Wykład I
Skąd się wzięła i czym jest filozofia
Cechy charakterystyczne filozofii
Philein - miłować, kochać, szanować;
Sophia - mądrość, wiedza, nauka, słowo;
Filozofia = umiłowanie mądrości, szacunek dla wiedzy, pęd do nauki.
Filozofowie = miłośnikami mądrości, miłośnikami wiedzy; chętnie zdobywają wiedzę, gromadzą ją, analizują i rozpowszechniają. Jeżeli filozofowie są „mądrzy”, to za pośrednictwem zdobywanej wiedzy o świecie. To ona jest krynicą, z której czerpią.
Narodziny filozofii - VII/VI w. p.n.e. w starożytnej Grecji oraz jej okolicach (w koloniach greckich, w sferze greckich wpływów - w Jonii, w Italii).
Pierwsi terminu „filozofia” używali:
- Pitagoras - VI w. p.n.e.;
- Heraklit z Efezu - V w. p.n.e.;
- Sokrates - V w. p.n.e.
„Terminu `filozofia' (filosofia) pierwszy użył Pitagoras i on też pierwszy sam siebie nazwał filozofem (filozofos). Przedtem filozofię nazywano mądrością (sofia), a człowieka uprawiającego filozofię i już w niej wydoskonalonego - mędrcem (sofos); natomiast filozofem (filosofos) tego, który mądrość miłuje”.
Filozofia była pierwszą wiedzą o charakterze naukowym, pierwszą poważną, racjonalną i usystematyzowaną dyscypliną naukową. Wiedzą o wszystkim tym, co istnieje: wiedzą najobszerniejszą, ogarniającą refleksją całą dostępną rzeczywistość. Filozofia od początku była nauką o tym, co dla ludzi jest najważniejsze i najcenniejsze, niezależnie od okoliczności, miejsca zamieszkania, stanu posiadania, koloru skóry, płci, wyznania, narodowości itp.
Pierwsi filozofowie byli po prostu pierwszymi europejskimi naukowcami, pragnącymi poznać i wytłumaczyć świat w sposób racjonalny, uważnie obserwując świat i analizując go na podstawie dostępnego człowiekowi doświadczenia. Ich odkrycia - dokonane bez specjalistycznej aparatury - wydają się być imponujące, a intuicje dotyczące rzeczywistości - wręcz genialne.
Według starożytnego historyka Diogenesa Laertiosa „Pitagoras pierwszy nazwał niebo kosmosem i powiedział, że ziemia jest kulista”. Podobnych odkryć dokonał również inny filozof: „Parmenides pierwszy uczył, że ziemia ma kształt kulisty i leży w środku wszechświata”. Z kolei Empedokles oczyścił rzekę z niezdrowych wyziewów poprzez skierowanie dwóch sąsiednich potoków do niej - i to na własny koszt. Leukippos uważał, że wszechświat jest nieograniczony, a Demokryt z Abdery, że materia zbudowana jest z elementarnych składników, które nazwał atomami. Epikur z Samos badał powstawanie takich zjawisk przyrodniczych, jak: błyskawice, wiatry, cyklony, pioruny, trzęsienia ziemi, grad, śnieg, rosa, lód, tęcza, aureola, komety, spadające gwiazdy itp. Do tego dochodzili jeszcze tacy badacze kosmosu, jak Heraklit z Efezu, Euklides z Megary, Empedokles, Anaksymander, Anaksymenes i Tales (wszyscy trzej z Miletu). Tales - pierwszy astronom - na podstawie obliczeń matematycznych potrafił precyzyjnie przewidywać zaćmienia słońca i terminy przesilenia dnia z nocą, wielkość słońca i księżyca. Podał wiele zależności geometrycznych, a swoją wiedzę zdobywał ponoć u Egipcjan. Podobnych filozofów-naukowców było wielu.
