PRAWA NA RZECZY CUDZEJ (IURA IN RE ALIENA)
SŁUŻEBNOŚCI (SERVITUTES)
Służebności gruntowe (servitutes praediorum)
związana z gruntem i przechodziła na każdoczesnego właściciela gruntu władnącego i służebnego
Służebność gruntów wiejskich (rusticorum) |
Służebności gruntów miejskich (urbanorum) |
przyczyniające się do polepszenia uprawy i nawadniania |
związane z zabudową |
|
|
Służebności osobiste (servitutes personarum)
początkowo nie były służebnościami, tylko odrębnymi uprawnieniami. Dopiero Marcianus (II/III w n.e.) wprowadził takie rozróżnienie.
przysługiwały indywidualnie oznaczonej osobie przez czas określony (maksymalnie dożywotnio), niezależnie od tego, kto był właścicielem rzeczy służebnej.
Ususfructus (użytkowanie)
prawo używania rzeczy z prawem do pobierania pożytków
nie można było zbyć ani dziedziczyć, ale można było zrzec się na rzecz właściciela.
można było przekazać np. w najem odpłatnie lub nieodpłatnie.
rzeczy niezużywalne (nieruchomości i ruchomości, szczególnie niewolnicy)
cautio usufructuaria - gwarancja oddania rzeczy w nienaruszonym stanie.
quasi-ususfructus - od I w p.n.e. dopuszczono również by przedmiotem użytkowania był cały majątek → cautio gwarantująca zwrotu rzeczy tego samego rodzaju i ilości.
Usus (używanie)
uprawnienie do korzystania z cudzej rzeczy z prawem pobierania pożytków tylko na własne, codzienne potrzeby.
nie mógł odstąpić wykonania ani przenieść na inną osobę.
Habitatio (prawo mieszkania w cudzym budynku)
zauważano różnice już w okresie klasycznym, choć wciąż odnoszono do tego uprawnienia przepisy dotyczące ususfructus lub usus, ale dopiero za Justyniana zostało wyodrębnione jako oddzielne prawo.
Operae servorum et animalium (korzystanie z cudzego niewolnika lub zwierzęcia)
wyodrębnione w prawie justyniańskim.
Ustanowienie służebności
konstytutywny sposób przeniesienia prawa
w okresie przed klasycznym posługiwano się in iure cessio (dla służebności gruntowych wiejskich - też mancipatio)
można było w ustanowić w legacie windykacyjnym
na gruntach prowincjonalnych ustanawiano poprzez nieformalne umowy z zastrzeżeniem kary w razie niemożności wykonania
służebności można było zasiedzieć, ale lex Scribonia pod koniec republiki zakazała tego. Odżyło jednak w prawie poklasycznym i potwierdzone w prawie justyniańskim.
Wygaśnięcie służebności
w wyniku zniszczenia rzeczy obciążonej
przez zbieg z prawem własności
przez zrzeczenie się
długie nie wykonania (non usus)
Ochrona służebności
Vindicatio servitutis lub actio confessoria → actio in rem, skuteczna erga omnes kierowana przeciwko osobie uniemożliwiającej wykonanie służebności (najczęściej przeciwko właścicielowi)
Zasady dotyczące służebności
Służebność nie może polegać na działaniu → wyjątek - utrzymanie ściany, o którą opierał się budynek sąsiedni.
Nie może istnieć służebność na służebności → przedmiotem tylko rzeczy materialne
Służebność należy wykonywać oględnie
Nie można mieć służebności na własnej rzeczy
Powinna przynosić gruntowi władnącemu trwałe korzyści → np. nie można ustanowić służebności zbiornika wysychającego latem.
ZASTAW
realne zabezpieczenie wierzytelności
Fiducia
nie było prawem na rzeczy cudzej
dłużnik za pomocą fiducia cum creditore contracta przenosił własność rzeczy na wierzyciela
by zabezpieczyć dłużnika wprowadzono pastum fiduciae - nieformalne porozumienie, zobowiązujące zastawnika do remancypacji rzeczy, po wypełnieniu świadczenia. W razie niewypełnienia skarga o charakterze deliktowym. W końcu republiki powstało powództwo cywilne infamujące - actio fiduciae directa
zanikła w okresie poklasycznym, a justyniańskim zastąpiona słowem pignus lub hipotheca.
Zastaw ręczny (pignus)
powstał w okresie wczesnej republiki
za skutek kontraktu realnego, zastawca przenosił na zastawnika detencję
niewygodne dla obu stron
wierzyciel nie mógł używać rzeczy (furtum usus), a jako detentor miał jedynie ochronę interdyktalną
dłużnik był pozbawiony rzeczy (furtum rei suae)
Zastaw umowny (pignus conventum, hipotheca)
powstała od II w p.n.e.
początkowo miała zastosowanie w przypadku inwentarza, należącego do dzierżyciela ziemi.
z biegiem czasu rozszerzono na inne stosunki obligacyjne
hipoteka powstała w Grecji i przez Egipt została recypowana ze zmianami do systemu rzymskiego prawa:
zastaw jawny w Grecji → zastaw niejawny - Rzym
tylko nieruchomości w Grecji → też ruchomości - Rzym
Pierwsza forma zastawu jako prawa na rzeczy cudzej.
Był prawem akcesoryjnym (dodatkowym) - nie mógł istnieć bez wierzytelności, jaką zabezpieczał.
