Źródła prawa rzymskiego
Źródła prawa (fontes iuris oriundi)
Źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscedni)
FONTES IURIS ORIUNDI
Źródła powstawania prawa - to czynniki prawotwórcze tzn. te czynniki, które wyrażają wolę państwa poprzez ustanowienie lub potwierdzenie właściwych z jego punktu widzenia norm postępowania.
Czynniki prawotwórcze przechodziły głębokie zmiany wraz ze zmianami bazy społeczno-ekonomicznej i form ustrojowych państwa.
*leges - ustawy uchwalane na zgrom.ludowym
*plebiscitia - ustawy podejmowane na zgrom.plebejuszy
*senatus consulta - uchwały senatu
*edicta magistratum - edykty urzedników jurysdyktycznych
*responsa prudentium - odpowiedzi uczonych jurystów
*constitutiones principum - ustawy cesarskie w okr.pryncypatu
*mos ( zwyczaj)
FONTES IURIS COGNOSCENDI
Źródła poznania prawa - to efekty działania wspomnianych czynników prawotwórczych. Są to zatem zachowane do naszych czasów świadectwa działalności prawotwórczej.
Podział na prawnicze i nieprawnicze, lub też na: jurydyczne, literackie, epigraficzne, papirologiczne.
systematyka prawa rzymskiego
Pojęcie ius i iustitia
IUS -prawo. Pojęcie ukute zostało od sprawiedliwości (IUSTITIA), prawnik z I połowy II w.n.e.- Celsus określił, że prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne (ius est ars boni et aequi).
Ius oznacza szeroko pojęte prawo ludzkie (świeckie) lub bardziej szczegółowo prawo przedmiotowe (np. jako Ius publicum - prawo publiczne) tzn. ogół norm, przepisów porządkujących jakąś dziedzinę życia lub też z innej strony słowo to oznacza uprawnienia - czynności wynikające z prawa podmiotowego ( np. prawo sprzedaży).
IUSTITIA - jest to sprawiedliwość-to pojęcie bardzo ogólne z którego wywodzi się pojęcie prawa. Wg Cycerona sprawiedliwością jest oddanie każdemu prawa, które mu się należy. Jest to upowszechnianie dobra, słuszności , poprzez oddzielanie tego co jest słuszne (aequum) od niesłusznego ( iniquum) , dozwolonego ( licitum) od niedozwolonego (illicitum).
Ius publicum- ius privatum
Ius publicum, czyli prawo publiczne, to prawo dotyczące spraw państwa rzymskiego. Dotyczy ono obrzędów, kapłanów oraz magistratur.
Charakterystyka: Ius naturale- ius gentium - ius civile - ius honorarium
IUS NATURALE- Prawo naturalne przyszło do Rzymu najprawdopodobniej z filozofii greckiej jako prawo uniwersalne, niezmienne i zgodne z naturą. Prawo to oznaczało wspólne prawa istot żyjących nie tylko ludzi, ale i zwierząt.
Jak pisze Ulpian, prawem naturalnym jest to prawo, którego nauczyła nas sama natura, jest ono właściwe nie tylko rodzajowi ludzkiemu, ale również wszystkim stworzeniom, które rodzą się na ziemi, w morzu, a także ptakom. Z prawa naturalnego wywodzi się związek kobiety i mężczyzny, oraz poczynanie i wychowywanie potomstwa. Zgodnie z prawem naturalnym wszyscy zostaliśmy nazwani jednakowo- ludzie.
IUS GENTIUM -prawo narodów- różni się ono od prawa naturalnego tym, że prawo naturalne jest wspólne wszystkim stworzeniom, natomiast prawo narodów jedynie rodzajowi ludzkiemu. Z prawa narodów pochodzą wyzwolenia, ludzie podzielili społeczeństwo na trzy rodzaje: wolnych, niewolników i wyzwolonych. Z prawa narodów wzięły się wojny, podział na państwa, suwerenność narodów, handel, formy władztwa itp.
Ius Gentium to prawo, które ustaliło porządek między ludźmi, jest przestrzegana przez wszystkich jednakowo, posługują się nim wszystkie narody.
W odróżnieniu od ius civile, prawo narodów było świeckie, swobodniejsze co do formy, dostępne dla wszystkich mieszkańców państwa, ograniczone do sfery stosunków majątkowych i przeznaczone do regulowania obrotu gospodarczego. Było to prawo mniej formalistyczne niż ius civile, nie przywiązywało wagi do formy dokonywania aktów prawnych.