Arystoteles przytacza interesującą historię Talesa z Miletu. „Kiedy bowiem wskazując na jego ubóstwo, robiono mu zarzut, że filozofia żadnego nie przynosi pożytku, Tales podobno, przewidując na podstawie swoich wiadomości astrologicznych, że zbiór oliwek będzie obfity, z niewielkich pieniędzy, jakimi rozporządzał, dał zadatek jeszcze w zimie na wszystkie prasy do oliwek w Milecie i Chios, a ponieważ nikt nie dawał więcej, za niską cenę je wynajął. Kiedy zaś nadeszła właściwa pora i nagle wielu ludzi naraz poczęło ich poszukiwać, wynajmował je za cenę, jaka zechciał, a zebrawszy w ten sposób wielkie pieniądze, wykazał, że dla filozofów łatwą jest rzeczą zgromadzenie bogactwa, jeśli tylko zechcą, tylko że nie to jest celem, do którego ich wysiłki podążają”.
Ciekawostka:
Ówczesna wiedza naukowa mieściła się jeszcze w obrębie jednego ludzkiego umysłu! Pojedynczy wykształcony człowiek tamtych czasów był w stanie taką wiedzę posiąść.
Filozofia zaspakaja naturalną potrzebę posiadania wiedzy o charakterze ogólnym, abstrakcyjnym. Pytania filozoficzne przybierają często następującą postać: Kim jestem?, Jaki jest sens mojego istnienia?, Jaka jest natura ludzka?, Czy jestem wolny? Co to znaczy być wolnym? Czy mój los jest z góry przesądzony, czy też mam na niego jakiś wpływ?, Co się ze mną stanie po śmierci?, Czy istnieje jakieś życie po śmierci?, Czym jest życie?, Czy istnieje Bóg i jaki on jest?, Jak powinienem w życiu postępować?, Czym różnię od zwierząt?, Jaki powinien być mój stosunek do społeczeństwa? Czym jest dobro i zło, piękno i brzydota, prawda i sprawiedliwość? Tych pytań i im podobnych może być nieskończenie wiele.
Każdy z nas musi sobie zadawać w życiu takie ważne pytania. Pod koniec szkoły średniej na pewno zastanawialiście się nad tym, kim chcecie zostać. Lekarzem? Fizjoterapeutą?, Budowniczym? A może sportowcem lub trenerem? To, że siedzicie tutaj jest odpowiedzią na to pytanie. Tym samym budujecie swoją przyszłość i osadzacie w niej siebie.
Podobnie gdy będziecie mieli własne dzieci, będziecie musieli wszczepić im szereg wartości filozoficznych. Co odpowiecie, gdy spytają was o to: Co to znaczy być dobrym?, Do jakiego celu mam dążyć?, Po co ja żyję?, Jak traktować innych ludzi?, Jak być szczęśliwym i jakimi sposobami to szczęście osiągnąć?
Filozofia nie pojawiła się w cywilizacyjnej próżni. Nie spadła na ziemię znienacka jak meteoryt. Pojawiła się na drodze ewolucyjnego rozwoju w społeczeństwie bardzo zaawansowanym cywilizacyjnie, niezwykle rozwiniętym, wyjątkowym, wytrawnym i wyrafinowanym. Społeczeństwie otwartym na świat, ciekawym nowości, żądnym wiedzy. Grecja składała się z mnóstwa małych państewek, które nieustannie rywalizowały ze sobą, aby być najlepsze wśród pozostałych, wyprzedzić rywali, górować nad nimi. Być może właśnie nieustanne dążenie do doskonałości i ciągła rywalizacja doprowadziły Greków do stworzenia filozofii. W żadnym innym państwie filozofia nie była wówczas znana.
W Grecji istniała za to zaawansowana matematyka, geometria, nawigacja i medycyna. Była też poezja, muzyka, taniec, teatr i oczywiście bogata kultura fizyczna i sport. Istniały także mity i wierzenia religijne tłumaczące świat na swój specyficzny sposób. Nie była to jednak wiedza poparta jakimikolwiek faktami naukowymi ani dowodami. Dla wymagającego i wytrawnego umysłu filozoficznego (naukowego) była to więc wiedza o umiarkowanej wartości poznawczej.
