Prawo rzymskie - zobowiązania

Rzymska definicja zobowiązania

Obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura - zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do wykonania świadczenia pewnej rzeczy, według praw naszego państwa

obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praestandum - istota zobowiązania nie na tym polega, żeby uczynić jakąś rzecz lub służebność naszą, lecz na tym, by zmusić inną osobę do dania nam czegoś albo do czynienia lub wykonania

Pierwsza definicja przypomina o wiązaniu - obligatio - niewypłacalnych dłużników, później zastąpione przez więzy prawne i odpowiedzialność majątkową. W drugiej rozróżnione są zobowiązania od praw rzeczowych - adekwatnie - praw względnych i bezwzględnych (erga omnes). Prawo obligacyjne nie daje wierzycielowi bezpośrednio władztwa nad określoną rzeczą, a jedynie roszczenie do dłużnika o rzecz lub świadczenie. Są one chronione actiones in personam gdy domagamy się od kogoś świadczenia lub wydania rzeczy.

Impossibilium nulla obligatio est - (wykonanie czegoś) niemożliwego nie jest zobowiązaniem

Species perit ei cui debitur - rzecz indywidualnie oznaczona ginie na niekorzyść wierzyciela

Genus perire non censetur - uważa się, że gatunek nie ginie

Źródła zobowiązań

Pierwotnie brak pojęcia zobowiązania jako stosunku prawnego, pewne czynności niedozwolone lub dozwolone pociągały za sobą odpowiedzialność osobistą umożliwiającą skrępowanie - obligare. Czynności niedozwolone poddawały sprawcę zemście pokrzywdzonego, dopiero później dopuszczono zawarcie między stronami porozumienia - pactum - co do zapłaty grzywny.

Istotniejsze były czynności dozwolone:

• nexum - pożyczki pieniężne → dłużnicy (nexi) w razie nie zwrócenia pożyczki mogli być natychmiast związani. Miała ona na celu poddanie pożyczkobiorcy pod władzę pożyczkodawcy, później nacisk przeniesiono na dług, odpowiedzialność osobista następowała dopiero w chwili niewykonania długu. Podobnie zaczęto traktować grzywnę wynikające z czynność i niedozwolonej jako świadczenie dłużne.

• sponsio - powstawało przez zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w przepisanej formie, początkowo jako forma przejęcia odpowiedzialności za cudze, potem własne czynności prawne, wreszcie świadczenie długu i w razie niedopełnienia tego obowiązku - odpowiedzialność. Wykształca się w ten sposób idealny węzeł prawny, łączący wierzyciela i dłużnika. Odstępowano od odpowiedzialności osobistej (fizycznej) dłużnika, w stronę odpowiedzialności majątkowej,

Późniejsze źródła zobowiązań:

• mutuum - nieformalna pożyczka,

• stipulatio - kontrakt słowny,

• expensilatio - kontrakt literalny,

• fiducia - kontrakt powiernictwa,

• depositum - kontrakt przechowania,

• commodatum - kontrakt użyczenia,

• pignus - kontrakt zastawu,

• emptio-venditio - kupno sprzedaż,

• locatio-conductio - najem,

• societas - spółka,

• mandatum - zlecenie.

zobowiązanie (obligare)

→ węzeł prawny zawarty między dwiema stronami (podmiotami zobowiązania):

• creditor - wierzyciel → uprawniony do domagania się określonego świadczenia

• debitor - dłużnik → zobowiązany do wykonania określonego świadczenia.

Świadczenie - przedmiot zobowiązania

mogło polegać na:

• dare - przeniesieniu prawa własności lub ustanowieniu prawa na rzeczy cudzej → przedmioty jako świadczenie wynikające z zobowiązania (species),

• facere - obowiązku wykonania (lub nie wykonania - non facere) pewnych czynności,

• praestare - spełnienia dowolnego rodzaju świadczeń, także odszkodowawczych.

