Czym jest filozofia?

     Filozofia, czyli umiłowanie mądrości to poszukiwanie odpowiedzi na trzy podstawowe pytania:

1. jaka jest struktura bytu, czyli tego, co istnieje?

2. co możemy wiedzieć?

3. jak mamy postępować?

Od religii filozofia rożni się tym, że nie opiera się na mitach, tekstach świętych i wierze, lecz posługuje się racjonalną argumentacją; od nauki różni ją podejmowanie problemów etycznych, brak eksperymentów i zainteresowanie zagadnieniami doniosłymi egzystencjalnie.

Podstawowe sfery dociekań filozoficznych to:

ontologia, czyli teoria bytu (zwana niekiedy metafizyką), teoria Boga i religii, teoria natury ludzkiej, estetyka (poszukiwanie istoty piękna i sztuki);

epistemologia, czyli teoria wiedzy, teoria nauki;

etyka, teoria szczęścia, teoria polityki i organizacji społeczeństwa.

1. Prapoczątki filozofii Europejskiej

Filozofia - czym jest? Albo po co nam to?

Ściślejsze rozumienie słowa filozofia

- jako rodzaj wiedzy( filozofia teoretyczna)

- jako sposób życia (filozofia praktyczna)

- jak dyscyplina akademicka (nauka?)

-jako poszukiwanie mądrości - „umiłowanie mądrości” (phillia-sophia)

Filozofia a inne sposoby poznania świata

Filozofia a zdrowy rozsądek (mądrość życiowa) - problem zdziecinnienia

Filozofia a religie

Filozofia a nauka

Greckie początki

Filozofia starożytna jako fizyka, logika, etyka

Tales z Miletu (ok. 620 p. n. e. - ok. 540 p. n. e.) Był greckim filozofem, matematykiem, astronomem. Zaliczany był do siedmiu mędrców starożytnej Grecji. Uważany jest za ojca matematyki greckiej, a także pierwszego uczonego i filozofa europejskiego. Talesowi z Miletu przypisywano wiele twierdzeń z geometrii, m. in. twierdzenie nazywane dziś twierdzeniem Talesa. Uważany jest on za twórcę tzw. szkoły jońskiej oraz za tego, który zapoczątkował systematyczną rozbudowę pojęć i twierdzeń geometrycznych. Wśród poglądów filozoficznych przypisywanych Talesowi znajdują się: sformułowanie problemu „zasady” - pierwszego założenia filozoficznego, wskazanie wody jako zasady, twierdzenie, że „świat jest pełen bogów”, nazwanie duszy zasadą ruchu oraz wiara w nieśmiertelność duszy. Przewidział zaćmienie słońca(28 maja 585 r.p.n.e.)
Pytanie o pierwszą przyczynę/zasadę(arche)
Odpowiedź: woda(jeden z żywiołów)
Hylozoizm - materia ma zdolność do ruchu, jest ożywiona („hyle” - materia „zoon” - zwierze)

Heraklit z Efezu (ok. 540 p. n. e. - ok. 480 p. n. e.)Nazywany był ciemnym filozofem. Według Heraklita rzeczywistość polega na ciągłym stawaniu się - stawanie się zaś jest nieprzerwanym ścieraniem się przeciwieństw. Za podstawę istnienia Wszechświata Heraklit uznał ogień, który żyje śmiercią tego, co spala. Jego teorię zmienności nazywa się wariabilizmem lub herakliteizmem, a najlepszym jej przykładem jest rzeka, której wody ciągle się zmieniają płynąc. Stąd słynne powiedzenia Heraklita: nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki lub panta rhei - wszystko płynie. Heraklit zwrócił większą uwagę na człowieka. Krytykował poznanie zmysłowe, natomiast wychwalał rozum, uznając, że kieruje on nie tylko człowiekiem, ale i wszechświatem w ogóle.
Napisał trzy traktaty - kosmologiczny, polityczny, teologiczny
Mętny(?) aorystyczny styl „ciemny” Heraklit
Czym jest arche?
Przyczyną/zasadą świata jest ogień
”Ogień wymienia się na inne rzeczy, jak złoto wymienia się na towary”
W przeciwieństwie do Jończyków
Zmienność w świecie
”Niepodobna wejść dwa razy do tej samej rzeki”(wariabilizm)
”Jesteśmy i nie jesteśmy razem”
Względność rzeczy
-skoro wszystko się zmienia i przemienia, zacierają się granice między przeciwieństwami
-rzeczy są względne relatywizm(skandal Heraklita)
Rozumność Świata
Problem: Dlaczego przemiany są uporządkowane?
Odpowiedź: Świat przenika kosmiczny rozum(logos), który zaprowadza ład przemian

2. Filozofia jako logika

Parmenides z Elei (ok. 540-ok. 470 p.n.e.), filozof grecki współczesny Heraklitowi. Założyciel szkoły elejskiej zwanej szkołą Parmenidesa.Był twórcą: 1) teorii jedności i niezmienności bytu, 2) poglądu o nierozerwalności bytu i myśli, 3) zasady odróżniania myśli od postrzegania, 4) dedukcyjnej, dialektycznej metody filozofowania.Zgodnie z jego naczelną tezą, świat składa się z mnogości rzeczy, w której tkwi antagonizm pomiędzy trwałością i zmiennością. O niczym w przyrodzie nie można rzec, że jest, lecz tylko, że się staje.Poglądy Parmenidesa stały się zaczątkiem dualizmu, którego w filozofii Heraklita nie było. Parmenides przyjmował tożsamość myśli i bytu. Odróżniał myśl od postrzeżenia, w ten sposób dokonał niemal jednocześnie z Heraklitem, choć różnego w skutkach, rozróżnienia poznania zmysłowego i myślowego.
Uczeń Ksenofanesa (580 r.p.n.e.)
Ksenofanes z Kolofonu (gr. Ξενοφάνης Ksenophanes, ur. ok. 570, zm. ok. 470 p.n.e.) - starożytny grecki filozof i wędrowny rapsod, głoszący, żebóstwo jest jedno o nie posiada cech przypisywanych przez ludzi.
Punkt wyjścia koncepcji Parmenidesa
Tożsamość myśli i bytu
Prawa bytu są prawami logiki
Byt jest, nie -bytu nie ma
Cechy tego, co jest(bytu):
-stały
-jeden
-niepodzielny
-niezmienny i wieczny
-nie ma początku ani końca

Zenon z Elei (gr. Ζήνων ὁ Ἐλεάτης Zenon ho Eleates; ok. 490 p.n.e. - ok. 430 p.n.e.), filozof grecki. Był uczniem Parmenidesa i należał do szkoły eleatów z Elei. Doskonalił sztukę prowadzenia sporów, którą rozumiał jako wykazywanie na drodze samego zestawiania pojęć prawdy własnej i cudzego fałszu, co w ówczesnych pojęciach było dialektyką i co pozwoliło później Arystotelesowi uznać go za jej twórcę. Jego dzieło O przyrodzie, napisane schematyczną prozą w formie pytań i odpowiedzi, stało się wzorem dla formy dialogowej. Sam był wytrawnym polemistą. Znany również ze swoich paradoksów lub dowodów na niemożność istnienia wielości rzeczy i ruchu. Cztery jego dowody o niemożności ruchu znane są pod nazwami: dychotomii, Achillesa, strzały i stadionu.
Prawa myśli(logiki)kłócą się z prawami świata zmysłowego(fizyki)
Konflikt Heraklita i Parmenidesa
Skoro świat się zmienia Heraklicie, to dlaczego są w nim „wyspy” stałości?
Dlaczego używamy języka do nazywania świata, tak jakby był on niezmienny?
Jak pogodzić twierdzenie Parmenidesa o bycie z wiedzą pochodzącą z obserwacji(ze zmysłów)?
Jak pogodzić obie koncepcje?