Pierwsi filozofowie starali się przede wszystkim wyjaśnić otaczająca ich materialną rzeczywistość. Analizowali więc przyrodę, materię, dostępny im świat.
Zastanawiali się w jaki sposób powstał świat i z jakich elementów jest zbudowany. Na te pytania dawali najprzeróżniejsze odpowiedzi. Że świat wyłonił się z wody (Tales z Miletu), z bezkresu (Anaksymander z Miletu), z powietrza (Anaksymenes z Miletu), z ognia (Heraklit z Efezu). Że byt jest wieczny i niezmienny (Parmenides z Elei). Że świat zbudowany jest: z pojedynczych i niepodzielnych atomów (Demokryt z Abdery), z czterech składników (wody, powietrza, ognia i ziemi - Empedokles z Agrygentu), z niezliczonej ilości składników („zarodków - Anaksagoras z Klazomenaj), z elementów materialnych i niematerialnych (duchowych) - Pitagoras z Samos.
Filozofowie pytali jakimi prawami świat jest rządzony i do jakiego celu dąży. Filozofów zastanawiała zaobserwowana cykliczność i powtarzalność zjawisk zachodzących w świecie, a jednocześnie ich regularność i pewien porządek. Stąd przekonanie, że w świecie panuje nie tylko chaos, ale świat jest pewną harmonią, kosmosem (czyli jest pewnym uporządkowanym tworem rządzonym prawami możliwymi do racjonalnego wyjaśnienia i zrozumienia).
Filozofowie stopniowo rozszerzali zakres swoich zainteresowań na człowieka (w człowieku wyróżnili ciało, duszę i ducha), prawa etyczne, zasady funkcjonowania społeczeństwa. Od filozofii przez prawie 3 tys. lat jej istnienia sukcesywnie odrywało się wiele dyscyplin naukowych. Działo się to wtedy, gdy były już one na tyle dojrzałe, by móc funkcjonować samodzielnie. Logika oddzieliła się od filozofii już na samym początku. Znacznie później, bo dopiero w czasach nowożytnych od filozofii oddzieliła się astronomia, kosmologia i fizyka, itd. Na wejściu do Akademii platońskiej umieszczony był napis: „Ci, którzy nie znają matematyki wstęp mają wzbroniony”.
Stosunkowo niedawno (ok. 150 lat temu) od filozofii oderwały się socjologia i psychologia. W porównaniu z wiekiem filozofii są one bardzo młodymi dyscyplinami naukowymi (co nie umniejsza ich rangi i znaczenia). Amerykańscy psychiatrzy by móc otworzyć prywatną praktykę lekarską muszą najpierw uzyskać stopień doktora filozofii. I to widać po sposobie ich pracy i pisanych tekstach: porządek wypowiedzi, ład, dyscyplina itp. Jeszcze na początku XX wieku Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu był elementem składowym jednego z wydziałów Uniwersytetu Poznańskiego.
„Stolicą” filozofii w Grecji przez wiele wieków były Ateny. Szybko stały się ośrodkiem intensywnego życia intelektualnego, kulturalnego, naukowego. To był pierwowzór europejskiego miasta akademickiego. W Atenach powstawały pierwsze szkoły filozoficzne: Akademia Platona (idealizm), Liceum Arystotelesa (doktryna „złotego środka”), Ogród Epikura (hedonizm), Kynosarges Antystenesa (cynizm), Stoa (stoicyzm) i inne. Przy tak licznych szkołach filozoficznych i tysiącach studentów przybywających z różnych miejsc świata panował ożywczy ferment intelektualny. Do Aten jeździło się po wiedzę, jak do dzisiejszych miast uniwersyteckich. Sama Akademia Platona funkcjonowała prawie tysiąc lat (dokładnie 915 - od 386 p.n.e. do 529 n.e.). I to na długo przed powstaniem pierwszych europejskich uniwersytetów.
