wychowawczej, tak, jak nie można poprzestać jedynie na przekazie treści religijnych, nie odnosząc ich do życia katechizowanych. Lekcja religii nie jest ani poszerzoną lekcją wychowawczą, ani lekcją religioznawstwa.
Gdy zdajemy sobie sprawę z rzeczywistych zadań, jakie ma do zrealizowania szkolna katecheza, można lepiej skorelować jej cele i zadania z celami i zadaniami innych przedmiotów nauczanych w szkole, co niewątpliwie przynosi większą korzyść dla uczniów i przyczynia się
do ich bardziej zintegrowanego rozwoju osobowego.

3. Miejsce katechezy w szkolnym systemie wychowania

Wychowanie w wierze nie dzieje się w próżni. Dla dobra uczniów ważna jest korelacja systemu wychowawczego funkcjonującego na lekcjach religii z systemami wychowania funkcjonującymi w szkole. Niestety, nie wszystkie systemy wychowawcze uwzględniają wspomniane wyżej wartości chrześcijańskie, stąd też bardzo istotne jest, aby tam,
gdzie rodzice zadeklarowali uczestniczenie ich dzieci w szkolnej katechezie nie wprowadzać nieskorelowanych z chrześcijańskim systemów wychowania. Jest to również związane
z faktem, iż u podstaw każdej filozofii i teorii wychowania stoi zawsze określona koncepcja człowieka. Niektóre systemy filozoficzne redukują człowieka do jakiejś określonej funkcji
(np. że jest on cząstką systemu społecznego), zafałszowując w ten sposób prawdę o nim
i doprowadzając go do kryzysu moralnego lub egzystencjalnego. Inne zaś przekłamują pojęcie wolności, wprowadzając moralny relatywizm i doprowadzając do kryzysu wartości.

Udział katechezy w szkolnym systemie wychowania jest naturalną konsekwencją wejścia religii do systemu nauczania szkolnego oraz faktu masowego korzystania z niej przez uczniów polskich szkół. Pomijanie w programach wychowawczych treści, realizowanych
w ramach szkolnej katechezy, wydaje się nie do przyjęcia tam, gdzie poszukuje się rzeczywistego dobra wychowanków. Uczeń, z którym ma do czynienia nauczyciel w szkole, staje się dopiero dojrzałym człowiekiem i dojrzałość tę winien osiągać także w sferze wartości. Katechetyczny program wychowania znacznie wzbogaca i porządkuje szkolny system wychowania. Dotyczy to szczególnie zagadnień związanych z budowaniem i formułowaniem systemu wartości. W dobrze skorelowanym systemie szkolnego wychowania katecheza winna stanowić syntezę tych treści wychowawczych, przekazywanych na różnych przedmiotach, które kształtują hierarchię wartości ucznia.

Przykładowa korelacja treści realizowanych na religii z zadaniami wychowawczymi szkoły:

• Rozwój fizyczny

Respektując zasadę „w zdrowym ciele zdrowy duch”, katecheza kształtuje personalistyczne spojrzenie na ciało, jako środek służący do realizacji dobra. Wymaga
ono szacunku, dbałości, troski o jego wszechstronny i prawidłowy rozwój. Nie może być poniżana jego godność. Nie może ono stać się przedmiotem handlu lub zysku. Człowiek otrzymał ciało od Boga i ma obowiązek właściwie je traktować.

• Kształcenie zdolności spostrzegania i kojarzenia

Główne cele wychowawcze w tym zakresie dotyczą kształtowania sfery zmysłowej. Katecheza wspiera kształtowanie umiejętności koncentracji, spostrzegawczości
oraz umiejętności wyciągania wniosków, szczególnie przy trudnych tekstach biblijnych, wymagających dla ich zrozumienia dużego wysiłku intelektualnego.