Dla ważności zobowiązania świadczenie musiało spełniać określone warunki:

• być dostatecznie wyraźnie określone,

• nie mogło być zabronione przez prawo lub sprzeczne z dobrymi obyczajami,

• musiało być obiektywnie możliwe do wykonania,

• musiało mieć wartość pieniężną (możliwą do oszacowania - konsekwencja kondemnacji pieniężnej).

przedmioty jako świadczenie wynikające z zobowiązania (species)

Przedmiotami zobowiązań mogły być rzeczy oznaczone indywidualnie - in specie lub gatunkowo - in genere. Zaginięcie rzeczy określonej jako species powodowało wygaśnięcie zobowiązania ze względu na jego niemożliwość wykonania. Rzecz oznaczona gatunkowo mogła być zastąpiona inną (tej samej ilości, gatunku, wagi).

wierzytelność

→ prawo podmiotowe przysługujące wierzycielowi.

dług

→ na mocy zobowiązania ciąży na dłużniku, który ponosi za nie odpowiedzialność.

odpowiedzialność

→ za niewykonanie świadczenia; pierwotnie oznaczała możność uwięzienia dłużnika, później podlegała zaspokojeniu z jego majątku (lub majątku poręczyciela). Pierwotnie dług ciążył na dłużniku, odpowiedzialność na poręczycielu, dopiero później odpowiedzialność przyjął na siebie dłużnik (jako swój poręczyciel) - pierwotnie na podstawie osobnej czynności prawnej, później związano odpowiedzialność z mocy prawa z długiem.

!! W prawie klasycznym zobowiązania naturalne nie pociągały za sobą odpowiedzialności dłużnika.

Zobowiązania kontraktowe i deliktowe

W prawie klasycznym Gaius w swych Instytucjach wymienia contactus i delicta privata, później dodano variae causarum figurae.

contractus (kontrakt)

→ umowy uznane przez prawo cywilne i na tej podstawie zaskarżalne, później dołączono do nich umowy (pacta),

delicta privata

→ czyny bezprawne, niedozwolone - zobowiązujące do zapłaty grzywny.

variae causarum figurae

→ inne przyczyny powstania zobowiązań, nie z kontraktów ani deliktów (sprawowanie opieki, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia), w prawie justyniańskim te ostatnie dzielą się na:

• quasi ex contractu (zdarzenia faktyczne, skutkujące podobnie do kontraktów)

• quasi ex delicto (zdarzenia faktyczne, skutkujące podobnie do deliktów).

istniejące obok ex contractu i ex delicto.

obligationes unilaterales - zobowiązania jednostronnie zobowiązujące

→ (najczęściej stricti iuris - wykonywalne dosłownie z brzmieniem umowy) - tylko jedna strona jest dłużnikiem i jedna wierzycielem (mutuum - kontrakt pożyczki, Błąd! Nie można odnaleźć źródła odsyłacza. i quasidelicta).

obligationes bilaterales - zobowiązania dwustronnie zobowiązujące

→ najczęściej bonae fidei (zobowiązania dobrej wiary) - obie strony są zarazem wierzycielem i dłużnikiem (kupno-sprzedaż). Rozróżniamy zobowiązania dwustronnie zobowiązujące:

• aequales - doskonałe → których dwustronność wynika z mocy obowiązującego prawa (zwane też synallagmatycznymi, zupełnymi, wzajemnymi lub równowartościowymi)

• inaequales - niedoskonałe → których dwustronność wynika z okoliczności faktycznych, tzn. dwustronność może, ale nie musi powstać (np.: depositum - kontrakt przechowania (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały): deponent jest wierzycielem, a depozytariusz dłużnikiem; jeśli jednak w czasie depozytu poniesie jakieś koszty związane z tym depozytem, to może domagać się ich zwrotu u deponenta).

obligationes naturales - zobowiązania naturalne

→ inaczej: niezupełne, w przeciwieństwie do cywilnych, dłużnik nie ponosił odpowiedzialności, nie były one zaskarżalne. Są to:

• właściwe zobowiązania naturalne (tj. od chwili powstania) zobowiązania osób alieni iuris lub niewolnika, którzy nie mogli zobowiązywać się cywilnie, zobowiązania członków rodziny alieni iuris między sobą lub z pater familias,