3. Filozofia jak etyka

Wariabilizm - koncepcja zmienności świata(pantra rhei)

Skandal Heraklita - ponieważ wszystko się zmienia, przeciwieństwa się zacierają

Relatywizm - koncepcja bytu Parmenidesa

Paradoks Zenona - ruch nie istnieje

Poglądy
Zadania nauki - praktyczne
Zwrot w stronę nauk humanistycznych: dialektyka, retoryka, polityka, etyka, badanie języka, ekonomia
Minimalizm poznawczy - nieufność wobec wiedzy o przyrodzie
Goriasz: Nic nie istnieje. Gdyby nawet coś istniało, nie można by tego poznać. Gdyby nawet można było to poznać, nie mogłoby być przekazane i wytłumaczone
Relatywizm
Subiektywistyczna teoria postrzeżeń: świat nie jest taki, jak się nam jawi.

Od subiektywizmu do relatywizmu(Protagoras): „Wszystko co jest zjawiskiem dla ludzi, to istnieje”.
”Wszystkich rzeczy miarą jest człowiek: istniejących, że istnieją, nieistniejących, że nie istnieją”.
Świat jest wszystkim tym, co się każdemu zjawia
Nie szukajmy twierdzeń prawdziwych
-bo wszystkie są równe prawdziwe, ale lepszych

Sokrates (gr. Σωκράτης, ur. 469 p.n.e., zm. w 399 p.n.e.)
Dialog i jego metody
”Wiem, że nic nie wiem”
Prowokacja czy droga do prawdy
Wypracowanie metody dochodzenia do prawdy, a tym samym do cnoty: jest nią specjalnego rodzaju dyskusja, zwana dialektyką. W swoich rozmowach z Ateńczykami Sokrates posługiwał się dwiema metodami:

metoda elenktyczna - sprawdzanie i zbijanie twierdzeń rozmówcy poprzez wyprowadzanie z nich konsekwencji doprowadzających w końcu do tezy absurdalnej lub sprzecznej z twierdzeniem pierwotnym (aporii);

metoda majeutyczna (dosł. położnicza) - polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań; wg Sokratesa tylko ludzie brzemienni posiadali wrodzone intuicje o wiedzy.

Według świadectwa Arystotelesa Sokrates stosował metodę indukcyjną: ustalał definicję np. odwagi, uogólniając i szukając wspólnych cech poszczególnych jej wypadków. Ten pogląd nie jest jednak zgodny z innymi poglądami Sokratesa, znanymi z pism Ksenofonta i Platona.

Poglądy na byt i na poznanie
Minimalizm poznawczy w dziedzinie przyrody(podobne do sofistów)
Realizm pojęciowy - pojęcia, a nie wrażenia zmysłowe opisują stan rzeczy.
Poglądy etyczne
Cnota(arete)to wiedza(intelektualizm etyczny) poszukiwanie istoty dobra(prawdy,piękna)
ironia
daimonion - wewnetrzyny głos, który przestrzega(suminie?)
Śmierć Sokratesa
Obrona Sokratesa
Śmierć- porażka czy zwycięstwo?

Sokratycy inspiracja praktyczna: etyka, sposób bycia

Inspiracje teorie: realizm pojęciowy
Cynicyzm
Przedstawiciele: Arystoteles z Aten, Diogenes z Synopy
Poglądy: Życie zgodne z naturą prowadzi do dobra i szczęścia
Naśladowanie psów(kynos=pies)
Prowokacja i abnegacja - „wszystko jest obojętne”
Subiektywistyczna teoria spostrzeżeń - świat postrzegany różni się od realnego(Demokryt)
relatywizm - wszystko jest względne(sofiści)
metody dialogu: elenktyczna i majeutyczna- zbijanie i metoda położnicza
realizm pojęciowy - wiedza jest w pojęciach, nie zmysłach
daimonion - duch, który przestrzega
cynicyzm - pogląd Diogenesa z Synopy
abnegacja - wszystko jest obojętne(cynicy)

Arystoteles(gr. Ἀριστοτέλης, Aristotelēs, ur. 384 p.n.e., zm. 7 marca 322 p.n.e.) - jeden z trzech, obok Platona i Sokratesa najsławniejszych filozofów greckich. Stworzył opozycyjny do platonizmu i równie spójny system filozoficzny, który bardzo silnie działał na filozofię i naukę europejską. Chrześcijańska odmiana arystotelizmu zwana tomizmem była od XIII w. i jest do dziś uważana za oficjalną filozofię Kościoła Katolickiego. Założyciel szkoły filozoficznej znajdującej się w Ogrodach Likejonu (od nazwy sąsiadującej z nimi świątyni Apollina Likejosa), co stało się źródłosłowem słowa "Liceum".Arystoteles położył ogromne zasługi w astronomii, fizyce, biologii i logice, jednak część jego teorii astronomicznych, fizycznych i biologicznych okazała się błędna. Zbyt rygorystyczna akceptacja tych teorii przez przedstawicieli filozofii scholastycznej stała się jedną z przyczyn opóźnienia rozwoju tych nauk w Europie, ale z drugiej strony myśl Arystotelesa zainspirowała do poszukiwania nowych hipotez w kosmologii i fizyce przez krytycznych arystotelików już w XIII i XIV wieku (zwłaszcza tzw. via moderna w filozofii).
Czy hylenofizm nie jest także dualizmem
Dlaczego Arystoteles inspiruje teologów trzech wielkich religii?
-forma i materia(hylemorfizm), akt i
-potencja - podstawa rzeczy
-metafizyka - nowa nauka o bycie
-etyka ”złotego środka” - środek jest najlepszy
- empiryzm - poznanie przez doświadczenie

Platon	Arystoteles
a) teoria idei: świat zmysłowy jest odbiciem świata idei; przedmioty są odbiciem idei b)wzorem nauki - matematyka c)nieufność wobec doświadczeń d) kierunek poznania: od ogółu(idea) e)etyka idei dobra; cztery cnoty - strażniczki duszy f)Idealizm	a) Hylemorfizm: świat zmysłowy jest realny, wzory rzeczy(forma) są w samuch rzeczach b)wzorem nauki- przyrodoznawstwo c)empiryzm d)Kierunek poznania od szczegółu(postrzeganie zmysłowe) od ogółu e)Etyka ”złoty środek” cnoty jako sprawiedliwość f) Materializm?