Ustanowienie zastawu
nieformalna umowa, w przypadku zastawu ręcznego należało wydać rzecz.
czasem ustanawiany milcząco - na podstawie zwyczaju lub przepisu prawa → np. wydzierżawiający na owocach dzierżawcy, wynajmujący na rzeczach wniesionych do mieszkania, pupil na majątku tutora, żona na majątku męża, oraz sądowy, ustanowiony przez sędziego.
Wygaśnięcie zastawu
w chwili wygaśnięcia zobowiązania, które zabezpieczał → zaspokojenie musiało być całkowite
239 r n.e. - pignus Gordianum - nawet po zapłaceniu wierzytelności, wierzyciel mógł zostawić zastaw tytułem innych, niespłaconych zastawów.
gdy wierzyciel zrealizował prawo zastawu (sprzedał rzecz zastawioną), zrzekł się go, nabył na własność lub gdy rzecz uległa zniszczeniu.
Przedmiot zastawu
rzeczy materialne - ruchomości i nieruchomości
w okresie cesarstwa - hipoteka generalna - na całym majątku → zaczęto ustanawiać na rzeczach niematerialnych, a nawet na samym zastawie - podzastaw.
Realizacja zastawu
używanie i pobieranie pożytków możliwe tylko w drodze dodatkowej umowy - pactum antichreticum
w razie niespłacenia zobowiązania zastawnik mógł zrealizować zastaw
sposób ustalały strony w umowie
najbardziej ryzykowna dla dłużnika - lex commissoria - klauzula przepadku - w razie zwłoki dłużnika, na zastawnika przechodzi własność rzeczy. Zakazana przez Konstantyna Wielkiego w 326 r n.e.
We wczesnej republice strony zawierały umowę o sprzedaży rzeczy (pactum de vendendo). W okresie klasycznym uważano, że nawet w braku takiej umowy wierzyciel może sprzedać rzecz, a nadwyżkę oddać dłużnikowi.
Lex commissoria i pactum de vendendo - zastaw ręczny i umowny.
W przypadku hipoteki trzeba było wejść w posiadanie rzeczy - interdictum Salvianum, ale dotyczył tylko inwentarza dzierżawcy. → od I w p.n.e. powstała actio Serviana skuteczna erga omnes, wydzierżawiający żądał wydania inwentarza. Na wzór tej skargi zaczęto udzielać również w innych przypadkach zastawu skarg - actio Serviana utilis, actio quasi Serviana, vindicatio pignoris, actio pignoretica in rem, actio hipothecaria.
Wielość zastawów
początkowo lepsza sytuacja tego zastawnika który miał rzecz
w okresie klasycznym - wszyscy zastawnicy mieli równe prawa
w okresie późnoklasycznym - prior temtore, potior iure. → pierwszy realizował swój zastaw, a dalsi w kolejności zastawów dostawali nadwyżkę. Można było zaspokoić „wyżej stojących” - ius offerendi et succedendi)
EMFITEUZA (Emphyteusis)
już w okresie republiki - ius perpetuum - wieczysta dzierżawa, która trwała do czasu, aż uprawniony płacił czynsz (vectigal). Był detentorem chronionym interdyktami, a w przypadku utraty posiadania pretor udzielał mu skargi in rem o wydanie rzeczy.
w okresie cesarstwa we wschodnich prowincjach ziemie należące do cesarza oddawano w długoterminową dzierżawę zobowiązująca do uprawy ziemi. Później tez na gruntach prywatnych.
w V w n.e. ius perpetuum zlało się z emfiteuzą w ius emphyteuticum. W 480 cesarz Zenon postanowił, że umowa oddania gruntu na podstawie ius emphyteuticum jest odrębnym prawem na rzeczy cudzej, a nie kupnem ani najmem.
Uprawnienia:
dziedziczna (ab intestato i ex testamento)
zbywalna → konieczność zawiadomienia właściciela, który miał prawo pierwokupu, a jeśli nie skorzystał dostawał 2% ceny (laudemium)
dowolna eksploatacja, nawet ze zmianą przeznaczenia rzeczy, byle bez pogorszenia jej wartości.
mógł wykonywać osobiście lub pośrednio
własność owoców z chwilą oddzielenia.
Ochrona taka jak właściciela
actiones utiles - skargi analogiczne do skarg właściciela
interdykty posesoryjne, choć był detentorem
Wygaśnięcie
niepłacenie czynszu (przez 3 lata)
pogorszenie wartości gruntu
niezawiadomienie o sprzedaży
zlania się z prawem własności
stała się punktem wyjścia dla konstrukcji własności podzielonej.
SUPERFICIES
od okresu republiki odstępowano pod zabudowę grunty publiczne za minimalny, corocznie płacony czynsz (solarium)
od pryncypatu również grunty prywatne
wybudowany budynek zgodnie z zasadą stawał się własnością właściciela gruntu i tylko jemu przysługiwała ochrono
superficiariusz w zamian za czynsz mógł korzystać z mieszkania, podnajmować je, przekazywać na wypadek śmierci, bez konieczności powiadomienia właściciela i bez prawa pierwokupu dla właściciela.
przysługiwała mu ochrona z interdictum de superficiebus skutecznego erga omnes.
w prawie justyniańskim uzyskał skargę in rem, wzorowaną na skardze właściciela → od tej chwili superficies stała się w pełni prawem na rzeczy cudzej.