Problem walki narodowo - wyzwoleńczej w literaturze polskiego romantyzmu .
Romantyzm to epoka , w której polscy pisarze i poeci za najważniejszą sprawę uważali przede wszystkim walkę o wolność . Utwory tamtego okresu podejmują problem narodowo - niepodległościowy , wyrażają wielkie przywiązanie poetów do ojczystego kraju , są one również krzykiem miłości i tęsknoty za Polską .
Beznadziejna sytuacja Polski i Litwy na początku XIX wieku oraz potęga i despotyzm cara spowodowały , iż Adam Mickiewicz napisał utwór zatytułowany “Konrad Wallenrod”. Dzieło to powstało w Odessie w 1826 roku . Autor stworzył w nim postać bohatera , który pragnie ratować swój naród .
Głównym bohaterem utworu jest Litwin , który w dzieciństwie został porwany przez Krzyżaków , natomiast ojciec , matka i rodzeństwo zginęli podczas najazdu .Dziecku Krzyżacy nadali imię i nazwisko Walter Alf , mały chłopiec stał się wkrótce ulubieńcem krzyżackiego mistrza Winrycha . W zamku znajdował się także litewski wajdelota - wędrowny pieśniarz - Halban , służący Krzyżakom jako tłumacz . To on właśnie uświadomił chłopcu kim właściwie jest , śpiewał mu litewskie pieśni , opowiadał o Ojczyźnie
“On był duszy jego spowiednikiem ,
on był i serca jego powiernikiem .”.
Walter wielokrotnie chciał powrócić do ojczyzny , ale Halban tłumaczył mu , że jeszcze nie nadeszła odpowiednia pora - Alf miał najpierw poznać wszelkie arkana sztuki rycerskiej , wszelkie tajemnice wroga . Kiedy Walter wziął udział w walce , od razu - wraz z Halbanem - dał się wziąć do niewoli . Przybył do Kowna wraz z innymi krzyżackimi jeńcami , ale książę Kiejstut dał wiarę opowieściom Waltera Alfa i Halbana. . Pozostał na dworze księcia , uczył Litwinów nowoczesnych metod walki , wkrótce też pojął za żonę córkę księcia - Aldonę . Młodzi kochali się , ale Waltera dręczyła wciąż sytuacja ukochanej ojczyzny , która był ustawicznie zagrożona . Krzyżacy napadali wciąż na poszczególne miasta , zajęli kolejno Kowno i Kiejdany , a Litwini chronili się w lasach i górach . Tak więc Walter:
“Szczęścia w domu nie znalazł , bo go nie było w Ojczyźnie”.
Zrozumiał też , że Litwini nie są w stanie pokonać wroga w otwartej walce . Jako średniowieczny rycerz , ceniący sobie nade wszystko honor wzdragał się przed zdradliwymi i podstępnymi metodami walki , wiedział jednak , że nie ma innego sposobu;
“Jeden sposób Aldono , jeden pozostał Litwinom:
Skruszyć potęgę zakonu : mnie ten sposób wiadomy -
Lecz nie pytaj na Boga ! Stokroć przeklęta godzina ,
W której , od wrogów zmuszony , chwycę się tego sposobu”
Po dramatycznym pożegnaniu z żoną Aldoną po całonocnej naradzie z Kiejstutem Walter wraz z Halbanem opuszcza Litwę . Wkrótce jako giermek Konrada Wallenroda udaje się do Palestyny . Konrad ginie w tajemniczych okolicznościach , a Walter Alf podszywa się pod tę postać , przyjmuje śluby zakonne , walczy dzielnie w Hiszpanii , a następnie po śmierci Winrycha zostaje wybrany mistrzem Zakonu . Wówczas przychodzi odpowiednia pora na realizację swoich planów . Konrad rządzi Zakonem nieudolnie , Krzyżacy często przegrywają , wydaje się , jakby Litwini znali wszelkie posunięcia Krzyżaków . Halban , towarzyszący wciąż bohaterowi namawia go , aby wreszcie przystąpił do decydującej walki , która przyniosłaby Zakonowi całkowitą klęskę . Konrad wreszcie decyduje się , prowadzi Krzyżaków do walki , w której ponoszą oni druzgocącą klęskę . Niestety Konrad został zdemaskowany , podsłuchano bowiem jego rozmowy z tajemniczą pustelnicą , którą w istocie była żona Konrada - Aldona . Wówczas bohater , aby uniknąć krzyżackiego sądu popełnia samobójstwo , co powoduje też śmierć jego żony - Aldony .
