Anna Latawiec

W poszukiwaniu obrazu współczesnej filozofii przyrody

Istnieją co najmniej dwa powody, dla których podjęty został ten wła-

śnie temat. Po pierwsze, podczas VII Zjazdu Filozofii Polskiej w Szczeci-
nie w sekcji Filozofii Przyrody podjęto dyskusję na temat Komu i po co
potrzebna jest filozofia przyrody? Uczestnicy spotkania wyraźnie przyjmo-
wali odmienne koncepcje filozofii przyrody.

Po drugie, z tej dyskusji wynika, iż zdaniem jej uczestników obraz

współczesnej filozofii przyrody jest mocno uwikłany w osiągnięcia nauki
i techniki. Jeśli tak, to należy uznać, że dyscyplina ta ewoluuje w swym
rozwoju adekwatnie do rozwoju nauki i techniki, inspirując do podej-
mowania kolejnych badań naukowo-technicznych. Filozofia przyrody,
współuczestniczy z nauką i techniką w odkrywaniu (malowaniu) cało-
ściowego obrazu świata, jest zwierciadłem postępu zachodzącego w na-
uce i w technice.

Nadto, we wspomnianej dyskusji, pojawiła się obawa, czy w ogóle

dyscyplina, jaką jest filozofia przyrody jeszcze istnieje i jakie racje za jej
istnieniem przemawiają. Obawy te pojawiają się już z chwilą wskazania
przyjmowanej koncepcji tej dyscypliny. Na tym tle obraz współczesnej
filozofii przyrody nie jest jednolity. Ale fakt ten jest determinowany
przez szereg czynników, które zostaną omówione.

1. Czynniki kształtujące obraz współczesnej filozofii przyrody

Na obraz współczesnej filozofii przyrody wpływa szereg czynników,

a wśród nich przyjmowane jej koncepcje, przedmiot badań, metody
uprawiania. Czynniki te zostaną omówione poniżej.

1.1. Przegląd koncepcji filozofii przyrody

Podstawowym czynnikiem wpływającym na obraz współczesnej filo-

zofii przyrody jest przyjęta jej koncepcja. Warto jednak już w tym miej-
scu zaznaczyć, że problem dotyczy nie tylko różnych koncepcji filozofii
przyrody, ale także i różnych nazw stosowanych na określenie tej dyscy-
pliny. Warto więc przypomnieć niektóre z nich spotykane dziś w litera-

2

turze przedmiotu: z angielskiego – philosophy of nature, natural philosophy,
philosophy of science (choć ta ostatnia nazwa odnoszona jest częściej do
filozofii nauki, to często dla wielu nieodróżnialna od klasycznie pojmo-
wanej filozofii przyrody); z niemieckiego – Naturphilosophie; z francu-
skiego – philosophie de la nature; czy z łaciny – cosmologia, philosophia natu-
ralis

1

.

A zatem, wracając do wielości koncepcji filozofii przyrody trzeba naj-

pierw wydzielić obszar filozofii przyrody nieożywionej oraz filozofii
przyrody ożywionej. Niezależnie od tego podziału dotyczącego typu
przedmiotu, powszechnie uznaje się, że filozofia przyrody jest filozo-
ficzną refleksją, namysłem nad materialną rzeczywistością, czyli nad
przyrodą. Oznacza to, że przedmiot filozofii przyrody jest taki sam, jak
nauk przyrodniczych, lecz sposób jego badania – odmienny. W pierw-
szym przypadku jest to refleksja, w drugim – całe bogactwo metod sto-
sowanych w naukach empirycznych: rożne typy obserwacji (czynna,
bierna), doświadczenie, eksperyment prowadzące do opisu zjawiska,
formułowania hipotez czy tworzenia teorii. Z tej racji, godna zaintereso-
wania jest relacja zachodząca między filozofią przyrody a naukami przy-
rodniczymi, filozofią przyrody i innymi dyscyplinami filozoficznymi, i z
tego też powodu formułowane są rożne sposoby pojmowania i uprawia-
na filozofii przyrody.