IUS CIVILE -czyli prawo cywilne był to podstawowy zespół norm prawnych obowiązujących w państwie rzymskim a dotyczący niemal wyłącznie obywateli rzymskich w czasach wcześniejszych z jednej strony - a następnie jako sam termin w czasach późniejszych oznaczenie prawa prywatnego. Ius civile stanowiło początkowo prawa zwyczajowe następnie począwszy od ustawy XII tablic rozwijało się poprzez formy ustawodawcze. Oznaczało ono głównie całe prawo ( publiczne i prywatne) obywateli rzymskich i było najdawniejszą warstwą prawa rzymskiego.
Ius Civile to prawo, które narody ustanawiają wyłącznie dla siebie, jest ono właściwe wyłącznie temu państwu.
IUS HONORARIUM - było to prawo stosowane i tworzone przez działalność magistratury. Miało ono wiele wspólnego z ius civile a poprzez fakt, że co roku było ono odnawiane o doświadczenia w stosowaniu ius civile stanowiło prawo bardziej zbliżone do potrzeb życiowych. Ius honorarium było prawem stosowanym obok ius civile jako jego wspomaganie, poprawianie i uzupełnianie. Z biegiem lat różnice pomiędzy tymi prawami zatarły się w prawie poklasycznym.
obywatelstwo rzymskie
Prawa obywatela rzymskiego
Ius suffragi - prawo głosowania
Ius militiae - prawo do służby w legionach rzymskich
Ius Honorum - prawo do wyboru na urząd państwowy
Ius provocationis - prawo do odwołania się do opini publicznej, jeżeli wyrok wydany przez sąd wydawał się niesprawiedliwy.
Ius census - prawo do własności . Prawo mieszkańca miasta było pierwotnie zarezerwowane dla obywateli Rzymu. Od 89 r. p.n.e. przyznawano je wszystkim obywatelom Italii. Edykt Karakalli z 212 r. przyznał je wszystkim wolnym obywatelom Imperium.
*nadawanie obywatelstwa rzymskiego
Nabycie obywatelstwa rzymskiego następował poprzez:
urodzenie w rodzinie rzymskiej w której ojciec przynajmniej w chwili poczęcia miał obywatelstwo rzymskie, dziecko pozamałżeńskie uzyskiwało obywatelstwo jeśli matka podczas porodu posiadała ten status;
przez przesiedlenie się do Rzymu ius migrandi, na podstawie odpowiednich traktatów międzynarodowych,
nadanie przez władze commitia lub concilia, wodza za męstwo, w okresie cesarstwa tylko przez cesarza,
poprzez prawidłowe cywilne wyzwolenie
Latini i peregryni (z wyjątkiem peregrini dediticii) mieli liczne szanse na uzyskanie obywatelstwa rzymskiego
Akty regulujące posiadanie obywatelstwa rzymskiego:
lex Iulia 90r.p.n.e. i Plautia Papiria 89r.p.n.e. - nadano obywatelstwo mieszkańcom Italii (wynik wojny ze sprzymierzeńcami s. 97)
constitutio Antoniniana 212r.n.e. edykt cesarza Karakalli - nadał obywatelstwo wszystkim mieszkańcom imperium poza peregrini dediticii.
*współczesna definicja obywatelstwa
Obywatelstwo - więź prawna łącząca jednostkę (osobę fizyczną) z państwem, na mocy której jednostka ma określone prawa i obowiązki wobec państwa, a państwo - analogicznie - ma obowiązki i prawa wobec jednostki. Określenie spraw związanych z obywatelstwem, a w szczególności sposobów jego nabycia i ewentualnie także utraty, należy do samego państwa - jest to jego kompetencja wyłączna. Istnieją także regulacje prawa międzynarodowego dotyczące spraw związanych z obywatelstwem, a w szczególności unikania sytuacji bezpaństwowości i wielokrotnego obywatelstwa.
*nabycie obywatelstwa polskiego
1.Urodzenie z rodziców, z których co najmniej jedno posiada obywatelstwo polskie - Zasada krwi/Ius Sanguinis-Dziecko nabywa obywatelstwo polskie przez urodzenie z rodziców, z których co najmniej jedno posiada obywatelstwo polskie, bez względu na miejsce urodzenia dziecka w Polsce czy za granicą. (Art. 4 pkt 1 i 2 ustawy o obywatelstwie polskim).