Średniowieczne tło litewsko - krzyżackie tego utworu , jego postacie i wydarzenia są pewnego rodzaju wielką przenośnią , wyrażającą myśli autora o współczesnej mu rzeczywistości . Pisząc o beznadziejnej sytuacji Litwy , nękanej przez zaciekłego krzyżackiego wroga , nasuwał poeta polskiemu czytelnikowi myśl o Polsce ujarzmionej przez zaborców , o ich despotyzmie , o wynarodowieniu grożącym Polakom . Mickiewicz rozważając zagadnienie “co ma robić jednostka czująca swą odpowiedzialność za losy kraju” , przeżywał jednocześnie napięcie uczuć patriotycznych . Oddalony od ojczyzny pisząc “Konrada Wallenrod” pragnął
“Grzmiącymi słowy strzelać do serca współbraci i budzić w nich dawne serca bicie.”
Z kolei klęska Powstania Listopadowego i nieobecność w nim poety , stosunek do dramatycznych dziejów narodu i poczucie odpowiedzialności za jego losy - wszystko to stało się dla Mickiewicza powodem głębokich przeżyć osobistych i źródłem natchnienia poetyckiego , z czego zrodził się pomysł napisania “III części Dziadów”. Nowa fala natchnienia poetyckiego sprawiła , że w ciągu krótkiego okresu czasu Mickiewicz stworzył utwór , w którym wyraził zarówno stan swoich uczuć osobistych , jak też dramat uciśnionego narodu .
W “III części Dziadów” występują sceny realistyczno - historyczne , które sięgają do niedawnej przeszłości poety . Odsłaniają one obrazy męczeństwa narodowego . Ukazują młodzież filomacką w więzieniu , mówią o zsyłce na Sybir , wstrząsają tragedią nieszczęśliwej matki młodego działacza spiskowego . Pozostałe sceny mają już inny charakter , chociaż i w nich sprawa martyrologii dochodzi do głosu . Na pierwszy plan wysuwają się dwie sceny ; Improwizacji i Widzenie ks. Piotra .
Wielka Improwizacja jest w większości monologiem Konrada , poprzedza ją tzw. Mała Improwizacja , która ma konstrukcję lotu ducha bohatera , który pragnie w ten sposób zobaczyć przyszłe losy kraju - Polski . Konrad , który w pierwszej części monologu uosabia potęgę mocy twórczej , ale wyraża jednocześnie dramat poety odczuwającego osamotnienie i niemożność wypowiedzenia się w pełni , w drugiej części staje się przedstawicielem całego gnębionego narodu i wyrazicielem jego najgłębszych myśli .Bohater nazywa siebie;
“Ja mistrz!”
W Improwizacji rozgrywa się dramat Prometeusza . Konrad nieszczęśliwy , załamany i rozgoryczony , niezrozumiały przez otoczenie rozpoczyna walkę z Bogiem , walkę na uczucia . Bohater wyrzuca Bogu , że mógłby zrobić większe rzeczy;
:Dziś mój zenit (...)
Dziś najsilniej wytężę duszy mej ramiona
To jest chwila Samsona”
Utożsamia się z całym narodem;
“Ja i ojczyzna to jedno
Nazywam się Milijon - bo za milijony
Kocham i cierpię katusze
Patrzę na ojczyznę biedną ,
Jak syn na ojca wplecionego w koło
Czuję cierpienia całego narodu”
Konrad pragnie wydrzeć Bogu tajemnicę “rządu nad duszami” . Bohater powodowany wielką miłością porównuje się do Boga i pragnie uczynić coś co zadziwi cały świat;
“Nie na jednej rodzinie , nie na jednym wieku
Jak kocham cały naród ! Objołem w ramiona
Wszystkie przeszłe i przyszłe jego pokolenia(...)
Chcę go dzwignąć , uszczęśliwić
Chcę nim cały świat zadziwić”
Jednak bluźnierstwo , duma i pycha powodują , że bohater , wielka indywidualność zostaję pokonany . Konrad przypomina Prometeusza , który skradł ogień bogom i ofiarował go ludziom . Bohater podobnie jak ów mityczny bożek chce dać wyzwolenie i szczęście swojemu narodowi , lecz żeby to osiągnąć poeta musi wydrzeć Bogu tajemnicę rządzenia nad światem i poznać sens dziejów ludzkości .