W dostępnej współczesnej literaturze przedmiotu występują rożne

propozycje pojmowania filozofii przyrody. Jedną z takich klasyfikacji
koncepcji filozofii przyrody zaproponowała A. Lemańska, stąd odwołam
się do tej właśnie propozycji

2

. Proponuje ona wyróżnienie dwu typów

koncepcji filozofii przyrody: ujęć tradycyjnych, w których przyroda jest
przedmiotem badania poznawana bezpośrednio lub za pośrednictwem
nauk przyrodniczych, oraz ujęć nietradycyjnych, w których przedmio-
tem są inne jeszcze obiekty niż byty materialne.

W ramach tradycyjnych ujęć filozofii przyrody na szczególną uwagę

zasługuje neotomizm. Podstawą różnorodności stanowisk występują-
cych w obrębie tego kierunku jest odmienne umiejscowienie filozofii
przyrody i metafizyki. W szkole warszawskiej (ATK/UKSW) przyjmuje
_____________

1

Z. Hajduk, Filozofia przyrody. Filozofia przyrodoznawstwa. Metakosmologia, Lublin 2004,

s. 9.

2

A. Lemańska, Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze, Warszawa 1998, s. 31–74, a tak-

że: Z. Hajduk, Współczesna postać sporów o koncepcję filozofii przyrody, „Studia Philosophiae
Christianae” 30 (1994) 2, s. 115–134, tenże, Filozofia przyrody. Filozofia przyrodoznawstwa.
Metakosmologia, dz. cyt., s. 270–311.

3

się za K. Kłósakiem

3

(od Maritaina – potem Sz. W. Ślaga, a w Krakowie -

T. Wojciechowski), że filozofia przyrody jest dyscypliną autonomiczną w
stosunku do metafizyki, co wyraża się między innymi szczególną meto-
dą jej uprawiania. Natomiast propozycje uzależniające miejsce filozofii
przyrody od metafizyki występują w dwu charakterystycznych wer-
sjach: według pierwszej z nich, filozofia przyrody stanowi fragment
metafizyki (J. Kalinowski

4

, M. A. Krąpiec

5

); według drugiej zaś, filozofia

przyrody traktowana jest jako metafizyka stosowana, z racji zastosowa-
nia zasad metafizyki w ramach przyrody nieożywionej (S. Adamczyk

6

, S.

Mazierski

7

). W ramach kolejnego stanowiska (zainspirowanego propo-

zycją A. G. van Melsena

8

), reprezentowanego w Polsce przez F. Kwiat-

kowskiego

9

, przyjmuje się utożsamienie filozofii przyrody z metafizyką

szczegółową.

Wspólne wyróżnionym powyżej stanowiskom jest wskazanie na byt

materialny realnie istniejący w strumieniu czasu (K. Kłósak), lub w przy-
rodzie.

1.1.2. W ramach nietradycyjnych ujęć filozofii przyrody wyróżnić na-

leży te, w których refleksja filozoficzna oparta jest na wynikach nauk
przyrodniczych. Stąd też filozofia przyrody traktowana jest tu albo jako
synteza nauk przyrodniczych, albo jako ekstrapolacja i uogólnienie wy-
ników nauk przyrodniczych, albo jako filozofia w nauce.

Filozofowie przyrody utożsamiający tę dyscyplinę z syntezą wyników

nauk przyrodniczych dążą do utworzenia całościowego obrazu świata.
Ponieważ nauka jest w stanie niekończącego się rozwoju, ciągłych po-
szukiwań, to i obraz w jej ramach powstający jest niepełny. Zdaniem
zwolenników tak pojętej filozofii przyrody, jej zadaniem jest konstru-
owanie wizji rzeczywistości przyrodniczej. Ponieważ jednak w ramach
nauk przyrodniczych podejmowane są także próby syntezy ich wyników
(tak powstają na przykład teorie z pogranicza kilku różnych dyscyplin,
_____________

3

K. Kłósak, Z teorii i metodologii filozofii przyrody, Poznań 1980.

4

J. Kalinowski, O istocie i jedności filozofii, „Roczniki Filozoficzne” 6 (1958) 1, s. 5–17

oraz tenże, Ontologia czy aitiologia?, Znak 15 (1963), s. 1069–1076.

5

M. A. Krąpiec, Metafizyka. Zarys teorii bytu, Lublin 1985.

6

S. Adamczyk, Kosmologia, Lublin 1963, s. 7–8.

7

S. Mazierski, Przedmiot filozofii przyrody inspiracji arystotelesowsko-tomistycznej, Rocz-

niki Filozoficzne 15 (1967) 3, s. 5–28 – warto jednak zaznaczyć, że autor ten opowiadał się
za metodą abstrakcji fizycznej, co może wpływać na odmienne umiejscowienie jego kon-
cepcji pośród dyscyplin filozoficznych.