Późna starożytność, wczesne średniowiecze

Stoicyzm
Okres Hellenistyczny
III w.p.n.e. - 476 r.n.e.
Aleksander Macedoński
-upadek Polis - nowa forma państwa
-hellenizm
Starożytny Rzym
-nowe imperium
-„import” greckiej kultury oraz wpływ tradycji rzymskiej
Rozwój innych ośrodków
-wpływ Egiptu - Aleksandria(Biblioteka Aleksandryjska)
-wpływ kultury żydowskiej
-Persja

1. Stoicyzm
Trzy stoicyzmy:
- klasyczny zał. Zenon z Kation
-średni
-rzymski zał. Seneka
Tęskonotaza jednością
-problem dualizmu Platona(dwa światy) i Arystotelesa(forma i materia)
-monoteizm jako monizm
Monizm materialistyczny
-jednorodna koncepcja świata - jak ją zbudowac?
-materializm - świat zbudowany z jednorodnej materii. Nawet dusza jest… materialna
-panteizm - świat jest przesiąknięty boskim pierwiastkiem(pneuma), który jest rozumny(logos)
Etyka stoicka
-Cnota jest jedna. To stan równowagi osiągany w drodze doskonalenia się
autarkia(niezależność)
ataraksja(spokój)
Apatia - wyrzeczenie się uczuć(pathos) drogą do autarkii i ataraksji
Na uczucia nie ma wpływu, więc się nimi nie zajmujmy, porzućmy je całkowicie

Egotyzm
-egotyzm{jeżeli nie ma się na coś wpływu to trzeba to zostawić}-egoizm{myślenie o sobie}-egocentryzm{stawianie siebie w centrum}
-samodoskonalenie
-surowość i powściągliwość - stoicki spokój
nie chęć do hedonizmu(krytyka epikureizmu)
- ale: działalność polityczna i publiczna(etyka obowiązku)
Epikureizm
Epikur (341 p.n.e. - 270 p.n.e.) był jednym z najważniejszych filozofów tzw. drugiej fazy greckiej filozofii klasycznej, w której dominowały zagadnienia filozofii życia - czyli rozważania na temat jak osiągnąć pełne szczęście (także stan ataraksji).
Epikur dzielił filozofię na trzy części:

fizykę zajmującą się teorią przyrody
etykę zajmującą się poznawaniem istoty szczęścia
kanonikę zajmującą się teorią poznania
Za Demokrytem - materializm atomistyczny
-świat zbudowany z atomów
-śmierć jest rozproszeniem z atomów(odrzucenie koncepcji nieśmiertelnej duszy)
Hedonizm
-wszelkie dobro i zło wiąże się z uczuciem; przyjemność jest dobrem
-hedonizm „negatywny” - do szczęścia wystarczy uwolnić się od cierpień(nie trzeba gonić za przyjemnością)
Uwolnienie od cierpień to uwolnienie od leków
- bogowie( mają swoje sprawy)
- cierpienie(silnie przemija, ze słabszym można żyć)
- śmierć(jesteśmy - nie ma śmierci; jest śmierć-nie ma nas).
wniosek: szczęście można osiągnąć
Epikureizm rzymski
Lukrecjusz - Titus Lucretius Carus (ur. ok. 99 p.n.e., zm. ok. 55 p.n.e.) - rzymski poeta i filozof. Jeden z wąskiej grupy - obok Katullusa oraz komediopisarzy Plauta i Terencjusza - poetów republikańskiego Rzymu, których utwory zachowały się do naszych czasów. Jedyne, znane nam dzieło Lukrecjusza to napisany heksametrem poemat De rerum natura (tytuł ten jest różnie tłumaczony O naturze wszechrzeczy, O rzeczywistości itp.)
Horacy(65-8 p.n.e.)
- w literaturze: Sielanki Teokryta, Bukoliki Wergiliusza, Idylle
- carpe diem(„chwytaj dzień”)
- odwrócenie się od życia publicznego (inaczej niż stoicy).
Kontynuacje
- renesansowy humanizm(jak Kochanowski i sielanki)
-ogólnie: pochwała rozumnego skromnego szczęśliwego życia „życie w ogrodzie”
- hedonizm a konsumpcjonizm
panteizm - świat przenikania boski pierwiastek(bóg jest światem{stoicy})
ataraksja - stan równowagi i spokoju mędrca
autarkia - stan niezależności mędrca
apatia- wyzbycie się uczuć(stoicy)
carpe diem - chwytaj dzień(epikurejczycy)

Ateny i Jerozolima - antyk spotyka chrześcijaństwo
- przełom starożytności i średniowiecza
dlaczego starożytność przegrała z średniowieczem?
- starożytność
powstanie filozofii - zaufanie rozumowi oraz wynalazki nauki
-rozwój języka filozoficznego
- podstawowe podziały i dyscypliny filozoficzne(np. idealizm - materializm, podział na logikę, etykę, fizykę, powstanie metafizyki)
-systemy filozoficzne
- nierozwiązane problemy
Dlaczego starożytność się skończyła?
- nowe imperium - Rzym
Nowe barbarzyństwo - koniec subtelnej filozofii
-mnogość religii wschodu
-triumf chrześcijaństwa
Neoplatonizm i patrystyka
Ojcowie kościoła
Patrystyka(od pater - „ojciec”)
Orygenes (gr. Ὠριγένης, Origenes, ok. 185-254) - jeden z najbardziej płodnych komentatorów Pisma Świętego w epoce patrystycznej. Zajmował się, podobnie jak później Hieronim ze Strydonu (330-420), egzegezą krytyczną oraz literalną; egzegezę alegoryczną doprowadził do szczytu rozwoju[1]. W zasadniczy sposób przyczynił się do ukształtowania tradycji teologicznej Szkoły Aleksandryjskiej. Znany jest również jako twórca, odrzuconej później przez Magisterium, teorii preegzystencji dusz[2]. Był wykształcony filozoficznie; razem z Plotynem studiował u Amoniusza Sakkasa. Jest zaliczany do pisarzy starochrześcijańskich, a także, mimo że niektóre jego teorie uznano za błędne, do Ojców Kościoła.
Tertulian (ur. pomiędzy 150 a 160, zm. 240), łaciński teolog z Afryki Północnej, nawrócony na chrześcijaństwo w 190 roku. Tertulian jako jeden z pierwszych dostrzegł, do czego prowadzi ekspansja człowieka: "Staliśmy się dla świata ciężarem... przyroda już dłużej nie jest w stanie nas wyżywić. Zaiste, zarazę i głód, i wojny, i trzęsienia ziemi należy postrzegać jako lek dla narodów, sposób na ograniczenie nadmiernego rozrostu rasy ludzkiej

Ateny a Jerozolima
Dwie „strategie” syntezy greckiej filozofii chrześcijaństwa
-negacja
Tertulian :”W chrześcijaństwie nie ma miejsca dla filozofii”; Wierze, ponieważ jest to niemożliwe (credo, quia absurdum)
-adaptacja
Orygenes i neoplatonizm
zagrożenie hellenizacją tradycji judeochrześcijańskiej
I Sobór Nicejski(325 r.n.e.)
-konsolidacja doktryny chrześcijańskiej(dogmaty Trójcy Świętej)
-oddzielenie doktryny herezji(arianizm)
Aureliusz Augustyn z Hippony, Święty Augustyn, (ur. 13 listopada 354 w Tagaście, zm. 28 sierpnia 430 w Hipponie) - filozof, teolog, organizator życia kościelnego, święty Kościoła katolickiego. System filozoficzny Augustyna można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznego platonizmu do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Próby takiego przystosowania były już przeprowadzane przez wcześniejszych myślicieli chrześcijańskich, jak Orygenes, Augustyn zdołał jednak przez stworzenie nowych pojęć w dziedzinie teodycei wypracować spójny z wiarą chrześcijańską system filozoficzny. Rozumienie sposobu dochodzenia do poznania prawd wiecznych i rzeczywistości duchowej określa się czasem mianem iluminacji.
Teocentryzm
Bóg jest centralną kategorią filozofii
-Bóg jest najważniejszym bytem
-Bóg przyczyną wszelkiego bytu(stworzył go, podtrzymuje, stwarza na nowo - creatio continue)
-Bóg najważniejszym przedmiotem poznania, ale i przyczyną poznania
- Bóg najważniejszym dobrem i źródłem szczęścia
Platońska koncepcja duszy
-platonizm Augustyna
-dusza ponad ciałem
-dusza stanowi odbicie Boga
Augustyn i dziecko
Irracjonalistyczna teoria poznania
- prawd wiary nie pojmiesz rozumowo
-iluminacja Boża - warunkiem koniecznym poznania