W kategoriach mistycyzmu należy rozpatrywać również scenę “Widzenia ks. Piotra”, któremu ukazuje się wizja męczeństwa Polski i jej zmartwychwstania . Widzenie to zostało ujęte w trzech symbolicznych obrazach ; prześladowanie młodzieży , męczeństwo narodu i wyzwolenie . Polska przyrównana do Chrystusa i Jego zmartwychwstania otrzymała znamię świętości . Spełniła ona wielkie posłannictwo dziejowe . Dzięki męczeństwu jakie przechodzi staje się ona narodem wybranym i przyniesie wolność nie tylko sobie , ale także innym narodom ujarzmionym . “Widzenie ks. Piotra” wyraża ideę mesjanizmu . Z mesjanizmem narodowym wiąże się przeświadczenie o narodzie wybranym . Mickiewicz w tym widzeniu pokazał stosunek państw europejskich do powstania . Przedstawił rolę Prus i Austrii . Odniósł się również do narodu rosyjskiego . Przedstawiając Polskę jako Mesjasza Narodów , poeta podkreślił jej wyjątkową rolę , gdyż Mesjasz to Zbawca i Odkupiciel . Porównanie męczeństwa narodu do umęczenia niewinnego Chrystusa sugeruje zmartwychwstanie narodu .
Utwór “Księgi” składa się z dwóch części ;”Ksiąg narodu polskiego” i “Ksiąg pielgrzymstwa polskiego” . W pierwszej części Mickiewicz przedstawił wyidealizowany obraz dziejów Polski na tle dziejów powszechnych . W drugiej części stworzył rodzaj ilustrowanego przypowieściami katechizmu przeznaczonego dla emigrantów . Mickiewicz uważał , że jedynym narodem , który ratował honor epoki , była Polska . Polska broniła wiary i wolności , w polityce kierowała się zasadami sprawiedliwości , ideę wolności głosiła w całej swej historii;
“I rzekła Polska , ktokolwiek przyjdzie do mnie , będzie wolny i równy , gdyż ja jestem wolność”.
Jednakże naród polski - głosił Mickiewicz - nie umarł , jak twierdzili inni . Nadejdzie dzień kiedy Polska powstanie do życia i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli .
“Kraj lat dziecinnych ! On zawsze zostanie
Święty i czysty jak pierwsze kochanie”
Słowa te pochodzą z Epilogu “Pana Tadeusza” i najpiękniej wyrażają tęsknotę poety za ojczyzną i wielką miłość do niej . Miłość , piękno i tęsknota za krajem oraz chęć ucieczki od intryg i waśni paryskiej , polskiej emigracji , legły u genezy epopei , która pisana była po upadku Powstania Listopadowego , w latach 1832 - 1834 , w stolicy Francji - Paryżu . Adam Mickiewicz całą swą wyobraźnią przeniósł się bowiem z emigracji do Soplicowa , do litewskich pól;
“(...)malowanych zbożem rozmaitem ,
Wyzłacanych pszenicą , posrebrzanych żytem (...)
Do tych pagórków leśnych , do tych łąk zielonych(...)”
“Pan Tadeusz” to historia szlachecka z roku 1811 i 1812 ujęta w dwunastu księgach . Mickiewicz ukazał barwny obraz przemijającej epoki szlacheckiej . Odtworzył obrazy z życia codziennego szlachty , obyczaje , stroje , uczty , zabawy , tańce , polowania , kłótnie oraz podkreślał umiłowanie tradycji narodowych , waleczność i patriotyzm szlachty . O umiłowaniu patriotycznych tradycji świadczył dworek rodu Sopliców.
Wnętrze pałacyku zdobiły bowiem oprócz portretu Naczelnika także podobizny Rejtana , Jasińskiego , Korsaka . Stary zegar kurantowy wydzwaniał zaś melodię “Mazurka Dąbrowskiego”.
