Nagajowa M., Kształcenie języka ucznia w szkole podstawowej, Warszawa 1985

OPOWIADANIE W SZKOLE PODSTAWOWEJ, ETAPY PRACY

• CECHY GATUNKOWE OPOWIADANIA

Opowiadanie przygotowywane przez uczniów w szkole ma niektóre cechy wspólne z opowiadaniem literackim:

• prostota fabuły, która uwydatnia jeden wątek, ograniczona jest do niewielu wydarzeń i postaci;

• wydarzenia są powiązane ze sobą chronologicznie i pozostają względem siebie w związku przyczynowo-skutkowym;

• narrator szkolnego opowiadania, uczeń, jest zazwyczaj jawny, najczęściej wypowiada się też w pierwszej osobie. Zdarza się, że narrator ukrywa się i opowiada o kimś lub o czymś używając trzeciej osoby;

• narrator uczeń mówi o czasach minionych, a więc między czasem opowiadania a czasem akcji istnieje przerwa czasowa (jest to cechą opowiadania jako gatunku literackiego). Zakłada to konieczność użycia czasu przeszłego;

• budowa szkolnego opowiadania jest przeważnie prostym odzwierciedleniem przeżyć i przygód narratora, przygód, które mogły się zdarzyły się rzeczywiście lub mogły się zdarzyć. Treść ich organizuje uczeń zgodnie z chronologią zdarzeń, zgodnie z ich realnością życiową, co jest odpowiednikiem znanej z teorii literatury kompozycji naturalnej;

• często przedstawienie zdarzeń nie jest uwarunkowane ich naturalnym przebiegiem, lecz jest wynikiem zamysłu autora, celowo przedstawiającego zdarzenia, tworzącego kompozycję transformacyjną.

Doskonalenie opowiadania ucznia:

• w zasadzie uczeń, który przychodzi do klasy IV, przez trzy lata nauki ćwiczył już układanie opowiadań w dość szerokim zakresie. Od klasy czwartek należy więc doskonalić tę formę, m.in. ukazując możliwości niechronologicznego skomponowania opowiadania. Można zachęcić uczniów do stosowania kompozycji przestawnej, po uprzednim wprowadzeniu tego pojęcia, na podstawie analizy czytanych utworów.

• drugą sprawą związaną z doskonaleniem opowiadania jest zastosowanie w nim dialogu, znanego uczniom z niższych klas. Ćwiczenia w tym przypadku powinny obejmować sposoby powiązania dialogu z tekstem narracji oraz interpunkcją;

• trzecim stopniem doskonalenia opowiadania jest świadome wprowadzanie do niego elementów opisu: przeżyć postaci, krajobrazu, przedmiotów, wyglądu bohatera.

• JĘZYK OPOWIADANIA

Uświadomienie sobie cech języka opowiadania pozwoli na właściwe zaprojektowanie ćwiczeń doskonalących tę dłuższą formę wypowiedzi.

• Czasowniki:

Ze względu na to, że opowiadanie przedstawia ciąg zdarzeń i czynności, dominującymi w nim częściami mowy są czasowniki, ponieważ ich funkcją jest wyrażanie ruchu i stawania się. Czasowniki dynamizują akcję.

• Ze względu na to, że forma czasu oddaje stosunek czynności wyrażonej czasownikiem do chwili mówienia o niej, czasowniki w opowiadaniu występują w czasie przeszłym.

• W opowiadaniu można także użyć czasu teraźniejszego. Zbliży on akcję do czytelnika oraz ją ożywi, jak w zakończeniu opowiadania Przygoda: Pobiegłyśmy w jej kierunku i… stajemy oniemiałe. Przed nami roztacza się widok przedmieść Szklarskiej Poręby.

• Akcja szybka i żywa jest rezultatem użycia czasowników dokonanych, których funkcja stylistyczna polega na zwiększaniu dynamiczności opowiadania.