-woluntaryzm - wola najistotniejszy element duszy
Łaska Boża
krytyka pelagianizmu(Przekonanie o sile i jakości ludzkiej natury było podstawową zasadą nauki Pelagiusza. Teolog ten wierzył, że natura ludzka, jako stworzona przez Boga, jest zdolna przezwyciężyć grzech i osiągnąć świętość.)
- nie „zapracujesz na dar łaski , będąc dobry ale jesteś dobry dzięki łasce bożej
- predyscynacja przeznaczeni do zabawienia są już naznaczeni przez Boga
Krytyka manicheizmu
- manicheizm
są dwie równorzędne walczące o świat siły: Dobra(jasności) i zła(ciemności)
Augustyn: Dobro i zło nie są symetryczne. Bóg jest dobrocią i stwarza dobry świat
skąd bierze się zło?
Teodycea(to gałąź teologii zajmująca się problemem jak pogodzić istnienie dobrego, miłosiernego Boga z istnieniem zła.)
Obrona dobroci Boga wobec zła świata
-zło jest brakiem dobra z winy człowieka
Wola i wolność
woluntaryzm z połączeniu z teocentryzmem prowadzi Augustyna do podkreślenia roli wolnej woli w etyce: „Kochaj i rób co chcesz”(Dilige et quod vis fac. (łac.))
Państwo Boże
-dwa państwa
-Augustyn a protestantyzm

Scholastyka
Komplementaryzm
Nowożytność
Odkrycia Geograficzne
Florencja i zmiany w sztuce
Reformacja w Kościele
Nowy Humanizm
Rozwój przyrodoznawstwa

Scholastyka
antyczne przyrodoznawstwo
pytanie o metodę poznania
Metoda systematycznego wątpienia
-krytyczny pogląd metody poznaia
1. zmysłowego
2.rozumowego
3. za pomocą autorytetów
-generalnie: odrzucenie wiarygodności poznania, sceptyzm?
Cogito ergo sum(Myślę więc jestem)
Natywizm - wiedza jest wrodzona
Odkrycie roli podmiotu w poznaniu
-opozycja podmiot-przedmiot
-res extensa (rzecz rozciągła- przedmiot)
- res cogitos (rzecz myśląca - przedmiot „ja”)
- dualizm „dusza-ciało”
Racjonalizm*
-prymat rozumu nad doświadczeniem
-materializacja przyrodoznawstwa
- kontynuacja racjonalizmu: B. Spinoza, G.W.F. Leibniz
- powrót do wiary(fideizm)… ale podejście do wiary już nowożytne(zakład Pascala)
Tomasz z Akwinu, Akwinata, łac. Thoma de Aquino (ur. 1225, zm. 7 marca 1274) - filozof scholastyczny, teolog, członek zakonu dominikanów. W filozofii prawa głosił, że prawo:
jest rozporządzeniem rozumu (a nie woli),
musi mieć odpowiedni cel - dobro wspólne, które utożsamia się ze szczęściem,
ustanawiane jest przez legalnie panujących,
musi być promulgowane.
Prawo sprawiedliwe musi spełniać przynajmniej te cztery warunki.
Anzelm z Canterbury lub Anzelm z Aosty (ur. 1033, zm. 21 kwietnia 1109) - średniowieczny filozof i teolog pochodzący z Włoch, uważany za twórcę scholastyki, jeden z doktorów Kościoła. Najważniejsze tezy św. Anzelma dotyczą problemu relacji rozumu do wiary, jednej z najbardziej istotnych kontrowersji średniowiecza. Polemizując z ortodoksyjną filozofią chrześcijańską św. Augustyna, Anzelm twierdzi, że rozum jest niezbędny do wytworzenia w umyśle idei Boga, i dopiero od tego punktu należy rozwijać swoją wiarę. Prace Anzelma zawierają również sugestie, aby nie traktować powagi Pisma Świętego jako nadrzędnej wobec własnego intelektu i w swoich poszukiwaniach duchowych skupić się w pierwszej kolejności na głosie rozumu, a nie Pisma.Nawiązując do starożytnej idei logosu, a więc przepełniającego świat Porządku - lub Rozumu - Anzelm dostrzega w rzeczywistości uporządkowanie, które daje się poznać - poprzez podobieństwo - właśnie przy pomocy rozumu. Swoje rozważania zdecydował się jednak nie opierać na żadnym z uznawanych wówczas autorytetów, takich jak Pismo Święte czy nauka Ojców Kościoła, lecz prawd wiary dowodzić w sposób wyłącznie rozumowy( Sola Ratio ).Nie jest możliwe zrozumienie bez wiary. Filozof wywodzi dalej z tej tezy myśl, iż Bóg, tworząc świat w taki właśnie precyzyjnie rozumny sposób, dał nam wskazówkę, aby łączyć się z Absolutem poprzez intelekt.

Nowożytność jako nowa era

Kartezjusz - (fr. René Descartes, łac. Renatus Cartesius, ur. 31 marca 1596 r)
Filozofia Kartezjusza jest przejściem od scholastyki do oświecenia. Tak jak scholastycy, stawia on sobie za zadanie ustalenie systemu i związku dla zasadniczych prawd nauki i religii. Nowością jest jednak to, że jedynie matematykę uznaje za naukę, matematyzuje naturę i uznaje jedynie rozumowe myślenie za źródło poznania. Na tym też polega jednostronność jego rozumowania, z którym łączy się jeszcze typowa wówczas pogarda dla historii, tym samym dla ustalonych przez nią, także w dziedzinie filozofii, pojęć.
Empiryzm brytyjski
Francis Bacon (ur. 22 stycznia 1561 - zm. 9 kwietnia 1626),
Bacon dokonuje dwóch podziałów filozofii przyrody. Według pierwszego podziału wyróżniamy:
filozofię spekulatywną - za pomocą której poznajemy prawa przyrody
filozofię operatywną - za pomocą której stosujemy prawa przyrody
Zgodnie z drugim podziałem filozofia przyrody dzieli się na:
fizykę - naukę o tym, jak rzeczy są zbudowane i jak powstają
metafizykę - naukę o tym, jaka jest ich istota i cel
Filozofia człowieka
antropologia - o jednostkach ludzkich. Obejmuje naukę o ciele i duszy człowieka. Z duszą wiązał Bacon logikę (naukę o myśli poznającej prawdę) i etykę (naukę o woli skierowanej ku dobru)
polityka - o społeczeństwie