• Ukierunkowanie uczuć i emocji

Podczas kształcenia katechetycznego następuje kształtowanie wrażliwości uczuciowej,
w szczególności wrażliwości na potrzeby drugiego człowieka. Stanowi to bezpośrednie odniesienie do chrześcijańskiego przykazania miłości bliźniego. Ważnym elementem dojrzałości emocjonalnej, wypracowywanym na katechezie jest uczenie postępowania zgodnego z zasadą sprawiedliwości oraz bezstronność w wydawaniu sądów i ocen. Niezwykle ważnym zagadnieniem, szczególnie w okresie dojrzewania, jest zdolność opanowania emocji i
gwałtownych reakcji, a katecheza wspomaga pracę nad kształtowaniem tych wartości. Szkolna katecheza wspomaga również tworzenie struktury psychicznej młodego człowieka, zdolnej do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych i rozróżniania uczuć oraz świadomej zagrożeń wynikających z przewartościowań w tej dziedzinie.

• Rozwój intelektualny

Podstawowym celem rozwoju intelektualnego jest poszukiwanie prawdy. Katecheza jest przekazem prawdy objawionej człowiekowi przez samego Boga - Stwórcę. Przyczynia się zatem do wytworzenia umiejętności poszukiwania rozumowego „w świetle wiary”. Pozwala to na pełne rozwinięcie umysłu, bez obawy przesadnego hołdowania wiedzy i rozumowi. Pomaga przy tym uniknąć zagrożenia, jakie powoduje błąd intelektualizmu, w którym kryterium oceny moralnej staje się racjonalność czynu, gdy tymczasem nie wszystko, co racjonalne, musi być dobre.

• Rozwój moralny

Rozum jest istotnym elementem w ocenie moralnej czynu, bowiem pozwala go rozeznać, zrozumieć, nie może jednak być decydującym kryterium. Umiejętność oceny własnych zachowań związana jest z przyjętym systemem wartości i ich hierarchią - to one decydują,
co jest ważne w życiu danego człowieka. Ukształtowanie prawidłowego systemu wartości jest jednym z najważniejszych (o ile nie najważniejszym) zadań wychowawczych, a tutaj katecheza ma swoje szczególne miejsce.

• Kształcenie woli

Zadanie to w języku moralności chrześcijańskiej określane jest jako kształtowanie cnót chrześcijańskich, takich jak pracowitość, rzetelność, wytrwałość, odwaga, odpowiedzialność. Proces ten prowadzi do samowychowania, w którym młody człowiek sam potrafi postawić sobie wymagania i konsekwentnie je realizować.

• Rozwój duchowy

To zagadnienie znajduje się w samym centrum uwagi katechezy. Obejmuje ono zarówno wiedzę religijną, jak i rozwój trwałego kontaktu z Bogiem. Owocuje natomiast refleksją
nad sobą, twórczą postawą wobec świata, własnego życia i postępowania. Największy wysiłek w katechezie skierowany jest na spowodowanie właściwego rozwoju duchowego i osób katechizowanych.

• Rozwój społeczny

Człowiek jako istota społeczna rozwija się poprzez kontakt z drugim człowiekiem. Umiejętność spojrzenia na bliźniego jako na zadanie (dzięki niemu mogę być bardziej człowiekiem), jest podstawą funkcjonowania wspólnot, począwszy od rodziny, grona przyjaciół, kolegów, klasy, społeczności lokalnej i narodowej. Katecheza pomaga przełamywać stereotypy myślenia o drugim człowieku, jako o zagrożeniu własnej wolności, szczęścia, bytu. W dobie szerzącej się agresji jest to szczególnie trudne zadanie i nie może być realizowane w sposób naiwny. Katecheza daje szereg możliwości realizacji tego zadania, także poza szkołą, angażując
na przykład uczniów w działalność charytatywną.

Zakończenie

Obecność lekcji religii w szkole należy do tak zwanych „tematów drażliwych” (obok aborcji, kary śmierci, eutanazji, antykoncepcji, rozwodów czy związków homoseksualnych). Jest to jeden z tematów wywołujących wiele emocji. W dyskusję włączają się pedagodzy, teologowie, specjaliści od socjologii czy psychologii, politycy, rodzice, uczniowie. Jest to
nie tylko problem religijny, ale także społeczny, a nawet polityczny. Tymczasem warto sobie uświadomić, że obecność lekcji religii w szkole jest przejawem pozytywnej interpretacji zasady neutralności światopoglądowej państwa oraz autentycznej demokracji, w której - póki co -wierząca większość społeczeństwa może korzystać z prawa do rozwoju i wyznawania swojej religii. Szkolna lekcja religii jest wyrazem wolności religijnej oraz zabezpieczenia podstawowych praw obywatelskich. Ponieważ jest to lekcja fakultatywna, rodzice lub sami uczniowie, kierowani wiarą i obowiązkiem jej rozwoju, podejmują decyzję o uczestniczeniu w niej.