8

A. G. van Melsen, Filozofia przyrody, Warszawa 1963.

9

F. Kwiatkowski, Filozofia wieczysta w zarysie, Kraków 1947.

4

czy ogólna teoria systemów itp.), to trudno dostrzec różnice zachodzące
między tak pojętą filozofią przyrody i teoriami przyrodniczymi będący-
mi efektem opracowań.

Zwolennicy filozofii przyrody traktowanej jako ekstrapolacja bądź

uogólnienie wyników nauk przyrodniczych usiłują konstruować wizje
rzeczywistości wykraczając poza wyniki badań własnej dyscypliny na-
ukowej (fizyka, biologia itp.). Do tej grupy uczonych zaliczyć należy
między innymi: M. Tempczyka

10

, B. Gaweckiego

11

, R. Thoma

12

, W. He-

isenberga

13

, S. Hawkinga

14

, R. Dawkinsa

15

itd.

Ostatnie z nietradycyjnych ujęć filozofii przyrody zaproponowane jest

i realizowane w Krakowie w Ośrodku Badań Interdyscyplinarnych
przede wszystkim przez M. Hellera

16

. Przyjmuje się tutaj, że filozof przy-

rody winien poszukiwać i wykrywać filozoficzne założenia i problemy
wplątane w teorie naukowe wyjaśniające rzeczywistość materialną z
punktu widzenia jej struktury i własności.

Jak widać, wybór koncepcji filozofii przyrody decyduje także o dobo-

rze jej przedmiotu. O ile w ujęciach tradycyjnych tym przedmiotem jest
byt materialny, o tyle w ujęciach nietradycyjnych – są to zdecydowanie
inne obiekty jak na przykład: teorie przyrodnicze, a w szczególności
metody nauk badań przyrodniczych, sposoby uzasadniania, weryfiko-
wania i falsyfikowania twierdzeń. Dodajmy także, że w ramach ujęć tra-
dycyjnych przyjmuje się doprecyzowanie przedmiotu materialnego na
ożywiony (badany w ramach filozofii przyrody ożywionej zwanej przez
Sz. Ślagę

17

– biofilozofią) i nieożywiony (badany w ramach filozofii przy-

rody nieożywionej, zwanej kosmologią).
_____________

10

M. Tempczyk, Ontologia świata przyrody, Kraków 2005; tenże, Teoria chaosu dla od-

ważnych, Warszawa 2002.

11

B. Gawecki, Przygotowanie do filozofii, Warszawa 1964.

12

R. Thom, Ku odrodzeniu filozofii przyrody, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” VII

(1985), s. 5–20; tenże, Miejsce filozofii przyrody, „Zagadnienia Filozoficzne w Nauce” XI
(1989), s. 34–40.

13

W. Heisenberg, Ponad granicami, Warszawa 1979.

14

S. W. Hawking, Krótka historia czasu. Od wielkiego wybuchu do czarnych dziur, War-

szawa 1993.

15

R. Dawkins, Rzeka genów, Warszawa 1995; tenże, Bóg urojony, Warszawa 2007.

16

M. Heller, Jak możliwa jest „filozofia w nauce”?, „Studia Philosophiae Christianae” 22

(1986) 1, s. 9–19, tenże, Czy istnieje autentyczna filozofia przyrody?, „Studia Philosophiae
Christianae” 23 (1987) 1, s. 5–20.

17

Sz. W. Ślaga, Życie – ewolucja, [w:] M. Heller, M.Lubański, Sz. W. Ślaga, Zagadnienia

filozoficzne współczesnej nauki. Wstęp do filozofii przyrody, Warszawa 1993.

5

W zaproponowanym przeglądzie koncepcji filozofii przyrody warto

wspomnieć o propozycji W. Krajewskiego, dla którego jest to dyscyplina
leżąca na pograniczu ontologii przyrody i filozofii nauki i nazywana jest
naukową filozofią przyrody. Na sposobie pojmowania filozofii przyrody
mogła zaciążyć historia nauki

18

.