”Nie można przyrody zwyciężyć inaczej niż przez to ,żę się jej słucha”.
John Locke (ur. 29 sierpnia 1632 w Wrington, zm. 28 października 1704 w Oates ) - angielski filozof, lekarz, polityk, politolog i ekonomista. Twórca klasycznej postaci empiryzmu oraz podstaw teoretycznych rządów demokratycznych. Zajmował się głównie teorią poznania. W jej ramach stworzył aparat pojęciowy, będący później podstawą wielu systemów filozoficznych od empiryzmu po fenomenologię. Wyjściem do jego rozważań była z jednej strony fascynacja jasnością myślenia Kartezjusza, a z drugiej zdroworozsądkowy osąd rzeczywistości przejęty od Roberta Boyle'a i Francisa Bacona. Celem Locka stało się stworzenie systemu pojęć, których klarowność dorównywałaby systemowi Kartezjusza, ale bardziej zgodnego ze zdroworozsądkowym podejściem do rzeczywistości.
Źródło poznania
Wbrew Kartezjuszowi punktem wyjścia poznania jest doświadczenie
Nowe rozumienie pojęcia „idea”
idea= to co znajduje się w umyśle
Postrzeżenie, ich kopie w umyśle, abstrakcyjne pojęcia, fantazje i wyobrażenia
-Znamy tylko idee, nie rzeczy
Koncepcja nie zapisanej tablicy
- Nie ma niczego w umyślę, czego wcześniej nie było w zmyśle
-tabula rasa - umysł to nie zapisana tablica
Nowe pomysły polityczne
- konsekwencje tabula rasa w teorii społecznej, rola jednostki
-liberalizm
George Berkeley (ur. 12 marca 1685 r. w Dysert Castle w hrabstwie Kilkenny, zm. 14 stycznia 1753 r. w Oksfordzie) - irlandzki filozof, myśliciel, misjonarz anglikański i biskup Cloyne. Jakkolwiek wychowany w duchu religijnym Berkeley był też zafascynowany klarownym empiryzmem Johna Locke'a. Już jednak w latach młodzieńczych zauważył lukę w rozumowaniu Locke'a, która później stała się podstawą jego filozofii. Berkeley zauważył jednak, że tak naprawdę dane są nam tylko dwie rzeczy - same bodźce i wygenerowane na ich podstawie idee. Do samych przedmiotów materialnych nie mamy jednak bezpośredniego dostępu - nie możemy ich sobie bezpośrednio "włożyć do głowy", stąd tak naprawdę nie wiemy, czy istnieją rzeczywiście, czy tylko są naszymi wyobrażeniami. Gdyby ktoś dostarczał nam bodźców niezależnie od przedmiotów, nie moglibyśmy się przekonać, że jest inaczej.

Stąd Berkeley uznał, że sama idea bytu obiektywnego jest błędna, bo nie można stwierdzić istnienia czegokolwiek w sposób obiektywny. Stworzył więc on pojęcie "bytu obserwowanego", a ściślej mówiąc uznał, że coś istnieje dla nas wtedy i tylko wtedy, kiedy to możemy obserwować, natomiast gdy nie obserwujemy, nie możemy mieć pewności, czy to coś nadal istnieje. Jednym słowem: być oznacza być (przez kogoś) postrzeganym (esse = percipi).
David Hume (ur. 7 maja - 26 kwietnia ss. - 1711 w Edynburgu, zm. 25 sierpnia 1776 tamże)Zagadnieniem, od którego wyszedł Hume było założenie (najpierw za Lockiem), że istotnie cała dostępna człowiekowi informacja pochodzi z doświadczenia. Jednak cechą specyficzną tej informacji jest jej chaotyczność i zmienność. Dlatego świadoma wiedza powstaje wyniku złożonych procesów przetwarzania informacji zmysłowej (impresji) w obrazy mentalne (idee)
Rozwinięcie myśli Lock'a
Badanie faktów to badanie stosunków między ideami
Konsekwencje badań Hum'a
- Twierdzenia o faktach nie są oczywiście słuszne
Zdanie ”jutro słońce wstanie” jest tak samo logicznie niesprzeczne jak „jutro słońce nie wstanie”
Ważne pytania:
Czy mogą istnieć twierdzenia o rzeczywistości, które wykraczają poza świadectwa
Krytyka pojęcia przyczynowości
Krytyka pojęcia siły
Krytyka pojęcia substancji

Voltaire (Wolter), właśc. François-Marie Arouet (Voltaire jest pseudonimem artystycznym; ur. 21 listopada 1694 w Paryżu, zm. 30 maja 1778 w Paryżu) - francuski pisarz epoki oświecenia, filozof, dramaturg i historyk. Tworzył satyry, powieści, dramaty oraz "Listy". Voltaire reprezentował tzw. "wojujący humanizm" i racjonalizm XVIII wieku. Inspirował się poglądami Johna Locke'a, rzecznika liberalizmu (umowa społeczna nie likwiduje praw naturalnych jednostki).Poznanie kształtuje się przez doświadczenie; wszystko poza tym jest hipotezą. Człowiek jako istota rozumna musi sam dążyć do kształtowania własnego losu i rozwoju dzięki wiedzy, technice, sztuce i dobremu ustrojowi społecznemu. Sprawiedliwość jest wartością uniwersalną, ponadkulturową. Tzw. "cnota" (franc. vertu), czyli skłonność do czynienia dobra sobie i innym, wynika z potrzeb uczuciowych i z interesu społecznego.

Jean-Jacques Rousseau (ur. 28 czerwca 1712 w Genewie, zm. 2 lipca 1778 w Ermenonville) - szwajcarski pisarz tworzący w języku francuskim, filozof i pedagog, autor koncepcji swobodnego wychowania. Wg niego rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jest on ze swej istoty dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, "w stanie natury", żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb, popychających do walki z innymi ludźmi. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść.

Immanuel Kant (ur. 22 kwietnia 1724 w Królewcu, zm. 12 lutego 1804 tamże) - filozof niemiecki, profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim. Twórca filozofii krytycznej lub transcendentalnej, zakładającej, że podmiot jest poznawczym warunkiem przedmiotu. Podstawowymi cechami jego koncepcji filozoficznej są: agnostycyzm poznawczy względem tak zwanych noumenów ("rzeczy samych w sobie" np. Boga, materii) oraz aprioryzm w stosunku do zjawisk. Jego głównym wkładem w filozofię zachodnią było zniesienie opozycji pomiędzy racjonalizmem (por. Kartezjusz) a empiryzmem (por. Hume). Do osiągnięć kantyzmu odwołuje się między innymi neokantyzm (kontynuacja), fenomenologia (rewizja) oraz pozytywizm logiczny (opozycja).

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (ur. 27 sierpnia 1770 w Stuttgarcie, zm. 14 listopada 1831 w Berlinie) - niemiecki filozof, twórca klasycznego systemu idealistycznego. Metoda dialektyczna Hegla opiera się na sprzeczności pojęć - odnośne pojęcia układają się w pary pojęć sprzecznych, które Hegel nazywa tezą i antytezą, po ich starciu wyłania się synteza - nowa jakość. Wszystko toczy się tzw. trójrytmem. Przykładem syntezy bytu i niebytu wg Hegla jest pojęcie stawania się. Każda istota bytu jest niezbędnym ogniwem rozwoju.
Filozofia ducha

Duch subiektywny - Podstawową kategorią filozofii Hegla jest duch (świadomość), który wyobcowuje się i ponownie się jedna ze sobą. Poprzez filozofię duch poznaje samego siebie jako podmiot i jako substancję. Podstawą poznania i jednocześnie podstawą rzeczywistości jest dialektyka.