Od samego początku swego istnienia filozofia przeważnie była wykładana gratis dla wszystkich tych, którzy chcieli posiąść wiedzę, poprzez naukę poznać świat, rzeczywistość. Studenci mogli uczyć się słuchając wykładów wielu znakomitych myślicieli - tych pierwszych naukowców. W tym sensie szkoły zakładane przez filozofów dały początek europejskiej tradycji: były modelem powszechnej edukacji, pozwalającym na bezpłatne i bezinteresowne rozdawnictwo wiedzy naukowej. Ta tradycja utrzymywana jest do dnia dzisiejszego.
Jednakże tym właśnie filozofowie zdecydowanie różnili się od innych „posiadaczy” wiedzy czy pewnych umiejętności: sofistów oraz kapłanów. Kapłani wykorzystywali swoją wiedzę by władać nad niewykształconymi masami ludzkimi i z tego czerpali korzyści. Sofiści zaś byli płatnymi nauczycielami retoryki; za pieniądze uczyli każdego chętnego jak być przekonywującym, jak robić wrażenie na rozmówcach, jak zwyciężać w dyskusjach i sporach; nawet wtedy, gdy nie ma się racji i nie mówi się prawdy. Byli nieco podobni do dzisiejszych prawników, którzy wyszukują luki prawne i niezależnie od tego, kto ma rację, dbają o interes tej strony, która im za to płaci. Bez względu na to, jaka jest prawda.
Cechy filozofii:
1. Jest nauką uniwersalną: najobszerniejszą, najbardziej ogólną, obejmuje refleksją całą rzeczywistość; całe uniwersum zagadnień i cały (wszech)świat. Wszystko dla filozofii jest równie interesującym i ważnym przedmiotem badań;
2 Jest nauką abstrakcyjną - funkcjonuje na bardzo wysokim poziomie abstrakcji, dlatego wymaga odpowiedniej dyspozycji intelektualnej, pewnego nastawienia umysłu, otwartości i refleksyjności;
3. Jest nauką na wskroś racjonalną, wręcz ultra-racjonalną (co prowadzi ją czasem do paradoksów); racjonalną w tym sensie, że w filozofii wszystko musi być sprowadzone do poziomu zrozumienia, dowodów, faktów naukowych. Filozofowie bardzo chętnie korzystają z wyników badań nauk szczegółowych, opartych na doświadczeniach empirycznych;
4. Jest nauką bezprzesłankową - nie zakłada z góry, że coś jakimś jest (jak w teologii, czy wielu naukach szczegółowych). Swój „werdykt” wydaje dopiero po gruntownym zbadaniu danego fragmentu rzeczywistości, skrupulatnym zanalizowaniu jakiegoś zjawiska.
Z czego wynika filozofia:
1. Z podziwu i ze zdziwienia otaczającym światem (jest pod tym względem jak dziecko - ciągle pyta „dlaczego”). W filozofii zadaje się więcej pytań, niż jest się w stanie na nie znaleźć odpowiedzi. Rzeczywistość jest niezwykle dynamiczna: odpowiedź na dziś zadane pytanie jutro już może być nieaktualne. Gdyby było inaczej, nie pisano by ciągle nowych podręczników, które nieustannie się dezaktualizują;
2. Z nieufności i zwątpienia w to, w jaki sposób rzeczywistość jest postrzegana i prezentowana. Czy rzeczywiście świat jest taki, jak sądzimy? Czy ziemia jest naprawdę płaska? - pytali niegdyś filozofowie. Dlaczego klonowanie ludzi powinno być (na razie) zabronione? - pytają dziś. Czy Bóg naprawdę istnieje? Czy sport to rzeczywiście zdrowie? Czy aby dusza rzeczywiście jest w człowieku (a jeśli tak, to w jaki sposób?). Filozofia zastanawia się czy tak być musi?, Czy to jest jedyne, najlepsze rozwiązanie?, Jedyne sensowne?, Jedynie dobre?, itp. Nieufność, krytycyzm i ostrożność to jedne z najbardziej podstawowych cech filozofii. Filozofia z zasady jest sceptyczna i spogląda na świat z dużym dystansem, jakby z pewnego oddalenia, właśnie po to, aby móc go lepiej poznać.