Przedstawiony tu zarys koncepcji filozofii przyrody nie jest ani wy-

czerpujący, ani proponowane klasyfikacje – rozłączne. Dyskusja zapo-
czątkowana na Zjeździe w Szczecinie jest ilustracją otwartości na nowe
ujęcia, nowe spojrzenia, nowe propozycje rozumienia i uprawiania filo-
zofii przyrody dziś, a także na wskazywanie nowych obszarów badań
dla tej dyscypliny. Wystarczy wspomnieć choćby zapoczątkowaną przez
W. Sedlaka koncepcję bioelektroniki, czyli interdyscyplinarnej syntezy
biologicznej służącej do badania życia i jego genezy

19

, mającą dziś wielu

zwolenników.

Warto sobie w tym miejscu uświadomić, że różne koncepcje danej

dyscypliny pociągają za sobą różne problemy podejmowane w jej ra-
mach, a co za tym idzie – także odmienne jej obrazy.

1.2. Metody uprawiania filozofii przyrody

Kolejnym czynnikiem kształtującym obraz współczesnej filozofii

przyrody, uwikłanym w przyjętą koncepcję jest sposób jej uprawiania.
Zaakceptowana metoda również ujawnia relacje zachodzące między
filozofią przyrody, metafizyką i naukami przyrodniczymi.

W ramach ujęć tradycyjnych należy wyróżnić dwie metody: związaną

z uzależnieniem filozofii przyrody od metafizyki, czyli z metodą abs-
trakcji fizycznej, lub podkreślającą autonomiczny charakter filozofii
przyrody metodą zaproponowaną przez K. Kłósaka.

Konsekwentnie można wyróżnić dwa podstawowe nurty uprawiania

filozofii przyrody: odgórny, czyli zakładający wyjście od metafizyki lub
oddolny, czyli zakładający wyjście od nauk przyrodniczych. W tym też
_____________

18

Z racji ograniczenia do współczesnej filozofii przyrody pominięta zostaje koncepcja

filozofii przyrody tzw. nauki na początku, która traktowana była jak wprowadzenie do
badań z zakresu nauk szczegółowych. Podejście to ma swoje uzasadnienie historią nauki.

19

W. Sedlak, Wykłady o bioelektronice, Warszawa 1987, s. 21, oraz tenże, Bioelektronika.

Materiały I Krajowego Sympozjum Lublin, 14-15 maja 1975, red. W. Sedlak, Lublin 1982.
Prace zapoczątkowane w tym nurcie kontynuowane są przez uczniów Sedlaka, szczegól-
nie na KUL-u.

6

przypadku wyraźnie dostrzegamy uwikłanie sposobu podejścia do filo-
zofii przyrody od przyjętej jej koncepcji.

Zupełnie inaczej wygląda ustalenie metody w obrębie nietradycyj-

nych ujęć. Proponuje się tam metodę analityczną (analizy przeprowa-
dzane na podstawie powszechnie akceptowanych zasad logiki i meto-
dologii) w odniesieniu do założeń, teorii naukowych, hipotez, języka, czy
metod. M. Heller, propagując filozofię w nauce, wyraża przekonanie, że
stosowanie metody analizy będącej rekonstrukcją treści zawartych w np.
modelach kosmologicznych (z wykorzystaniem środków geometrycz-
nych) uwalnia nas od określonych poglądów filozoficznych sprzyjając
przybliżeniu struktury świata

20

. Heller nie uważa za konieczne wskaza-

nie a priori metody, a nawet zastrzega sobie możliwość przyjęcia postawy
spontaniczności, czy wstępnych intuicji wobec badanego problemu

21

.

1.3. Cel i zadania filozofii przyrody

Tradycyjnie uznaje się, że zadaniem filozofii przyrody jest konstru-

owanie bądź stosowanie teorii tłumaczącej najbardziej podstawową
strukturę ciał materialnych ożywionych i nieożywionych. Przyjmuje się,
że w ramach współczesnej filozofii przyrody winno się koncentrować na
rozwiązywaniu problemów i inspirowanych osiągnięciami nauk przy-
rodniczych, a także na dociekaniu filozoficznych założeń tkwiących w
teoriach naukowych (np. kosmologiczne, redukcjonistyczne itp.).

2. Cechy współczesnej filozofii przyrody

Dokonany przegląd czynników kształtujących współczesną filozofię

przyrody pozwala wskazać na co najmniej trzy jej cechy: niejednorod-
ność koncepcyjną i metodologiczną, interdyscyplinarność, a także dyna-
miczność rozwojową.