2. Urodzenie lub znalezienie dziecka na terytorium Polski - Zasada ziemi/Ius Soli
Zasada ta ma zastosowanie, gdy dziecko urodzi się lub zostanie znalezione na terytorium RP, a oboje rodzice są nieznani lub obywatelstwo ich jest nieokreślone, bądź nie mają żadnego obywatelstwa (Art. 5 ustawy o obywatelstwie polskim). Dziecko takie z mocy prawa nabywa obywatelstwo polskie.
3. Nadanie przez Prezydenta RP
Na podstawie Art. 8 cyt. ustawy cudzoziemcowi można na jego wniosek nadać obywatelstwo polskie, jeżeli zamieszkuje w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego WE lub posiadając prawo stałego pobytu na terytorium RP co najmniej 5 lat. W przypadkach szczególnie uzasadnionych, których ustawa nie precyzuje, można nadać cudzoziemcowi na jego wniosek obywatelstwo polskie, chociażby nie odpowiadał on warunkom wyżej określonym.
4. Uznanie bezpaństwowca za obywatela polskiego
Na podstawie Art. 9 ustawy o obywatelstwie polskim w drodze uznania za obywatela polskiego może być uznana za obywatela polskiego osoba o nieokreślonym obywatelstwie lub nie mająca żadnego obywatelstwa (bezpaństwowiec), jeżeli zamieszkuje w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE na terytorium RP co najmniej 5 lat.
5. Uproszczony sposób Nabycia obywatelstwa polskiego przez cudzoziemca, pozostającego w związku małżeńskim z obywatelem polskim
Uproszczony sposób nabycia obywatelstwa polskiego reguluje art. 10 cyt. ustawy. Zgodnie z nim cudzoziemiec, zarówno mężczyzna jak i kobieta, który pozostaje co najmniej 3 lata w związku małżeńskim zawartym z osobą posiadającą obywatelstwo polskie i zamieszkuje w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE lub posiadając prawo stałego pobytu, może złożyć oświadczenie o woli nabycia obywatelstwa polskiego przez właściwym miejscowo wojewodą.
6. Odzyskanie obywatelstwa polskiego utraconego w dzieciństwie
Do tego sposobu uzyskania obywatelstwa polskiego zaliczyć należy nabycie obywatelstwa polskiego na podstawie Art. 6 ust. 3 ustawy o obywatelstwie polskim, który stanowi, że obywatelstwo polskie nabywa dziecko, które utraciło obywatelstwo polskie na skutek oświadczenia woli rodziców o mieszanym obywatelstwie polskim i obcym (patrz pkt. 1) o wyborze dla dziecka obywatelstwa obcego, złożonego w ciągu 3 miesięcy od urodzenia się dziecka.
Dziecko takie po ukończeniu 16 lat, a przed upływem 6 miesięcy od ukończenia 18 roku życia, może złożyć przed wojewodą lub konsulem (w zależności od miejsca zamieszkania) oświadczenie o woli nabycia obywatelstwa polskiego.
7. Odzyskanie obywatelstwa polskiego utraconego na skutek małżeństwa z cudzoziemcem - reintegracja
W trybie reintegracji, tj. na podstawie przepisu Art. 11 ustawy o obywatelstwie polskim osoba, która utraciła obywatelstwo polskie przez nabycie obywatelstwa obcego wskutek zawarcia małżeństwa z cudzoziemcem lub w związku z zawarciem takiego małżeństwa, odzyskuje obywatelstwo polskie, jeżeli po ustaniu tego małżeństwa lub jego unieważnieniu złoży przed wojewodą lub konsulem (o właściwości decyduje miejsce zamieszkania składającego oświadczenie o woli nabycia obywatelstwa polskiego) i organ ten wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia.
* utrata obywatelstwa polskiego
Zagadnienie utraty obywatelstwa polskiego reguluje art. 34 ust. 2 Konstytucji RP oraz ustawa o obywatelstwie polskim. Konstytucja stanowi, że "obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba, że sam się go zrzeknie". Zgodnie z Art. 13 cyt. ustawy obywatel polski traci obywatelstwo polskie na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta RP na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego. Zgoda na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego udzielona rodzicom rozciąga się na dzieci pozostające pod ich władzą rodzicielską. W przypadku ukończenia przez dziecko 16 lat następuje to jedynie za jego zgodą. Wniosek o wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego osoby zamieszkałe w Polsce wnoszą do Prezydenta za pośrednictwem wojewody, a osoby zamieszkałe za granicą - za pośrednictwem konsula.
Szczegółowy tryb postępowania w sprawach o wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego oraz wzory zaświadczeń i wniosków określa rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 14 marca 2000 roku (Dz.U. Nr 18 poz. 231).
