KURYŁOWICZ M. PRAWO I OBYCZAJE W STAROŻYTNYM RZYMIE, Lublin 1994

Prawo rzymskie to fenomen historyczny na nieporównywalną skalę: przeżyło swoje państwo, swój naród, w średniowieczu obowiązywało w niektórych państwach, inne objęło swymi wpływami. Stało się jądrem nowożytnej nauki prawa. Wraz z filozofią grecką i chrześcijaństwem stanowi jeden z głównych komponentów europejskiej kultury.

Podział rzymskiego prawa:

• prawo publiczne - ius publicum - odnoszące się do administracji i ustroju państwa,

• prawo prywatne - ius privatum - regulujące sytuacje prawną osób (osobowe i rodzinne) i ich sprawy majątkowe (rzeczowe i zobowiązania), tez po śmierci (spadkowe),

• prawo karne i procesowe.

Na rzymski porządek prawny (ius) składały się ustawy (leges - prawo stanowione) i obyczaje (mores - prawo zwyczajowe). Za źródło wszelkiego prawa uważano nigdy formalnie nie uchylone Prawo XII Tablic. Leges moresque - cały porządek społeczny i prawny.

Mores: - obyczaje konkretnej osoby,

• starodawny zwyczaj, prawo zwyczajowe (np. ojcu przysługuje władza nad dzieckiem, zakaz małżeństwa pomiędzy krewnymi).

Mores stanowiły kategorię prawną i były elementem prawnego systemu.

• OBYCZAJE MAŁŻEŃSKIE U HORACEGO

„zacność, cnota od rodziców posagiem, a małżeństwa ostoją czystość łoża, wiarołomne niewiasty kary się boją” (Hor. 3,24).

Przyczyn upadku moralnego narodu Horacy upatrywał w znieważaniu świętości małżeństwa rodziny i domu, w zaniedbaniu kultu religijnego i dążeniu do zbytku.

Epikurejczycy uważali, że prawa są dziełem ludzi, stoicy - że zostały narzucone przez naturę.

O cudzołóstwach i wiarołomności małżeńskiej pisze często i zawsze nagannie, wychwala niepopularne ustawy Augusta dotyczące małżeństwa, czemu towarzyszy gorzka refleksja: „quid faciant leges sine moribus?”. Podobny stosunek Horacy ma do innych ustawowo zakazanych przyjemności: hazardu, zbytku, trwonienia ojcowizny.

• Dobre ustawy rodzą się ze złych obyczajów (Makrobiusz, Saturnalia).

• USTAWY PRZECIW ZBYTKOWI:

Leges sumptuariae

• kobietom na mocy Lex Oppia z 215 nie wolno było nosić złotej biżuterii o wadze większej niż 13, 644 grama i purpurowej odzieży, oraz używać zaprzęgów w mieście i w odległości mili od miasta (wojna z Hannibalem), ustawę zniesiono w 195,

• ograniczały wystawność pogrzebów,

• zakazywały folusznikom używania umbryjskiej kredy do produkcji i czyszczenia odzieży, co czyniło ją luksusową,

• regulowały koszty okolicznościowych podarków,

• zabraniały używania zagranicznych maści i pachnideł,

• ustawy przeciw zbytkowi w ucztowaniu ograniczały ilość biesiadników: 3 w dni powszednie i 5 w świąteczne; ograniczały ilość srebrnej zastawy, ilość pieniędzy przeznaczonych na wydatki związane z ucztą, liczbę dozwolonych potraw.

Ustawy te były bardzo kontrowersyjne, budziły sprzeciw, jako ograniczające wolność. Ponieważ jednak nie określały kar obowiązujących za ich naruszenie, a zawierały jedynie zakazy, nie zmieniały stanu rzeczy. Nie są znane wypadki procesów na podstawie leges sumptuariae. Miały stanowić środek profilaktyczny, odstraszający. Wnioskodawca pewnej ustawy nigdy nie jadał poza domem, by nie być świadkiem nieprzestrzegania swej ustawy. Ustawy te były często przedmiotem drwin i żartów.

• Reformy Augusta w obronie małżeństwa i rodziny:

[styczność małżeństwa z religią byłą niewielka; małżeństwo rzymskie było też instytucją bardziej społeczną i obyczajową, niż prawną]

cechy rzymskiego małżeństwa: monogamia, łatwość rozwodu przy postulowanej jednak trwałości

rodzaje małżeństwa:

1. kobieta wchodzi pod władzę męża:

1. początkowo „przez zasiedzenie”: - po rocznym wspólnym mieszkaniu,

2. po złożeniu ofiary z orkiszowego chleba w obecności 10 świadków i po wypowiedzeniu przysięgi - confarreatio,

3. coemptio - w obecności świadków mąż „kupował” żonę;

2. małżeństwo bez władzy męża (rozpowszechnione za pryncypatu, związane z emancypacją kobiet)

Rozwody były nagminne.