2.1. Niejednorodność

Wielość koncepcji, metod i celów świadczy o niejednorodnym obrazie

współczesnej filozofii przyrody. Ta niejednorodność koncepcyjna i me-
todologiczna, czy nawet niespójność w obrazie współczesnej filozofii
przyrody jest – moim zdaniem – powodem podejmowania dyskusji na
_____________

20

M. Heller, Nauka i wyobraźnia, Kraków 1995, s. 167.

21

Tenże, Jak możliwa jest „filozofia w nauce”?, art. cyt., s. 7–8.

7

temat, czy filozofia przyrody w ogóle istnieje, jeśli tak – to jak ją upra-
wiać, czy też komu jest ona potrzebna.

Jej niejednorodny obraz jest dodatkowo wzmocniony możliwością

dwuaspektowego jej uprawiania: teoretycznego i praktycznego. O ile za
teoretyczną filozofię przyrody można uznać zarówno tradycyjne, jak i
nietradycyjne koncepcje pozbawione analiz dotyczących aktywności
człowieka, o tyle praktyczna filozofia przyrody stanowi novum i jest
wyraźnie akcentem współczesności. Zasadnicza różnica między teore-
tyczną i praktyczną filozofią przyrody tkwi w pomijaniu lub uwzględ-
nianiu antropopresji.

Praktyczna filozofia przyrody traktowana czasem jako część ekofilo-

zofii (filozofii środowiska przyrodniczo-społecznego), pojawia się często
w literaturze przedmiotu pod nazwą „ekoetyka”. Jej przedmiotem jest
przyroda wraz z aktywnie obecnym w niej człowiekiem. Owa obecność
człowieka w przyrodzie oceniana jest w świetle tworzonych norm regu-
lujących stosunek człowieka do przyrody. Przedstawicielami tak pojętej
filozofii przyrody praktycznej jest J. M. Dołęga

22

, Z. Piątek

23

, W. Tybur-

ski

24

, G. Böhme

25

, K. M. Meyer-Abich

26

.

2.2. Interdyscyplinarność

Zarówno przegląd koncepcji, jak i związanych z nimi przedmiotów

badań, wskazują na interdyscyplinarny charakter filozofii przyrody. In-
terdyscyplinarność rozumiem tu jako zdolność filozofa (gotowość me-
rytoryczną) do podejmowania refleksji filozoficznej w obrębie kilku dys-
cyplin naukowych (w szczególności nauk przyrodniczych), a także ze-
społowej pracy nad rozwiązywaniem konkretnego problemu (np. po-
czątku Wszechświata, początku życia, genezy życia itp.). W ramach filo-
_____________

22

J. M. Dołęga, Człowiek w zagrożonym środowisku, Warszawa 1998.

23

Z. Piątek, Etyka środowiskowa. Nowe spojrzenie na miejsce człowieka w przyrodzie, Kra-

ków 1998.

24

W. Tyburski, Z zagadnień etyki środowiskowej, [w:] Ochrona środowiska w filozofii i teo-

logii, red. J. M. Dołęga, J. W. Czartoszewski, Warszawa 1999, s. 153–169; tenże, Spory w
kręgu etyki środowiskowej, w: Między filozofią przyrody a ekofilozofią, red. A. Latawiec, G.
Bugajak, Warszawa 1999, s. 147–160; tenże, Etyka i ekologia, Toruń 1995.

25

G. Böhme, Filozofia i estetyka przyrody w dobie kryzysu środowiska naturalnego, tłum. J.

Merecki, Warszawa 2002; tenże, (Hrsg.), Klassiker der Naturphilosophie, C. H. Beck,
München 1989; tenże, Natürliche Natur., Frankfurt am Main 1991.

26

K. M. Meyer-Abich, Praktische Naturphilosophie – Erinnerung an einen vergessenen

Traum [Practical Philosophy of Nature – Recollection of a Forgotten dream], München CH Beck
1997.

8

zofii przyrody podejmuje się problemy natury interdyscyplinarnej, jak
choćby istoty i genezy życia.

Oznacza to, że do rzetelnego uprawiania filozofii przyrody, w zgo-

dzie z którąkolwiek z przytoczonych jej koncepcji, niezbędne jest posia-
danie odpowiedniej wiedzy nie tylko filozoficznej, ale i z zakresu nauk
szczegółowych

27

.