Oczywiście, naiwnością byłoby twierdzenie, że uczestniczenie w lekcjach religii jest antidotum na całe zło - także wychowawcze - istniejące w polskich szkołach, a nawet szerzej: w społeczeństwie. Wypełnianie wyżej wymienionych zadań wychowawczych przez szkolną katechizację i osiąganie pożądanych efektów jest uzależnione od szeregu „warunków brzegowych”. Należą do nich między innymi: poziom moralny, intelektualny i kompetencje katechetów, otwartość i chęć do współpracy ze strony uczniów i ich rodziców, a także atmosfera, w jakiej realizowana jest szkolna katecheza. Szkoła jest systemem naczyń połączonych: efekt wychowawczy w dużej mierze zależy od poziomu współpracy poszczególnych nauczycieli z uczniami, ale także od poziomu zgodności co do priorytetów
w wychowaniu całego grona pedagogicznego. W środowisku, w którym ponad 95% uczniów uczęszcza na religię, katecheza szkolna jest szansą na wypracowanie wspólnego programu wychowawczego, ale czy ta szansa zostanie wykorzystana, czy zaprzepaszczona, nie zależy wyłącznie od katechetów i ich indywidualnych wysiłków. Konieczna jest współpraca i dobra wola wszystkich uczestniczących w procesie wychowania.

Literatura:

1. Konferencja Episkopatu Polski, „Dyrektorium katechetyczne Kościoła Katolickiego
   w Polsce”, Kraków 2001, wyd. WAM.

2. Bednarczyk R., „O wychowaniu i katechezie w obecnej szkole”, w: Katecheta,
   nr 12/2006, s. 4-11.

3. Chałupnik R., „Potrzeba i uzasadnienie wychowania religijnego w podstawowych środowiskach wychowawczych (rodzina, parafia, szkoła, media)”, w: Katecheta,
   nr 2/2007, s. 3-13.

4. Dziewiecki M., „Wychowanie religijne”, w: www.opoka.org.pl

5. Łakomski M., „ Koncepcja personalistyczna człowieka podstawą integralnego wychowania”, w: Wychowawca, nr 12/2004, s. 14-15.

6. Misiaszek K., „Wokół problemów katechezy młodzieży”, w: www.opoka.org.pl

7. Misiaszek K., „Wychowanie religijne w szkole w świetle założeń programowych polskiej szkoły”, w: Katecheta, nr 3/2006, s. 7-12.

8. Skrzeczko A., „Nauczyciel wobec wartości chrześcijańskich”, w: Wychowawca,
   nr 12/2006, s. 18-19.

9. Urbaniak A., „Katecheza a szkolny program wychowawczy”, w: www.opoka.org.pl

10. Urbaniak A., „Wspólna sprawa - wychowanie do miłości w domu i w szkole”, Poznań 1999.

M. Łakomski, „ Koncepcja personalistyczna człowieka podstawą integralnego wychowania”, w: Wychowawca, nr 12/2004, s. 14.

A. Skrzeczko, „Nauczyciel wobec wartości chrześcijańskich”, w: Wychowawca, nr 12/2006, s. 18.

A. Urbaniak, „Katecheza a szkolny program wychowawczy”, w: www.opoka.org.pl/czytelnia

Konferencja Episkopatu Polski, „Dyrektorium katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce”, Kraków 2001, wyd. WAM, s. 30.

Tamże, s. 32.

Tamże, s. 39 - 43.

A. Urbaniak, „Katecheza a szkolny program wychowawczy”, w: www.opoka.org.pl/czytelnia

R. Chałupnik, „Potrzeba i uzasadnienie wychowania religijnego w podstawowych środowiskach wychowawczych (rodzina, parafia, szkoła, media)”, w: Katecheta, nr 12/2006, s. 11.

6

---