Główną akcją utworu jest jednak życie Jacka Soplicy , który w młodości był wielkim zabijaką i warchołem . Zakochał się on w córce Stolnika , jedynaczce , jednak odprawiony przez dumnego magnata pomścił swe upokorzenie zabijając Horeszkę . Wydarzenie to sprawiło , że w duszy Jacka nastąpił przełom moralny . Soplica pragnąc zmyć hańbę ze swojego nazwiska , wstąpił do klasztoru i przybrał nazwisko ks. Robaka . W przebraniu Soplica działał na Litwie próbując zorganizować powstanie , które zahamowałoby wojska rosyjskie i ułatwiłoby inwazję napoleońską . Jednak cały tragizm tej postaci polegał na tym , że kaptur bernardyna krył Jacka Soplicę , który w ostatecznej walce został śmiertelnie zraniony i umarł .
“Pan Tadeusz” jest czymś w rodzaju poetyckiej encyklopedii staropolskiego życia codziennego , dawnych obyczaji szlacheckich . Poeta wypowiedział w utworze głęboki sąd o narodzie odsłaniając w całej pełni duszę polską . Autor uczynił to przedstawiając dobrzyński zaścianek , w którym panował wielki entuzjazm do sprawy narodowej , wyrażający się w niepohamowanej żądzy walki z wrogiem - ciemięzcą. Zacianek w Dobrzyniu jest więc miniaturowym obrazem Polski i głęboko ujętym symbolem ogromnego patriotyzmu .
Jednak wszystkie przedstawione wątki skupiają się wokół postaci Napoleona . Mickiewicz wiedział już , że Napoleon nie spełnił żadnych oczekiwań Polaków , a mimo to wieszcz nie próbował obalić mitu o nim panującego w polskim społeczeństwie .
Życie szlachty ukazał Mickiewicz na tle ważnych dla narodu wydarzeń historycznych- przedstawił przemarsz wojska pod dowództwem gen. Dąbrowskiego przez Litwę , przygotowania do kampanii na Rosję w roku 1812 . Czasy te pamiętał poeta z dzieciństwa , toteż wiernie odtworzył ówczesny nastrój radości i optymizmu z jakim witano “Wielką Armię” w nadziei , że przyniesie ona wyzwolenie Polsce . Mickiewicz w heroicznej , wytrwałej walce ks. Robaka upatrywał zrealizowania swojego celu jakim było pobudzenie ziem pobrzeżnych - szczególnie północno - wschodnich do związania się z Polską i przywrócenia integralnego związku tych ziem rozerwanego przez rozbiory . Poeta pragnął również wprowadzić w życie hasło skłonności do zgody , wzajemnego upokorzenia się w miłości . Idea miłosnego zbratania się narodowo , idea unii była bowiem dowodem wyjątkowości charakteru państwowego Polski .
Innym wielkim pisarzem - patriotą był Juliusz Słowacki , który utwór zatytułowany “Kordian” w pełni poświęcił problematyce Powstania Listopadowego .
Autor próbując odpowiedzieć na pytanie “Dlaczego powstanie upadło?”, za jedną z przyczyn podaje nieudolność przywódców w odpowiednim pokierowaniu powstaniem . Słowacki obwinia przede wszystkim obóz rządowy , który prowadził antyrewolucyjną i ugodową w stosunku do cara politykę .Poeta zdemaskował ugodowość Czartoryskiego , który udaremniał wszelkie próby powiązania walki o wyzwolenie narodowe z rewolucyjną walką o wyzwolenie społeczne. .Niezdecydowanie i niezrozumiałość Lelewela Słowacki porównał do hieroglifu , który oprócz tego , że był bardzo zawiły to dodatkowo usypiał młodzież polską , zamiast pobudzać ją do walki . .Chłopickiego , który;
“Stary , jakby ojciec dzieci
Nie do boju , nie do trudu” , autor przedstawił jako dyktatora , który prowadził politykę ugodową z caratem . Natomiast jako raka , który ucieka do tyłu , ślimaka chowającego się w skorupę ukazał poeta Skrzyneckiego , generała i wodza naczelnego po ustąpieniu Chłopickiego . Wódz ten był pozbawiony wszelkich zdolności przywódczych , a dbał jedynie o osobistą karierę , nie zdołał rozbić rosyjskiej armii , lecz jedynie cały czas się przed nią cofał . Słowacki potępił również tchórzliwość posłów , którzy jak “mówców plemię” nie dostrzegali cierpienia narodu. Skrytykował rycerzy , którzy byli ospali i bierni wobec narodu .