Filozofia jest nauką i ścisłe i surowe rygory naukowe stale w niej obowiązują, ale jednocześnie bliska jest czasem poezji. Więcej jeszcze: filozofia jest pewnego rodzaju refleksyjnym nastawieniem, stanem nastrojenia umysłu, stanem otwartości umysłu; pewną specyficzną refleksyjnością. Filozoficzne nastawienie nieczęsto pojawia się (i nie ma też takiej potrzeby) w codziennym, potocznym życiu. Hałas, gwar i tłok po prostu refleksji nie służy filozoficznej. W życiu codziennym raczej zatroskani jesteśmy o błahe rzeczy i banalne sprawy: O której jest tramwaj?, Po ile jest chleb?, Co grają w kinie?, Jaką muzykę w formacie MP3 ściągnąć z Internetu?
Dopiero momenty graniczne, takie jak narodziny dziecka, śmierć kogoś bliskiego, kontuzja wykluczająca na zawsze sportowca z danej dyscypliny czy konkurencji sportowej dla i związana z tym konieczność odejścia ze sportu, czy też odkrycie, że jest się nieuleczalnie chorym lub w niedługim czasie stanie się osobą niepełnosprawną, sprzyjają pytaniom filozoficznym: Kim jestem?, Co jest celem mojego życia?, Jaki jest jego sens? I na takie pytania każdy z nas musi sobie co jakiś czas odpowiedzieć. I nikt nas w tym wysiłku nie wyręczy. Nie pomoże nam tu żadna inna dyscyplina naukowa: ani anatomia, ani fizjologia, ani teoria gier zespołowych, ani nawet HKF bądź Historia rehabilitacji.
Bo tego typu pytania stanowią problemy stricte filozoficzne i jako takie stanowią właśnie domenę filozofii.
Codzienny rozgardiasz, zbiorowe życie, masowy sposób spędzania wolnego czasu (np. w głośnych pubach i dyskotekach, gdzie przy muzyce techno nawet z osobą obok nie sposób się dogadać) nie są sprzymierzeńcami filozofii. Ale też byłoby osobliwie dziwne zadawać głośno pytania o sens życia w kolejce po bilet do kasy Multikina. To pasowałoby bardziej do repertuaru skeczy Monthy Pythona lub Woody Allena.
Ale samotny jesienny wieczór, dżdżysta pogoda i wiatr za oknem, sam na sam ze sobą przy świecy i cichej muzyce... Tyle tylko, że bycie z samym sobą jest jedną z najtrudniejszych (ale i najcenniejszych) rzeczy. Szczególnie bez włączonego radia, telewizora, odtwarzacza CD, DVD lub MP3. Bez myślenia o niezapłaconym rachunku za komórkę, wyjeździe na obóz sportowy, kłopotach z partnerem/partnerką. Takie pobycie ze sobą samym jest niezbędne dla zdrowia psychicznego (higieny psychicznej) i zalecane przez psychologów. Jest to również pierwszy stopień do filozofii.
Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, przekład zbiorowy, PWN, Warszawa 1988, s. 13.
Ibidem, s. 492.
Ibidem, s. 528.
Ibidem, s. 502.
Ibidem, s. 625 i nast.
Arystoteles, Polityka, przeł. L. Piotrowicz, Biblioteka Klasyków Filozofii, PWN, Warszawa 1964, I 1259 a, s. 29-30.