Program reform Augusta:

cel:

• powstrzymanie spadku ilości zawieranych małżeństw,

• powstrzymanie bezdzietności,

• podniesienie poziomu moralności rodzinnej i społecznej;

(względy demograficzne i militarne)

treść:

• zakaz małżeństw z prostytutkami, karanymi za cudzołóstwa, z aktorkami, senatorom nie wolno było poślubić wyzwolenic i dzieci aktorów (co miało zapobiec mieszaniu się stanów), zawarcie małżeństwa wbrew tej ustawie nie było przestępstwem, ale osoby pozostające w takich związkach były traktowane jako bezżenne w świetle prawa,

• mężczyźni w wieku 25 -60, a kobiety 20 - 50 powinni pozostawać w związku małżeńskim, z chwilą jego ustania powinni wstąpić w nowy związek: mężczyźni bezzwłocznie, wdowy w ciągu dwóch lat, a rozwódki w ciągu 18 miesięcy,

• ilość dzieci: 3, wyzwoleńcy - 4; kobiety posiadające tę liczbę dzieci nie musiały powtórnie wychodzić za mąż (też inne przywileje),

• bezżenni nie mogli uzyskać niczego z pozostawionego im w testamencie spadku lub zapisu, bezdzietni - ½,

• bezżenni nie mogli uczestniczyć w państwowych świętach i obrzędach relig.,

• żonaci i dzieciaci mieli pierwszeństwo w ubieganiu się o urzędy,

• cudzołóstwo żony powinno spowodować natychmiastowy rozwód, a mąż, który okazał się pobłażliwy mógł być oskarżony o stręczycielstwo.

reakcja:

• raczej nie przestrzegane, choć za Augusta odnotowuje się przyrost demograficzny,

• niepopularne i nie lubiane w społeczeństwie,

• doceniane (Horacy, Seneka) za intencję - dążenie do przywrócenia dobrych mores maiorum, (Horacy był starym kawalerem),

• rozplenienie się donosicieli.

• prowokowały próby ich omijania (fikcyjne małżeństwa, darowizny na wypadek śmierci, adopcje

wady:

• większy skutek niż nakazy i zakazy odniosłaby polityka alimentacyjna,

• sam August był znanym uwodzicielem cudzych żon i miał 1 córkę,

• nałożony na kobietę obowiązek powtórnego małżeństwa był sprzeczny z rzymską tradycją.

• Dni świąteczne w Rzymie stanowiły przeszło połowę dni w roku (str. 169) w okresie Cesarstwa - okresie szczytowego przepychu.

• SPORT W RZYMIE

W przeciwieństwie do gier hazardowych cieszyły się w Rzymie poważaniem gry sportowe, jako służące szlachetnym celom: wyścigi konne, polowania, zapasy, biegi, walki na pięści i inne.

Zwycięstwa w walkach były dobrze nagradzane.

Profesja gladiatora (jeńcy i skazańcy, oraz ochotnicy z nizin społecznych) nie cieszyła się poważaniem. Kobietom walczyć nie wolno było, jedynie za Nerona odbywały się walki kobiet.

326 - Konstantyn zniósł igrzyska

404 - cesarz Honoriusz wydał następne zakazy

386 - ostatnia olimpiada

681 - ostatnie igrzyska.

Stawiano zakłady, były one jednak zabronione w przypadku gier hazardowych, o których wyniku decydował przypadek, a nie sprawność fizyczna lub umiejętności zawodnika.

Zabronione gry hazardowe podlegały karze. Znane są nieliczne procesy kończące się infamią oskarżonych.

• WINO

Ok. 80 gatunków wyborowych win (1/3 italskie) + poślednie

wyborowe: kaleńskie cekub, falern, masyk, wino sabińskie, albańskie, mareockie

wina marne: watykańskie, marsylskie, laletańskie (hiszpańskie), etruskie

lubianym napojem było wino zmieszane z miodem

Proporcje mieszania wina z wodą: 1:2 i 5:4.

Starożytny zakaz spożywania wina przez kobiety stopniowo wyszedł z użycia wraz z rozluźnieniem obyczajów w okresie Cesarstwa.