• Składnia:

Również składnia zdań opowiadania różni się znacznie od składni innych form, np. rozprawki. Jest to uzależnione od rodzaju myślenia związanego z opracowaniem treści opowiadania. Jeżeli rozprawka wiąże się z myśleniem problemowym, uzewnętrzniającym się w skomplikowanej na ogół strukturze zdań złożonych podrzędnie, to opowiadanie wiąże się z myśleniem typu wyobraźniowego, o którym pisze Klemensiewicz: Myślenie wyobraźniowe (obrazowe) o łańcuchu wydarzeń i epizodów, przeważnie mocno zabarwione uczuciowo i powiązane zgodnością wzruszeń, a nie kierowane poszukiwaniem wiedzy o faktach i dążeniem do zdobycia przeświadczeń o prawach (Klemensiewicz Z, Problematyka składniowej interpretacji stylu…, s. 159.). Ten natomiast typ myślenia znajduje odbicie w składni opowiadania, która jest:

• prostsza,

• przeważają:

• zdania pojedyncze rozwinięte,

• zdania złożone współrzędnie;

• jeśli chodzi o zdania złożone podrzędnie, spotyka się zdania czasowe i przyczynowe, a to ze względu na cechy opowiadania, którymi są:

• następstwo w czasie;

• powiązanie wydarzeń w łańcuch przyczyn i skutków.

Tok wypowiedzi:

Autor ujmuje wydarzenia tak, jakby one przebiegały w życiu, stąd rzeczowo-sprawozdawczy tok jego wypowiedzi. W zależności od zamysłu opowiadającego, tok opowiadania:

• może być bardziej dynamiczny, wtedy przeważać będą zdania krótkie, mniej rozwinięte, równoważniki zdań zawierających czasowniki oznaczające czynności, popychające akcje naprzód;

• może też odznaczać się większą barwnością i obrazowością, co wymaga zdań bogato rozwiniętych, często współrzędnie złożonych.

Równoważniki zdania:

Dużą rolę odgrywają równoważniki zdania. Pełnią one podwójną funkcję:

• wyrażają uczucia;

• uplastyczniają zdarzenia.

Zdania pojedyncze nierozwinięte:

Występują bardzo często w opowiadaniu, zwłaszcza przy wprowadzaniu mowy niezależnej.

• ĆWICZENIA DOSKONALĄCE FORMĘ OPOWIADANIA

Ogólna analiza języka i stylu opowiadania pozwala ustalić, że doskonalenie tej formy wypowiedzi wymaga wykonania następujących rodzajów ćwiczeń:

• w użyciu czasowników i ich form, w wykazaniu ich funkcji stylistycznej;

• w stosowaniu mowy niezależnej i zależnej w opowiadaniu;

• układanie dialogu;

• próby indywidualizacji języka w dialogu;

• stosowanie zdań wykrzyknikowych i pytających;

• w budowaniu zdań obficie rozwiniętych o bogatej treści komunikatywnej;

• w stylistycznym zastosowaniu równoważnika zdania, zdania pojedynczego nierozwiniętego, zdania urwanego;

• słownikowo-frazeologicznych mających na celu uzyskanie barwności wypowiedzi;

• wskazujące sposoby wprowadzania mowy niezależnej;

• w parafrazie składniowej w celu uzyskania większej estetyki wypowiedzi.

Układając pisemne opowiadania, uczniowie posługują się odmianą pisana języka. Również ich ustne opowiadania przeważnie opierają się na uprzednio napisanych. Uczeń opowiadając stosuje mniej lub bardziej świadomie normy języka pisanego, i jest to na ogół zjawisko pozytywne: wypowiedź zyskuje na ścisłości i precyzji. Jednak właśnie w związku z opowiadaniem (w mniejszym stopniu ze sprawozdaniem typu reportaż) jest okazja do wprowadzenia do wypowiedzi ucznia elementów języka mówionego. Nadadzą one opowiadaniu pewna lekkość i żywość, których opowiadaniom uczniowskim na ogół brak. Chodzi tu o niektóre wyrazy, wyrażenia, zwroty, konstrukcje składniowe ekspresywne - wyrażające uczucia, postawę psychiczną, wyrazy o różnym zabawieniu uczuciowym.