Duch obiektywny - Duch obiektywny przekracza subiektywność, aby kształtować świat zewnętrzny zgodnie ze swoją wolą. Wytworem ducha obiektywnego jest prawo. Hegel opracował szczegółowo swoją filozofię prawa. Jej charakterystycznym uogólnieniem były słowa: "Co jest rozumne, jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste jest rozumne".

Duch absolutny - Duch absolutny konstytuuje się dzięki tożsamości wiedzy o sobie i przejawia w trzech formach: sztuce, objawionej religii oraz formie pojęciowej w filozofii. Twórczość artystyczna, twórczość religijna i twórczość filozoficzna, są różnymi wyrazami jednego i tego samego ducha absolutnego.

Utylitaryzm
Jednym z pierwszych wyrazicieli idei utylitaryzmu był Francis Hutcheson, który jako pierwszy głosił zasadę użyteczności w jawnej formie (1725 r.)
Zachowania utylitarne są blokowane przez uczucia, takie jak współczucie. Osoby z uszkodzeniem mózgu uniemożliwiającym powstawanie emocji nie wahają się nawet, odpowiadając twierdząco na pytanie: "Twoje dziecko zaczyna głośno płakać. Jego płacz zwróci uwagę żołnierzy, którzy zabiją ciebie, twoje dziecko i innych ukrytych w piwnicy. Aby temu zapobiec musisz je cicho udusić. Czy zrobiłbyś to?"

Karol Marks (niem. Karl Heinrich Marx; ur. jako Hirschel Marx 5 maja 1818 w Trewirze, w Prusach, zm. 14 marca 1883 w Londynie) - filozof, ekonomista i działacz rewolucyjny. Twórca marksizmu, współzałożyciel Pierwszej Międzynarodówki. Teoria Marksa, nazwana przezeń "materializmem historycznym", a przez Engelsa "socjalizmem naukowym" lub "materializmem dialektycznym", opiera się na heglowskiej tezie, że historia przejawia się w dialektyce - ścieraniu się przeciwstawnych sił. Hegel był filozofem idealistycznym i uważał, że świat materialny jest światem pozorów, natomiast rzeczywistość jest idealna. Marks zaadaptował na potrzeby swojego systemu pojęcie dialektyki, odrzucił jednak idealizm Hegla. Kontynuował tu materialistyczne idee Ludwika Feuerbacha. Podobnie jak Hegel i inni filozofowie, Marks odróżniał pozory od rzeczywistości, jednak jego zdaniem tylko uwarunkowane historycznie i społecznie ideologie uniemożliwiają ludziom jasny ogląd warunków materialnych w jakich żyją.

Arthur Schopenhauer (ur. 22 lutego 1788 w Gdańsku, zm. 21 września 1860 we Frankfurcie nad Menem) - filozof niemiecki, przedstawiciel pesymizmu w filozofii. Filozofię swoją rozpoczyna Schopenhauer od zdania "świat jest moim wyobrażeniem”, twierdzenie to uważa za pierwszą nienaruszalną prawdę (wpływ Kanta i filozofii indyjskiej). Świat zewnętrzny istnieje tylko jako wyobrażenie. Wyobrażenia wiążą się z sobą według zasady dostatecznej racji, która występuje pod czterema postaciami: 1) jako stosunek racji i następstwa, 2) jako stosunek przyczyny i skutku, 3) stosunek w przestrzeni i czasie, 4) stosunek pobudki i postępku. Związki, które w poznaniu ustalamy, odnoszą się zawsze do wyobrażeń; nie wiemy natomiast, w jakim stosunku pozostają do siebie rzeczy same w sobie. Jedyną rzeczą, którą poznajemy samą w sobie, to ciało nasze. To, co w związku z ciałem przeżywamy, to wola, najgłębsza istota nie tylko nas samych, ale świata zewnętrznego. Ogólna wola świata podpada pod principium individuationis (zasada ujednostkowienia) i obiektywizuje się poprzez szereg stopni w minerałach, roślinach, zwierzętach, a najwyższy stopień osiąga w człowieku. Z tej metafizyki woli wypływa pewna estetyka i etyka. Schopenhauer był początkowo zafascynowany teorią poznania Kanta. Starał się ją jednak oczyścić ze sztucznych konstrukcji i uprościć. Rezultatem jego prac była jednak zupełnie nowa teoria poznania, stojąca w kilku punktach w ostrej sprzeczności z Kantem. Schopenhauer przyjął za Kantem, że nie ma możliwości bezpośredniego dotarcia ani na drodze poznania zmysłowego ani racjonalnego do "istoty bytu". Zgodził się też z Kantem, że docierające do nas bodźce porządkuje umysł przez formy poznania. Gruntownej krytyce poddał jednak kantowski system etyki, oparty w dużej mierze na koncepcji imperatywu kategorycznego. Zarzucił Kantowi wyprowadzanie pojęć etycznych na podstawie ukrytych treści teologicznych oraz odrzucił jego definicję moralnej konieczności, natomiast kluczowym dla kantowskiej moralności pojęciom "bezwarunkowej powinności" czy "bezwzględnej wartości" zarzucił błąd contradictio in adiecto.
Woluntaryzm poznawczy
Z form poznania wymyślonych przez Kanta pozostawił jednak tylko trzy - czas, przestrzeń oraz przyczynowość, uważając, że wszystkie pozostałe nie są już stale przypisanymi "koniecznymi" formami lecz tylko zmiennymi sposobami "widzenia świata", zależnymi od historii i potrzeb poszczególnych ludzi.
Schopenhaueryzm (spolszczona nazwa to szopenhaueryzm) był to prąd filozoficzny stworzony przez niemieckiego filozofa Arthura Schopenhauera. Na jej doktrynach utworzone zostały podstawowe zasady dekadentyzmu, modnego nurtu dla twórczości z okresu Młodej Polski.

Schopenhaueryzm przejawiał się brakiem wiary w szczęście i dobro ludzkie. Życie człowieka nie ma sensu, a samo pojęcie szczęścia jest wymysłem abstrakcyjnym, utworzonym przez pragnienie i tęsknoty ludzkie. Człowiek został stworzony po to aby cierpieć, rozpaczać, a podejście do świata przejawia się sceptyzmem, pesymizmem, zakładając nawet wiarę w to, że świat jest u schyłku cywilizacji i dąży do zagłady.
Jednakowoż ból ten można uśmierzyć przez "sztuczne raje" (alkohol, tytoń, narkotyki, ekstremalne doświadczenia erotyczne), tworzenie i kontemplację sztuki oraz współczucie.