Głównym bohaterem utworu jest Kordian , który po rozczarowaniach jakich doznał w czasie wędrówki po Europie , a zwłaszcza po wizycie u papieża udaje się na na Mont - Blanc , gdzie wygłasza liryczny monolog . Kordian zmienia się i w całkiem innym świetle widzi cel i drogę swojego życia . Znajduje się on nad ogromną przepaścią , zawarty między niebem a ziemią i pała ogromnym uczuciem . Jego przeżycia upostaciowują się z postawą ptaka i jego lotu . Bohater miał być bowiem korespondentem między ludźmi a Bogiem . Śle więc modlitwę do Boga , widzi i czuje własną niemoc i brak władzy . Jego ideą jest walka o wolność . Słowami wzywa do czynnego przeciwstawienia się wrogowi i do walki . Kordian doznaje uczucia siły i potęgi , odnajduje cel i sens życia . W walce chce udowodnić swe bohaterstwo i poświęcić się za naród jak legendarny Winkelried , walczący z Austriakami . Aby wcielić się w czyn i wypełnić hasło ;
“Polska Winkerlidem narodów” Kordian postanawia zabić cara . Już jako rycerz , bojownik o sprawę narodową przenosi się do Warszawy i znajduje się na placu przed zamkiem królewskim , gdzie knuje spisek przeciwko carowi Mikołajowi I .
Bohater zostaje jednak nie zrozumiany przez przyjaciół i w osamotnieniu próbuje zrealizować swój plan , który ostatecznie się nie udaje .
W działalności Kordiana jako przywódcy spiskowców poeta przekazał fałszywą i zgubną pod względem politycznym ideologię . Potępiając spiskowców Słowacki dał do zrozumienia , że walkę z caratem może wygrać jedynie zryw całego narodu . Skrytykował naiwne rozumowanie , że zabicie cara nie wystarczy do odrodzenia Polski . Ta krytyka pełnej młodzieńczego zapału “naiwności” , zwracała się wyraźnie przeciwko spiskowcom , którzy wywołali powstanie , ale nie umieli nim odpowiednio pokierować . Młodzi uczniowie Szkoły Podchorążych byli bowiem szlachetnymi zapaleńcami , mieli wspaniałe cele patriotyczne , zdolni byli do poświęcenia , ale nie rozumieli , że nie mając określonej idei społeczno - politycznej, działając w oderwaniu od mas ludowych , nie umiejąc odpowiednio pokierować walką , nie byli w stanie wygrać .
Jeden z najpiękniejszych liryków Juliusza Słowackiego zatytułowany “Grób Agamemnona” również poświęcony jest sprawie narodowej . Wiersz ten dzieli się na dwie części . Część pierwsza ma charakter luźnych refleksji dotyczących własnej poezji , które poeta snuje w trakcie zwiedzania grobu Agamemnona , króla Argos i Myken , naczelnego wodza wojsk greckich pod Troją . Natomiast druga część to bolesny rozrachunek z własnym narodem , któremu poeta pragnie uświadomić zarówno przyczyny klęski Powstania Listopadowego , jak i utraty niepodległości . Poeta porównuje klęskę narodu polskiego do klęski Cheronei . Mówi o niewoli carskiej , o powstaniu , o emigracji Polaków za granicę . Przypominając Termopile Słowackiemu jako Polakowi jest wstyd , że naród nasz nie podejmuje walki w obronie niepodległości . Poeta mówi , że polska szlachta pomimo , że ubrana w złote kontusze nigdy nie dorówna nagiemu Leonidasowi . Nawołuje aby Polska zrzuciła “czereb rubaszny” , którym jest szlachta i wzięła “miecz zemsty” , którym jest lud . Słowacki wzywa do walki cały naród , po to , aby kraj powstał jak posąg z jednej bryły , jednocześnie wytyka szlachcie skłonność do wystawnego , pełnego przepychu życia i naśladowania obcych wzorów;
“Polsko ! lecz ciebie błyskotkami łudzą ;
Pawiem narodów byłaś i papugą ,
A teraz jesteś służebnicą cudzą”
Poeta mówi , iż polska szlachta “więzi anielską duszę” i dlatego Polska nigdy nie odzyska wolności jeżeli lud nie połączy się do walki przeciw wspólnemu wrogowi . Jednocześnie poeta oskarża samego siebie ;
“Mówię bom smutny i sam pełen winy”
Zygmunt Krasiński nie mogąc wsiąść bezpośredniego udziału w Powstaniu Listopadowym i nie chcąc narazić się ojcu napisał utwór zatytułowany “Nieboska komedia” w którym nie powiedział wprost o powstaniu , lecz o przeobrażaniu świata i o rewolucji powszechnej . Utwór ten składa się z dwóch części - dramatu rodzinnego i dramatu społecznego . Obie części łączy ta sama postać Męża - hrabiego Henryka .