Obywatel polski ubiegający się o wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego obowiązany jest złożyć:
wypełniony wniosek o wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego.
oświadczenie o zrzeczeniu się obywatelstwa polskiego,
dokument stwierdzający posiadanie obywatelstwa innego państwa lub przyrzeczenie jego nadania, wydany przez właściwy organ państwa, którego jest obywatelem lub o którego obywatelstwo występuje,
oświadczenie, że nie toczy się przeciwko niemu postępowanie sądowe,
poświadczoną urzędowo kopię ważnego dokumentu potwierdzającego tożsamość i obywatelstwo wnioskodawcy,
własnoręcznie napisany i podpisany życiorys,
odpis aktu urodzenia wydany przez polski urząd stanu cywilnego,
odpis aktu małżeństwa wydany przez polski urząd stanu cywilnego lub inny dokument określający stan cywilny,
aktualną fotografię formatu paszportowego.
Rzymskie prawo na straży obyczajów
*Ustawy przeciwko zbytkowi
Lex Oppia - 215r.p.n.e.: pierwsza z ustaw przeciw zbytkowi, ograniczała ozdoby kobiet
Lex Cincia de donis et muneribus - 204r.p.n.e.: zakazywała dokonywania darowizn powyżej pewnej (bliżej dziś nie znanej) sumy, przy czym zakaz nie dotyczył najbliższych krewnych, zabraniała także adwokatom przyjmowania honorarium
Lex Orchia - 181r.p.n.e.: kolejna ustawa przeciw zbytkowi, ograniczała liczbę biesiadników w dni powszednie do 3 osób
Lex Fannia - 161r.p.n.e.: kolejna ustawa przeciw zbytkowi, wydatki na uczty z okazji Igrzysk Magelańskich do 120 asów i zakazano podawanie obcych win.
Lex Licinia - 104r. p.n.e. ,ograniczająca rosnący luksus potraw.
Lex Aemilia- 89r.p.n.e., przeciwko zagranicznym maściom i pachnidłom
Lex Antia - 70-66r.p.n.e, dotyczy wydatków na uczty, mówiła że urzędnikom wolno było uczestniczyć tylko na ucztach u wybranych osób
Lex Julia sumptuaria-18r.p.n.e., ostatnia ustawa przeciwko powszechnie panującemu zbytkowi
*ustawodawstwo małżeńskie Augusta
Lex Iulia de maritandis ordinibus - 18r.p.n.e., część kodeksu małżeńskiego Augusta; samotni w wieku małżeńskim i młode wdowy, które ponownie nie wyszły za mąż byli wykluczeni z dziedziczenia i uczestniczenia w igrzyskach (oczywiście w charakterze widzów), podobne kary wprowadzono dla tych, którzy byli w bezdzietnym związku małżeńskim, senatorom nie wolno było poslubiać wyzwolenic, prawo to było tak niepopularne, że w 9r.p.n.e. konsulowie Marcus Papius i Quintus Poppaeus próbowali je zmodyfikować (por. Lex Papia Poppaea), Domicjan próbował narzucić to prawo
Lex Iulia de adulteriis coercendis - 18r.p.n.e.: cześć kodeksu małżeńskiego Augusta; małżeńska niewierność była zarówno przestępstwem publicznym jak i prywatnym, możliwe wygnanie. Obok sankcji karnych postanawiała, że mąż powinien niezwłocznie rozwieść się ze swoją żoną, która dopuściła się cudzołóstwa. W przeciwnym razie mógł on być uznany za stręczyciela swojej żony, czerpiącego zyski z jej nierządu.
Lex Papia Poppea - 9r.p.n.e.: Ustawa mająca na celu zwiększenie liczby małrzeństw .Prawo przewidywało preferencje dla żonatych przy ubieganiu się o urzędy państwowe, a także ograniczenia w dziedziczeniu dla obywateli w stanie wolnym.
Nakazy małżeńskie:
-mężczyźni w wieku 25-60 lat ,a kobiety 20-50 lat powinny pozostać w związku małżeńskim,
- jeżeli małżeństwo uległo rozwiązaniu osoby w określonym wieku powinny zawrzec nowy związek małżeński - mężczyzna bezzwłocznie, wdowy w ciągu 2 lat, rozwiedzione do 18 miesięcy od rozwodu,
- osoby pozostające w małżeństwie powinny mieć co najmniej 3 dzieci, unikały dzięki temu sankcji z tytułu bezdzietności i mogły korzystać ze specjalnych przywilejów