Friedrich Wilhelm Nietzsche (ur. 15 października 1844 w Röcken w okolicach Naumburg (Saale), zm. 25 sierpnia 1900 w Weimarze) - filozof, filolog klasyczny, pisarz i poeta. Punkt orientacyjny topografii filozofii nietzscheańskiej stanowi radykalna krytyka chrześcijaństwa oraz współczesnej autorowi zachodniej kultury. Istotny jest także szacunek wobec wartości obecnych w antycznej kulturze greckiej, wraz z postulatem powrotu do niej. Śmierć Boga i nihilizm [edytuj]

Gott ist tot - Bóg nie żyje. Lecz cóż to oznacza? I co wynika z faktu śmierci Boga? Otóż, zdaniem Nietzschego, człowiek współczesny przestał odczuwać obecność Boga w świecie, w odróżnieniu od ludzi żyjących w starożytności czy choćby w średniowieczu. W owych czasach czyny człowieka pociągały za sobą prędką reakcję Boga w życiu doczesnym, Boga należało się bać tu i teraz. Dziś każdy może liczyć na jego miłosierdzie - rozważa się problem, czy piekło w ogóle istnieje. Komu potrzebny jest jeszcze taki Bóg? Dlatego musiał on przenieść się w sferę abstrakcji, odejść w zapomnienie. Jest jeszcze, lecz jako martwy.

Razem z Bogiem usunięta została z naszego świata metafizyczna podstawa wszelkich wartości, od tej pory zawieszone są one w próżni. Nie ma prawdy, ani dobra, nie możemy więcej się do nich odwoływać, bo umarły razem z Bogiem: on sam umarł wskutek relatywizmu (Nietzsche powiada przenośnie: "z litości do człowieka"). Człowiek musi na nowo podjąć trud stanowienia wartości, lecz zdaniem Nietzschego nie jest w stanie. Jesteśmy bowiem tworami chorej kultury, opartej właśnie na odwołaniu do Boga, a nie możemy się do niego odwołać, bo jego już nie ma w naszym świecie. Mówiąc językiem teologii - przestaliśmy odczuwać sacrum, a nie potrafimy bez niego żyć. Stąd bierze się nihilizm - udawanie, że nic się nie stało, zaprzeczanie, że istnieją jakiekolwiek problemy. Nihilizm w rozumieniu Nietzschego to akceptacja pozorów, uznanie za wartość tego, co jest już bez-wartością. Łatwe i wygodne życie, przyjemne i pozbawione napięcia. Tak rozumiany nihilizm jest wrogi życiu, bo domaga się wpasowania w obowiązujący system norm oparty na moralności niewolniczej. O nihilizmie mówi Nietzsche wtedy, gdy "najwyższe wartości tracą wartość". Z tego względu mamy w dziejach do czynienia z podwójnym nihilizmem: pierwszym, którego symbolem jest chrześcijaństwo (i jego poprzednicy) - zanik wartości życia, tego, co w życiu było dotychczas ważne - i drugim, z którym dodatkowo mamy do czynienia teraz, gdy tradycyjne formuły teologiczne i uzasadnienia tracą swą moc.
Wola mocy to jedno z centralnych pojęć filozofii Nietzschego, a jednocześnie jedno z mniej dopracowanych. Pewne fragmenty pism filozofa pozwalają na interpretację woli mocy w sposób podobny do heraklitejskiego ognia, który bezustannie przeprowadza jedne rzeczy w inne i jest podstawą istnienia świata, wydaje się jednak, że dla późnych poglądów Nietzschego reprezentatywne jest wyobrażenie woli mocy jako siły, której przejawem jest wszelkie życie i jego dążenia. Siła ta znajduje swe potwierdzenie i spotęgowanie w samej sobie w momentach najwyższej mobilizacji i przełamywania oporów. W życiu człowieka wola mocy wyraża się poprzez poczucie siły jednostki i panowania nad sobą, w wytrwałości i zwycięskim znoszeniu przeciwieństw. Wola mocy u Nietzschego odpowiada mniej więcej temu, co inni nazywają "istnieniem": jest to pojęcie pierwotne, w najlepszym razie może zostać zdefiniowane jako "wywierać wpływ". Nie ma istnienia bez woli mocy; ona sama zaś jest jedyną rzeczywistością. Nowa nazwa pociąga za sobą inne psychologiczne skojarzenia, a jednocześnie odrzuca pewne elementy metafizyczne, które tkwią w mentalności europejskiej: np. bytowanie niezależne od czasu, w ogóle wszelka niezmienność, nadto pierwsza przyczyna (w tym ujęciu ruch w świecie nie potrzebuje przyczyny, gdyż cały świat jest pewnym quantum woli mocy: spoczynek nie jest stanem normalnym) czy wreszcie nieskończona siła jako "z pojęciem siły nie dająca się pogodzić" (WM 380). Świat jest stawaniem się, ścieraniem się sił (ich wzajemny stosunek decyduje o prędkości procesu, o rozkładzie czasowym): to jest jedyna realność. Ponieważ Nietzsche postrzega koncepcje podmiotu (zwłaszcza tzw. rzeczy samej w sobie) jako wtórne, więc logicznym wydaje się, że traktował wolę mocy jako coś w rodzaju rozproszonego i wszechogarniającego pola fizycznego, z lokalnymi skupiskami.
Zygmunt Freud, Sigmund Freud, właściwie Sigismund Schlomo Freud (ur. 6 maja 1856 w Przyborze, zm. 23 września 1939 w Londynie) Mimo że Freud nie był filozofem w ścisłym tego słowa znaczeniu, jego koncepcje funkcjonowania umysłu ludzkiego, odrzucające racjonalność ludzkich wyborów i zachowań na rzecz czynników irracjonalnych i emocjonalnych, wywarły ogromny wpływ na filozofów, uczonych i artystów przełomu XIX i XX wieku. Ma też ogromny, wciąż żywy wpływ na nauki o kulturze, religioznawstwo i inne nauki społeczne (Totem i tabu, Kultura jako źródło cierpień).

Fenomenologia - XX-wieczny kierunek filozoficzny, którego głównym twórcą i reprezentantem jest Edmund Husserl, a także wytworzona przez ten kierunek metoda badań filozoficznych stosowana przez filozofów egzystencji. Nazwa kierunku pochodzi od greckiego słowa phainomenon oznaczającego to, co się jawi. Metoda fenomenologiczna polega na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane. Jest to metoda filozofowania, która odbiega od codziennych sposobów orientowania się w rzeczywistości. Podejście fenomenologiczne różni się od naturalnego nastawienia bezzałożeniowością. W nastawieniu naturalnym mamy na temat świata pewne założenia, domysły, teorie, spekulacje. Fenomenologia nawołuje do ich odrzucenia po to, by przyjrzeć się światu tak, jak się on jawi.
HERMENEUTYKA - (gr. he hermeneutike (techne); łac. hermeneutica) - sztuka i teoria tłumaczenia, wykładania, interpretacji i wyjaśniania sensu tekstów, zwł. tych o szczególnym, ogólnokulturowym znaczeniu. W filozofii współczesnej, zwł. u M. Heideggera i H.-G. Gadamera, dominuje ujęcie h. jako filozoficznej teorii rozumienia, opartej na egzystencjalnej analizie bytu skończonego (Dasein).