• KOBIETA

1. podlegające władzy swego męża,

2. pozostające pod opieką najbliższej rodziny,

3. kobiety bez dobrej opinii.

instytucja opieki nad kobietami straciła na znaczeniu u schyłku Republiki

szanujące się kobiety nosiły długie tuniki, u dołu zaobrębione, kobiety lekkich obyczajów - tuniki krótkie, kolorowe

Prawo rzymskie rozróżniało sytuację kobiety o dobrej opinii, która zasługiwała na miano matrony lub mater familias, od tej, która na to miano nie zasługiwała. Cnoty matrony: dobre obyczaje, univira, miłość i oddanie dla męża i rodziny, pobożność wolna od zabobonu, staranność w prowadzeniu domu, prostota ubioru, dyskrecja kosmetyki. Przestępstwo przeciw obyczajności można było popełnić tylko z taka kobietą. Związki z kobietami lekkich obyczajów nie były traktowane jako przestępstwa. Do czasów Augusta kara za cudzołóstwo należała do prawa zwyczajowego (mąż mógł zabić żonę niewierną). Ustawy Augusta uczyniły cudzołóstwo przestępstwem publicznym. Niedochowanie wierności małżeńskiej przez mężczyzn zostało objęte niewielkimi karami przez cesarzy chrześcijańskich.

Lex Iulia de adulteriis:

• karała kobietę i kochanka wygnaniem na osobne wyspy,

• zarządzała częściową utratę majątku.

kara śmierci została przywrócona jeszcze raz za Cesarstwa

ilość rozważań o cudzołóstwie w literaturze prawniczej dowodzi nie tylko powszechności zjawiska

Prostytutki nie były karane. W okresie ustaw przeciwko cudzołóstwu wiele kobiet z wyższych sfer rejestrowało się jako profesjonalne nierządnice, by wyzbyć się praw i obowiązków kobiet godnych. Messalina, żona Klaudiusza wynajmowała pokój w burdelu i tam się sprzedawała. Prostytutki były opodatkowane.

• UTRACJUSZE

Człowiek rozrzutny i tracący swoje mienie z uszczerbkiem dla rodziny był uznawany za utracjusza i ograniczany w zdolności do czynności prawnych. Poddawany był kurateli. Chodziło o ochronę tworzonego przez pokolenia majątku, który miał służyć wszystkim domownikom i następnym pokoleniom.

O uznaniu za marnotrawcę decydował pretor. Marnotrawca był w powszechnym odczuciu zrównany z umysłowo chorym.

• EDYL

• nadzorował miasto, troszczył się o zaopatrzenie w żywność, o uczciwość handlarzy, organizował igrzyska publiczne,

• edylowie byli oskarżycielami w procesach o czyny nierządne i nieobyczajne,

• prowadzili rejestrację zawodowych prostytutek,

• ścigali oddających się niedozwolonemu hazardowi,

• kontrolowali przestrzeganie ustaw przeciw zbytkowi.

Tyberiusz zaostrzył tę kontrolę, po czym ją zniósł, zrażony bezowocnością.

• Delictum i maleficium - przestępstwa prawa prywatnego (chroniącego osobiste i majątkowe interesy osób prywatnych)

Crimen - przestępstwo prawa publicznego (chroniącego interesy państwa i jego organów).

• Iniuria - zniesławienie, zniewaga, bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego, naruszenie godności osobistej i nietykalności cielesnej

• PRAWO KARNE

Opierało się na ustawach:

• de maiestatis,

• de adulteriis,

• de sicariis et veneficis,

• de parricidiis,

• de vi privata,

• de vi publica,

• de ambitu,

• de repetundis,

• de annona (i inne).

Kary:

1. najcięższe: ukrzyżowanie, żywcem spalenie, ścięcie, „kara worka”: z małpą, kogutem i wężem w worku do rzeki - za ojcobójstwo;

2. średnie: skazanie na roboty w kopalni, do walki na arenie, deportacja;

3. najmniejsze: inne formy wygnania, skazanie na roboty publiczne i publiczne więzienie (nie występowała kara więzienia jako kara samoistna pozbawienia wolności)

karom tym towarzyszyły inne: chłosty i inne cielesne, konfiskata majątku całego lub części i in.

• NAPISY NA NAGROBKACH zawierają wiele cennych informacji dotyczących życia i obyczajów starożytnych. Dzięki między innymi nim znane są funkcje i urzędy publiczne, struktura i skład wojsk, ich rozmieszczenie, dostarczają też informacji na temat życia codziennego, zawodów, upodobań, podróży, wykształcenia, rozrywek. Odzwierciedlają tez poglądy filozoficzne i życiowe postawy.

---