• zobowiązania początkowo zaskarżalne, dopiero z czasem stające się naturalnymi: przez capitis deminutio gasły długi cywilne, małoletni (minor XXV annis) otrzymał od pretora in integrum restitutio - jego dług cywilny stawał się naturalny; (S.C. Macedonianum z I w. n.e. zakazywała udzielania pożyczek synom pozostającym pod władzą ojcowską) → stawały się one zobowiązaniami naturalnymi, podobnie jak kontrakt zawarty przez niedojrzałego sui iuris bez potwierdzenia opiekuna (z wyłączeniem kontraktów czyniących go wierzycielem);

Wykonanie (przez pomyłkę lub dobrowolnie) świadczenia wynikającego z długu nie podlegało jednak zwrotowi; wierzycielowi przysługiwało jego zatrzymanie soluti retentio. Zobowiązania naturalne mogły w poszczególnych rodzajach zobowiązań być wzmocnione zastawem, poręką, mogło podlegać nowacji; wierzytelność naturalna mogła podlegać potrąceniu.

Alternativa - zobowiązania przemienne

Dłużnik zobowiązany był do kilku świadczeń, ale spełnienie jednego zwalniało go z zobowiązania (kilka świadczeń in obligare, jedno in solutione (świadczenie niewolnika X lub Y, jeśli jeden wypełni, świadczenie gaśnie). Jeśli nie było to uregulowane - wybierał dłużnik, jeśli jedno świadczenie po powstaniu zobowiązania stałoby się niewykonalne, to drugie było zobowiązujące. Wybór przedmiotu świadczenia mógł być także uregulowany umownie lub rozporządzeniem ostatniej woli (przy legatach).

Rola pieniądza - zobowiązania quasi i deliktowe i sytuacja kondemnacji pieniężnej; litis contestatio w procesie zmieniało świadczenie niepieniężne w pieniężne.

Facultas alternativa - upoważnienie przemienne

Zobowiązanie obejmowało jedno świadczenie, jednak dłużnik mógł zastąpić to świadczenie innym - jedno in obligatio, kilka możliwych in solutione. Wierzyciel zastawniczy który utracił przedmiot zastawu na rzecz osoby trzeciej, mógł ją pozwać o zwrot rzeczy. Osoba ta zobowiązana do zwrotu rzeczy mogła jednak zapłacić wierzycielowi równowartość długu zabezpieczonego zastawem. W przypadku facultas alternativa w razie niezawinionej przez dłużnika niemożności wykonania świadczenia zobowiązanie wygasało.

Wielość podmiotów zobowiązania

W zobowiązaniu uczestniczy kilka osób jako wierzyciele lub dłużnicy, co rozróżniało zobowiązania: podzielne, solidarne, kumulatywne. Wierzytelność i dług ulegały podziałowi (jeśli były podzielne) w myśl zasady: nomina ipso iure divisa - wierzytelności dzielą się z mocy samego prawa.

zobowiązania podzielne

Zobowiązanie jest podzielne, gdy i świadczenie jest podzielne - da się spełnić częściowo bez uszczerbku dla swej istoty lub wartości (zapłacenie 100 sesterców - „w ratach”). W innym wypadku jest niepodzielne (np. wydanie sprzedanego niewolnika - dare jeśli rzecz była niepodzielna; świadczenia polegające na facere - wybudowanie domu). Kilku dłużników zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego - solidarność bierna; przy kilku wierzycielach nie powstawała właściwa solidarność czynna. W zobowiązaniach podzielnych długi i wierzytelności dzieliły się ipso iure jeśli nie było umowy co do solidarności.

zobowiązania solidarne

Zobowiązania solidarne dotyczyły realizacji świadczeń niepodzielnych, powstałych na podstawie:

• czynności prawnej (zgodne oświadczenie woli → przy stipulatio, kontraktach banae fidei i mutuum pożyczce,

• przez nieformalne oświadczenie woli → przy umowie, rozporządzeniu ostatniej woli zobowiązującym współdziedziców do wypłaty legatu,

• z mocy prawa (wspólne popełnienie deliktu lub quasi deliktu). W przypadku niepodzielności świadczenia - wykonanie przez jednego z dłużników świadczenia zwalniało pozostałych, jeśli było kilku wierzycieli a cały, podzielny dług został oddany jednemu, zobowiązanie nie gasło w stosunku do pozostałych wierzycieli).