W drugiej części ukazany jest obraz rewolucji powszechnej . Arystokracja i bogaci bankierzy toczą walkę z rewolucjonistami . Arystokratami dowodził hrabia Henryk , na czele obozu rewolucji stał Pankracy . Arystokracja - hrabowie , książęta różnej narodowości , bankierzy , kupcy , szlachcianie -byli to ludzie tchórzliwi , myślący tylko o ratowaniu własnego życia nawet za cenę honoru . Byli to ludzie gardzący innymi , zgrzybiali , pyszni , bezideowi , tyrani pełni napoju i jadu . Jednak hrabia próbował usprawiedliwiać swoich przodków , twierdząc , że gdyby nie oni to ;
“(...)żaden z twoich przodków by nie żył , gdyby ich nie wykarmiła łaska , nie broniła potęga ojców moich - Oni wam wśród głodu rozdawali zboże , wśród zarazy stawiali szpitale...”
Pankracy odrzucił jednak argumenty Henryka , twierdząc , że :
“Otóż mi stara szlachta - zawsze pewna swego - dumna , uporczywa , kwitnąca nadzieją , a bez grosza , bez oręża , bez żołnierzy”
Do drugiego obozu , obozu demokratycznego należeli ; rzemieślnicy , lokaje , chłopi, kowale . Byli to ludzie żądni krwi i zemsty na swoich ciemiężycielach - arystokracji . Dla nich ; “Obuch i nóż to broń” . Nie mieli określonego celu pragnęli jedynie chleba zarobków , drzewa na opał w zimie i odpoczynku w lecie . Nie mieli wizji przyszłości , chcieli po prostu wszystko zniszczyć i na tym świecie postawić dopiero nowy .
Poeta stwierdził jednak , że owa siła jest to tylko rozwydrzony , nieopanowany motłoch , który jeśli nie zostanie ujęty w ryzy doprowadzi do anarchii , ponieważ wolność uważana jako wielka beztroska jest źle pojętą wolnością . Obóz ten jest więc obozem przegranym .Jedyną trzeźwo myślącą osobą wśród demokratów był Pankracy , człowiek światły i pełen honoru . Jego marzeniem było zbudowanie miasta ze wspaniałym ogrodem , warsztatem Boga , szczęśliwym domem . Jego cele były celami demokratycznymi , ale Pankracemu nie udało się ich zrealizować , gdyż został on rażony wizją ukrzyżowanego Chrystusa . Pomimo , iż Pankracy poniósł klęskę to jednak i tak zwyciężył tak jak Jezus , który umarł i zmartwychwstał .
Krasicki w tym utworze ostro skrytykował arystokratów i rewolucjonistów . Dał wyraz temu , że podobna rewolucja może zniszczyć stary świat ; feudalizm i kapitalizm , ale nie będzie w stanie zbudować nowego , gdyż zemsta niczego nie buduje , lecz jedynie rujnuje . Nowy świat może zbudować jedynie miłość , której symbolem jest Chrystus . Tej miłości nie posiadają ani arystokraci , ani demokraci . Dlatego rewolucja mimo , że jest nieuchronna , nie może być celem ostatecznym . Rewolucja powinna bowiem odradzać ludzi , jednoczyć ich , zespalać ze sobą i tylko wtedy może ona doprowadzić do zwycięstwa .
Polscy pisarze i poeci okresu romantyzmu bardzo ubolewali nad sytuacją w jakiej znalazła się ówczesna Rzeczpospolita . W swoich utworach budzili ducha narodowego , uczyli patriotyzmu i oddania ojczyźnie , bo ;
“Walka o wolność gdy się raz zaczyna
Z krwią ojca spada dziedzictwem na syna.”