Przykłady lekcji:

Tematy:

1. Znaleźliśmy syrenkę… (opowiadanie);

2. Wyprawa do kina. Opowiadanie z użyciem dialogu (klasa IV lub V).

• SZKOLNE ODMIANY OPOWIADANIA

Ze względu na temat szkolne opowiadania dzielą się na trzy rodzaje:

1. opowiadanie odtwórcze na podstawie lektury (również filmu, przedstawienia, słuchowiska, programu telewizyjnego);

2. opowiadanie twórcze na tej samej podstawie;

3. opowiadanie twórcze oparte na doświadczeniach życiowych dzieci.

Te trzy odmiany ćwiczy się w klasach IV-VI, stopniując trudności i powiększając umiejętności ucznia łącznie z analizą opowiadań literackich i poznawaniem niektórych zagadnień teoretycznoliterackich. Nie chodzi tu jednak o naśladowanie stylu literatury, lecz o świadome operowanie we własnym opowiadaniu takimi elementami, jak: zdarzenie, postać, czas, miejsce, fakt, fikcja, narracja pierwszo- i trzecio osobowa, które to elementy uczniowie poznają kolejno w klasach IV-VI.

• Opowiadanie odtwórcze

W dawnej metodyce było niezmiernie cenioną formą kształcenia umiejętności myślenia i mówienia, opartą na reprodukcji i pamięci, a realizowaną przez kilkakrotne przeczytanie i kilkakrotne powtórzenie ustne i pisemne przeczytanego tekstu.

W dwudziestoleciu międzywojennym opowiadanie odtwórcze zostało usunięte z programu. Uznano je bowiem za niewolniczą reprodukcję treści, która nie daje żadnej możliwości samodzielnego ujęcia treści (J. Dańcewiczowa, Jak realizować nowy program języka polskiego).

W metodyce współczesnej nie odmawia się opowiadaniu odtwórczemu wszystkich wartości. Stosuje się je w klasach młodszych, jeszcze w klasie V, w klasach starszych sporadycznie, jeśli wymaga tego skomplikowana treść utworu. W tym okresie rozwoju umysłowego dziecka, kiedy przeczytanie, zrozumienie treści utworu fabularnego, a potem przedstawienie jej własnymi słowami wymaga znacznego wysiłku intelektualnego, ma ta forma treści kształcące. Łączenie ze słowami myśli analogicznych do tych, które miał wypowiadający słowa, nie jest reprodukowaniem jego myśli, ale wytwarzaniem swoich własnych, o takich treściach i funkcjach, które SA zbliżone do treści i funkcji mówiącego. Jeżeli istotnie słuchający lub czytający wykonał to zadanie, to zrozumiał on to, co mówi inny. Nie zawsze jest to łatwe”. Dobrze prowadzeni czwartoklasiści radzą sobie jednak z tym opowiadaniem na ogół dobrze.

Przykład: Opowiadanie o przyjaźni Leszka i Mieszka (na podstawie bajki Mickiewicza Przyjaciele).

W miarę jak wysiłek umysłowy przy czytaniu i rozumieniu tekstów jest mniejszy, a poziom wypowiadania się wyższy, rezygnuje się w szkole z zadawania opowiadań odtwarzających treść utworów fabularnych. Ucznia starszego stać już na wykonanie zadania o większym stopniu trudności, to jest streszczenia (klasy VII-VIII).

• Streszczenie jest również sprawdzianem rozumienia przeczytanego tekstu, przy tym wymaga dużej sprawności umysłowej, polegającej na uogólnianiu, umiejętności czytania syntetyzującego oraz umiejętności zwięzłego, skrótowego formułowania uogólnienia. Ponieważ w starszych klasach uczniowie opracowują już dłuższe utwory fabularne, opowiadanie, we właściwym tego słowa znaczeniu, treści przeczytanych utworów jest niemożliwe choćby ze względów czasowych.