Rozróżniamy solidarność:

• bierną → w przypadku kilku dłużników; każdy z dłużników odpowiadał za całe zobowiązanie → zobowiązania kumulatywne; jeśli tak się wcześniej umówiono, dłużnikowi, który zrealizował zobowiązanie, przysługiwało prawo regresu w zobowiązaniach solidarnych w stosunku do pozostałych dłużników;

• czynna → w przypadku kilku wierzycieli; wierzycielom przysługiwała cała wierzytelność, dług spłacony przez dowolnego/dowolnych z dłużników wygaszał zobowiązanie.

Wygaśnięcie zobowiązania solidarnego:

• wypełnienie jednego świadczenia lub przyjęcie przez jednego wierzyciela całego długu → istnieje jedno świadczenie una res vertitur,

• umorzenie zobowiązania według prawa cywilnego - acceptilatio, nowacja - nawet w stosunku do jednego dłużnika; inne zdarzenia prawne dotyczące jednego (capitis deminutio, zwłoka) - nie miały wpływu na kształt ani rozmiar zobowiązania,

• wskutek litis contestatio - w prawie klasycznym wygaszało wszystkie zobowiązania, w prawie justyniańskim dopiero po wykonaniu świadczenia; w solidarności czynnej pozostawiono zasady prawa klasycznego - skarga jednego wierzyciela i litis contestatio odbierało prawo do skarżenia pozostałym wierzycielom;

!! Odróżnić należy wierzyciela solidarnego od wierzyciela akcesoryjnego, a poręczyciela od dłużnika solidarnego.

prawo regresu w zobowiązaniach solidarnych

Dłużnik spełniający całe świadczenie mógł domagać się zwrotu od współdłużników części ich długu i analogicznie: współwierzyciele mogli domagać się swoich części od wierzyciela, który przejął całe świadczenie - prawo regresu. Wynikało to z wewnętrznego stosunku prawnego łączącego współwierzycieli lub współdłużników. Istniała też możliwość roszczenia z tytułu prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (patrz: negotiorum gestio). Prawo justyniańskie uznało prawo regresu jako składnik zobowiązania solidarnego.

zobowiązania kumulatywne

Kumulatywność oznaczała, że każdy z kilku dłużników odpowiadał z całego świadczenia osobno, kumulowały się one po stronie wierzyciela. Było tak w odpowiedzialności deliktowej, odpowiedzialność odszkodowawcza pociągała za sobą odpowiedzialność solidarną, kara pieniężna którą dochodzono skargami penalnymi dotykała każdego z osobna, ponieważ poszkodowany mógł wnieść osobne skargi (actio poenalis) w stosunku do każdego.

Zmiana wierzyciela i dłużnika

Zmiana podmiotu zobowiązania następowała w przypadku dziedziczenia, inne formy przeniesienia zobowiązania były niedopuszczalne. Chodziło o formalności wymagane przy zawieraniu zobowiązań, kto ich nie wykonał nie mógł być zobowiązany. Później nastąpiły pewne odstępstwa od tej zasady - przeniesienie wierzytelności cesja - brak możliwości przeniesienia długu w drodze czynności prawnej, istniała pośrednia forma - nowacja i delegacja.

Cesja

Przelanie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela - cedenta na drugą osobę - cesjonariusza na podstawie umowy cesyjnej; nie wymagało to zgody dłużnika.

Pierwotnie stosowano pośrednią formę - nowację - stypulacyjne umorzenie dotychczasowej wierzytelności i tworzenie nowej na rzecz drugiej osoby, to jednak uzależnione było od zgody dłużnika, nie dawało to zabezpieczenia wierzyciela oraz wygasały zarzuty dłużnika przysługujące mu w stosunku do pierwotnego wierzyciela. Później istniała możliwość ustanowienia zastępcy procesowego (procurator) w procesie formułkowym, który miał ściągnąć wierzytelność na własny rachunek, aż do litis contesttio mógł zostać pozbawiony wierzytelności.