2.3. Dynamiczność rozwojowa

Z faktu „zakotwiczenia” filozofii przyrody w naukach przyrodni-

czych wynika jej dynamiczny, ewolucyjny (postępowy) charakter. Jeśli
bowiem prawdą jest, że w ramach filozofii przyrody wykorzystuje się
dane naukowe zaczerpnięte z nauk przyrodniczych, to każdy nowy fakt
naukowy, każde nowe odkrycie, każda nowa teoria, czy hipoteza mobi-
lizują do podjęcia na nowo refleksji filozoficznej, odkrywania nowych
faktów filozoficznych. Jeśli z kolei, nauka rozwija się dzięki postępowi
technicznemu, to i ten czynnik musi mieć wpływ na stan filozofii przy-
rody.

I tak wydaje się, że dobrą ilustracją opisywanej sytuacji jest rozwój

techniki komputerowej. Nasza wiedza na temat rzeczywistości material-
nej jest coraz bogatsza, w dużym stopniu dzięki zastosowaniu różnorod-
nych technik komputerowych. Do jej poznawania wykorzystuje się mię-
dzy innymi metodę symulacji i komputery. Wraz z rozwojem techniki
komputerowej, rozszerza się zbiór symulowanych obiektów

28

. Tworzy

się świat wirtualny, a ten – dla wielu – jest rozszerzeniem świata realne-
go. W ten to sposób powracamy niejako do podstawowego przedmiotu
badań filozofii przyrody. Pojawia się pytanie: czy nie należy rozszerzyć
obszaru badań podejmowanych w ramach filozofii przyrody o świat
wirtualny? Pozytywna odpowiedź na to pytanie oznaczać może ko-
nieczność sformułowania kolejnej koncepcji filozofii przyrody.

Jeśli uznamy za celowe i uzasadnione, wprowadzenie np. świata

wirtualnego do zbioru przedmiotów filozofii przyrody, to potwierdzamy
tym samym fakt postępu i ewolucji zarówno w obrębie filozofii przyro-
dy, jej przedmiotu, jak i metody jej uprawiania, zakresu badań oraz uję-
cia. Przykładem faktycznie zachodzącej zmienności filozofii przyrody
_____________

27

Podejmowane są dyskusje dotyczące wymagań co do pożądanego wykształcenia

filozofów przyrody – wystarczy wspomnieć przytaczany Zjazd w Szczecinie, czy dysku-
sje podczas konferencji lubelskiej na UMCS.

28

Zob. np. A. Latawiec, Pojęcie symulacji i jej użyteczność naukowa, Warszawa 1993.

9

jest pojawienie się filozofii praktycznej, jako reakcji na działanie człowie-
ka w przyrodzie charakterystyczne dla czasów współczesnych.

3. Konsekwencje zarysowanego obrazu filozofii przyrody

Na tle dotychczasowych analiz, współczesna filozofia przyrody jawi

się jako dyscyplina niezwykle dynamiczna, prężnie rozwijająca się i róż-
norodna. Z kolei, z wyeksponowanego na tej drodze jej obrazu, można
wyczytać zakres, kierunek badań i zadania. Tak ukształtowany obraz
filozofii przyrody zdaje się upoważniać do wypracowania projektu jej
uprawiania. Sadzę, że użyteczną może być propozycja systemowego
ujęcia filozofii przyrody. Ujęcie takie wymagałoby określenia jej jako
system całościowy, względnie stabilny, samoorganizujący się, podatny
na obieg informacji w jego wnętrzu i wymiany jej z otoczeniem. Warto
wspomnieć, że jest to system otwarty. W systemowym ujęciu filozofii
przyrody wyróżnić można elementy przedmiotowe, metodologiczne i
nakierowane na cel. Według innego zestawu elementami takimi, mogą to
być np. paradygmaty, społeczność filozofów przyrody, publikacje. Dzię-
ki relacjom metarefleksyjnym, komunikacyjnym, organizacyjnym po-
rządkującym wymienione typy elementów, tak określony system stano-
wi całość

29

.