HERMENEUTYKA JAKO FILOZOFIA HERMENEUTYCZNA. Przełomowe znaczenie dla stosunków między h. a filozofią współczesną miał "ontologiczny zwrot" w h. dokonany przez M. Heideggera. Owocem tego zwrotu było powstanie "filozofii hermeneutycznej", która tym różni się od h. tradycyjnej, że wchłania jej tematykę i podporządkowuje fundamentalnemu projektowi, jakim jest analityka ontologii bycia. W myśli Heideggera h. filozoficzna odnalazła swój paradygmat. Opierając się na fenomenologii Husserla, presokratejsko-platońskiej myśli i naukowym etosie współczesności dokonał Heidegger refundacji filozofii w taki sposób, iż jej wiodącym tematem uczynił zagadnienie relacji między człowiekiem a byciem, w kontekście rozumienia i wyjaśniania. Fundamentalna ontologia Heideggera jako h. filozoficzna ukazuje konstytucję człowieka i bycia tak, iż ani bycie, ani człowiek nie są w niej odrębnymi rzeczywistościami, ale budują fundamentalną jedność, która jest punktem wyjścia dla ich każdej późniejszej, teoretycznej (np. psychologicznej lub fizykalnej) interpretacji. Sposób ujęcia człowieka i świata przez Heideggera jako nierozdzielnej całości Bycia-w-świecie (In-der-Welt-sein) odsłania hermeneutyczny charakter wewnątrzświatowej rzeczywistości wszelkich bytów i bycia człowieka jako ich umożliwienia. Myśl Heideggera ukazuje strukturę Bycia-w-świecie jako warunek wglądu w to, co jest tematem każdej formy wyjaśniania świata i człowieka; sam człowiek jawi się w strukturze Bycia-w-świecie w postaci Bycia-tam (Dasein) nie jako zmysłowo postrzegające i rozumujące animal rationale, lecz jako miejsce, w którym otwiera się horyzont wszelkich bytów i ich znaczenia; Bycie-tam jest momentem struktury Bycia-w-świecie, w której świat jako całość wszelkich możliwych znaczeń stanowi drugi, współkonstytuujący moment. Dlatego filozofia w ścisłym hermeneutycznym sensie nie ma charakteru ani idealizmu jako pierwszeństwa myśli przed rzeczywistością obiektywną, ani realizmu rozumianego jako ontologiczne pierwszeństwo czasoprzestrzennie egzystujących bytów przed faktem ludzkiej myśli. H. filozoficzna jest próbą wycofania się z każdej formy myśli, która, chcąc ułatwić rozumienie świata i człowieka, konstruuje ich odrębne teoretyczne modele, przesłaniające fundamentalną tożsamość Bycia-w-świecie.
Egzystencjalizm - współczesny kierunek filozoficzny (znajdujący wyraz także w literaturze), którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia" (pesymizm, socjalizm). Egzystencjalizm istnieje w wersji teistycznej oraz ateistycznej. W obu przypadkach jego ideą jest przekonanie, że człowiek, jako jedyny z wszystkich bytów ma bezpośredni wpływ na to kim jest i dokonując niezależnych wyborów wyraża swoją wolność. Wg egzystencjalizmu ludzie są na tę wolność wręcz skazani, jest ona atrybutem człowieczeństwa. Istnienie ludzkie jest zawieszone między przyszłością a przeszłością, dlatego towarzyszy mu poczucie przemijalności, braku, niespełnienia. Wolność wewnętrzna jest ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności. Powoduje to wewnętrzne rozdarcie i podatność na lęki egzystencjalne, np. przed osamotnieniem.
Personalizm - nazwa kilku (czasem przenikających się) kierunków współczesnych filozoficznych o nastawieniu na autonomiczną wartość osobowości, przykładających szczególną wagę do pojęcia osoby (łac. persona).

Termin ten po raz pierwszy użyty został przez Friedricha Schleiermachera na określenie koncepcji Boga osobowego, która była przeciwstawna panteizmowi.
Wśród personalistycznych myśli filozoficznych wyróżnić można:
system filozoficzny Charlesa Renouviera
wszystkie koncepcje filozoficzne, które uznawały szczególną rolę osoby ludzkiej za byt wykraczający poza naturę i historię (m. in. Bowne, Flewelling, Johna McTaggarta);
nurt XX-wiecznej filozofii, który głosił nadrzędność wartości osoby ludzkiej wobec uwarunkowań społeczno-ekonomicznych oraz historycznych, rozwinął się on w dwóch wersjach: humanizmu integralnego (Jacques Maritain, Józef Tischner, Karol Wojtyła) oraz wersji społecznej (Emmanuel Mounier).
Filozofia analityczna jest to nurt filozofii, który zrodził się na przełomie XIX i XX wieku niemal jednocześnie w dwóch krajach w Anglii i Polsce, jako protest przeciwko filozofii postheglowskiej. Cztery cechy ruchu analitycznego to:
uznanie aktywnej roli języka w zdobywaniu wiedzy o świecie;
drobiazgowe podejście do problemów filozoficznych;
nastawienie kognitywne;
intersubiektywne traktowanie procesu analizy.
Każdą z tych cech, wziętą oddzielnie, odnaleźć można w innych filozofiach, lecz pojawiają się one jednocześnie tylko w ramach filozofii analitycznej.
Najogólniej rzecz biorąc, wszyscy filozofowie analityczni zgodni są w jednej kwestii - pojmowaniu analizy jako pewnego rodzaju przekładu jednych wyrażeń na drugie, lub, nieco inaczej to wyrażając, rozkładu wyrażenia złożonego na wyrażenia prostsze, wraz ze wskazaniem wzajemnych, między nimi, związków. Chodzi tu głównie o wyrażenia, które filozofom sprawiają wiele kłopotów, np. „idea”, „byt”, „prawda”.
Filozofia nauki - dział filozofii zajmujący się badaniem filozoficznych podstaw nauki oraz jej metod, starający się odpowiedzieć na pytanie, jakie poglądy można uznać za naukowe, a jakie nie, i dlaczego.
Dekonstrukcja to termin filozoficzny stworzony przez Jacques'a Derridę w 1960 roku. Odnosi się do wielości możliwych interpretacji i odczytań tekstu i języka, w kontekście tego, co sam tekst i język podkreśla jako istotne, ale także tego, co pomija. Jacques Derrida twierdził, że dekonstrukcja nie jest kierunkiem filozoficznym ani nową szkołą myślenia, a jedynie sposobem odbioru tekstu. Komentatorzy i kontynuatorzy Derridy stworzyli jednak charakterystyczny, odrębny nurt w filozofii.

Postmodernizm (inaczej: ponowoczesność, pomo, po-mo) - prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji. Centralnym zagadnieniem i tematem w postmodernizmie jest opozycja pomiędzy pojęciem nowoczesności i ponowoczesności. Postmodernistyczni teoretycy piszą o końcu człowieka, o zmianie jego kondycji, podają w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące człowieka. Postmodernizm wiąże się z poczuciem lęku przed modernizmem utożsamianym z systemami totalitarnymi. U podstaw postmodernizmu stoi psychoanaliza i dekonstrukcja. Estetyka postmodernistyczna łączy się z hiperrealizmem, pozbawianiem rzeczy ich rodzimego kontekstu i wystawianie na próbę w zmienionych realiach. W ten sposób konfrontuje się wizerunki świętych, uczonych, bohaterów narodowych ze współczesnym, karykaturalnie przedstawionym otoczeniem. Spójność nauki według postmodernistów nie jest wymagana. Postmodernizm nie wymaga, aby nauka była odbiciem rzeczywistości. Wystarczy samo przebywanie naukowców ze sobą i rozmawianie.

Sokrates

Platon

Cynicy

Sokratycy
mniejsi

Cyrenaicy

---