• Opowiadanie twórcze

Stosuje się też w szkole na podstawie lektury opowiadanie twórcze wymagające sporego wysiłku umysłowego, udziału wyobraźni i fantazji, zastosowania wiedzy i zrozumienia lektury. Dla opowiadań takich lektura jest tylko punktem wyjścia.

Ten typ opowiadania reprezentują tematy:

1. Co się stało z Antkiem po opuszczeniu wsi?

2. Dalsze dzieje latarnika Skawińskiego.

3. Jakie były dalsze dzieje przyjaźni Zenka i Uli?

4. Epilog Katarynki.

5. Dzieje Marcina Borowicza i Andrzeja Radka po ukończeniu szkoły.

6. Jeden dzień z Mikołajem Kopernikiem.

7. Wieczór w paryskim salonie; wśród gości Adam Mickiewicz i fryderyk Szopen.
   

Dwa ostatnie tematy opierają się na większej liczbie lektur niż jedna. Wartość poznawczą maja te opowiadania jednak tylko wtedy, gdy uczeń pisząc czyni je kontynuacją przeczytanego tekstu, jest wierny problemom, realiom epoki przedstawionej w utworze, nie zmienia osobowości, pragnień i dążeń bohatera, pamięta o realnych możliwościach jego działania.

Do opowiadania na podstawie lektury można również zaliczyć baśnie układane przez uczniów IV i V klasy, wzorujące się w pewnym stopniu na stylistyce i wątkach baśni przeczytanych. Mają też one wiele wspólnego z opowiadaniem zmyślonych wydarzeń na różne tematy.

• Opowiadanie twórcze oparte na doświadczeniach życiowych

Wartość opowiadania o własnych przygodach i przeżyciach zostało uzasadnione przez psychologię. Opowiadania tego typu opierają się na naturalnej potrzebie wypowiedzenia się, uzewnętrznienia swoich myśli i uczuć. Łatwiej uczniowi pisać o czymś, co sam przeżył, słowami, które sam dobrał, niż mozolić się nad odtworzeniem cudzych myśli, w dodatku swoimi słowami.

Dzięki opowiadaniu opartemu na przypominaniu własnych przeżyć uczeń kształci swoją pamięć historyczną. Reprodukuje on wyobrażenia odnoszące się do różnych chwil swego życia, angażując w to wnioskowanie i kojarzenie. Reprodukcja ta polega na umiejscowieniu wspomnień w określonym czasie, wśród określonych ludzi, w powiązaniu z innymi wydarzeniami, zgodnie z logiką. Przyczynia się to do uspołeczniania ucznia. Kształcenie pamięci historycznej przypada na wiek szkolny, a sprzyjają temu właśnie m.in. ćwiczenia w opowiadaniu.

Opowiadania o własnych przygodach i przeżyciach są przez uczniów lubiane i przyczyniają się do powiększania sprawności wypowiadania się. Uczniowie piszą je chętnie, bo mogą dzielić się z uczniami i nauczycielami własnymi wrażeniami (inaczej jest z tematem lekturowym, odtwórczym). Jednakże im uczeń staranniejszy, tym w jego opowiadaniach więcej zmyślenia, mniej szczerości i prawdy, którymi to cechami odznaczają się opowiadania młodszych. Program dopuszcza zresztą fikcję w opowiadaniu, a wartość opowiadań fikcyjnych polega na kształceniu wyobraźni.

Wyobraźnię ucznia trzeba świadomie rozwijać, gdyż jest ona podstawą każdego procesu twórczego. Jednym ze środków kształcenia wyobraźni są właśnie fikcyjne opowiadania, oparte pośrednio na lekturze czy związane ogólnie z zadanym przez nauczyciela tematem opowiadania.

---