Takie systemowe ujęcie zdaje się prowadzić do ukazania filozofii

przyrody jako dyscypliny spójnej, w ramach której, jej elementy żywo
reagują na wszelkie zmiany. Pamiętając, że przez system rozumie się
zbiór elementów powiązanych ze sobą elementów i ze swoim otocze-
niem

30

, łatwiejsza do zrozumienia staje się ta złożoność i niejednorod-

ność filozofii przyrody.

W literaturze przedmiotu proponuje się dwie metody opisu syste-

mu

31

: tzw. opis zewnętrzny dokonywany przez wskazanie elementów

brzegowych (inaczej ujęcie behawioralne, przyczynowe, terminalne, za
_____________

29

Por.: M. Lubański, Informacja – system, [w:] M. Heller, M. Lubański, Sz. W. Ślaga,

Zagadnienia filozoficzne współczesnej nauki. Wstęp do filozofii przyrody, Warszawa 1993, s. 46–
47.

30

L. von Bertalanffy, Historia rozwoju i status ogólnej teorii systemów, [w:] Ogólna teoria

systemów. Tendencje rozwojowe, red. G. J. Klir, tłum. C. Berman, Warszawa 1976, s. 37.

31

Tamże, oraz: R. Rosen, A survey of dynamical description of System Activity, [in:] Gen-

eral and open systems, book II, ed. W. Gray, N. Rizzo, New York 1971, W. Sadowski, Pod-
stawy ogólnej teorii systemów. Analiza logiczno-metodologiczna, tłum. A. Lewicka, Warszawa
1979, 169; M. D. Mesarović, Matematyczna teoria systemów ogólnych, [w:] Ogólna teoria sys-
temów. Tendencje rozwojowe, red. G. J. Klir tłum. C. Berman, Warszawa 1976, s. 249.

10

pomocą bodźca i reakcji, wejściowo-wyjściowe) oraz opis wewnętrzny
formułowany przez dążenie do celu (inaczej mówiąc chodzi o ujęcie ce-
lowościowe, teleologiczne, o opis przez proces podejmowania decyzji
lub rozwiązywania problemów).

Zaproponowane systemowe ujęcie filozofii przyrody uwolni nas od

przeświadczenia o traktowaniu tej dyscypliny jak „zbiornik na wszyst-
ko” (różne koncepcje, różne metody, różne przedmioty), wyeksponuje
cechy filozofii przyrody jako współczesnej nauki. W projekcie tym warto
uwzględnić nowe aspekty z praktyczną filozofią przyrody, dopracowa-
nie słownika pojęć (np. przyroda

32

, natura), czy wreszcie opracowanie

katalogu istotnych problemów do rozwiązania (np. wskazanie i opraco-
wanie „pogranicza” przyrody, a więc – „pogranicze” życia, „pogranicze”
światów realnego i wirtualnego tip.). Wskazane przykłady pojęć, pro-
blemów uwyraźniają przydatność omówionych cech obrazu współcze-
snej filozofii przyrody.

4. Wnioski

Współczesna filozofia przyrody istnieje i podlega rozwojowi;
Reaguje na postęp zachodzący w nauce i w technice;
Jest swoistym „czujnikiem” tego postępu;
Jej obraz kształtują relacje zachodzące między nauką, techniką i sta-

nem wiedzy;

Jej obraz zmienia się wraz ze zmianami zachodzącymi w nauce;
Uchwycenie i zrozumienie jej pełnego obrazu może nastąpić w świetle

ujęcia systemowego.

_____________

32

Bardzo interesujące propozycje znajdziemy w tekstach XX-wiecznych filozofów ro-

syjskich, jak np. W. S. Sołowjow, Rossija i Wsielenskaja Cerkow’, tłum. z fr. G. A. Raczinskij,
[w:] (red.) S. M. Sołowjow, E. L. Radłow, Sobranije soczinienij Władimira Siergiejewicza So-
łowjowa, t. XI, Bruxela 1970; czy: W. I. Wiernadski, Kilka slow pro noosfeu, [w:] V, Wirbani
praci, Moskwa 2003. Interesująca sugestię podaje w kwestii określenia przyrody podaj
np.,: H. D. Mutschler, Wprowadzenie do filozofii przyrody. Wybrane zagadnienia, Kraków
2005 – dwa z rozdziałów zatytułował kolejno: Przyroda jako korelat tego, co teoretyczne
(s. 99–128) oraz Przyroda jako korelat tego, co techniczno-praktyczne (s. 129–186).