W prawie cesarskim nadano osobie kupującej spadek od dziedzica prawo ściągnięcia wierzytelności z tego spadku za pomocą actiones utiles. W prawie poklasycznym i justyniańskim rozszerzono to na osoby które kupiły wierzytelności, otrzymały je w posagu lub darowiźnie.

Umowa cesyjne była abstrakcyjna - nieistotna dla jej ważności była causa - przyczyna jej zawarcia. Sytuacja prawa cesjonariusza była taka jak pierwotnego wierzyciela, nie zmieniała się też sytuacja dłużnika, przysługiwały im te same prawa i zabezpieczenia i skargi co poprzednio. W przypadku kupna sprzedaży wierzytelności cedent odpowiadał tylko nomen verum esse - za istnienie wierzytelności, a nie za nomen bonum esse - jej ściągalność.

odsetki

→ w przypadku zobowiązań polegających na świadczeniu rzeczami oznaczonymi gatunkowo (w szczególności pieniądzu) obok świadczenia głównego mógł istnieć obowiązek świadczenia ubocznego - odsetek (usurae) - wynagrodzenia za korzystanie z pieniędzy obliczane stosunkowo do wysokości sumy i długości czasu, płacone w jednostkach tego samego rodzaju co kapitał; wysokość wynikała z ustawy lub umowy.

lichwa, anatocyzm

→ pobieranie wysokich odsetek umownych od pożyczonego kapitału; stopa procentowa zmieniała się; LXIIT - max 8,33% miesięcznie (100 % rocznie); Lex Genucia De Feneratione z 342 p.n.e. zakaz stosowania odsetek - mało skuteczny; koniec republiki - 12% rocznie (poza pożyczkami morskimi - wysokość odsetek nieograniczona).

Zakazane było pobierania odsetek od odsetek - anatocyzm; od III w. n.e. nie należały się odsetki ponad wysokość kapitału.

solutio - wykonanie zobowiązania

→ polegało na wykonaniu dłużnego świadczenia zależnie od rodzaju świadczenia (dare, facere). Za zgodą wierzyciela dłużnik mógł wykonać inne świadczenie niż to przewidziane w zobowiązaniu, z tym samym skutkiem, było to datio in solutum - świadczenie w miejsce wypełnienia. Mimo, że zobowiązanie było stosunkiem łączącym konkretne osoby, dług mogła wykonać osoba trzecia w zastępstwie za dłużnika (nawet bez jego wiedzy), chyba, że zastrzeżona była osoba (sławny artysta).

Świadczenie musiało być wykonane bezpośrednio do rąk wierzyciela lub wyjątkowo do adstipulatora lub solutionis gratia adiectus. Adstipulator - akcesoryjny wierzyciel, mający prawie identyczną sytuację do wierzyciela głównego, spełnienie świadczenia do jego rąk było równoważne, mógł on też skarżyć a nawet ważnie zwolnić z długu. Jego wierzytelność nie była samodzielna, a świadczenie odbierał dla wierzyciela głównego, którego zwykle był mandatariuszem.

Adiectus solutionis gratia - mógł ważnie przyjąć świadczenie, nie miał prawa skargi, nie był też wierzycielem. Nie mógł być jednak dowolnie odwołany z uwagi na stypulację, w której dłużnik mógł oddać dług w jego ręce.

W razie nieobecności wierzyciela lub niechęci przyjęcia długu od dłużnika, pozwalała mu na złożenie świadczenia do depozytu w kasie zakładu publicznego lub świątyni - publice deponere.

Miejsce wykonania świadczenia oznaczone było zwykle w umowie, jeśli nie to było nim miejsce gdzie mogła być wniesiona skarga (najczęściej miejsce zamieszkania dłużnika). Termin jeśli nie był oznaczony porozumieniem stron, to wierzyciel z chwilą powstania zobowiązania mógł żądać jego wykonania. Istniał wymóg dania odpowiedniego czasu np. na wybudowanie domu - przy facere. Wyznaczony termin pozbawiał wierzyciela wcześniejszego domagania się świadczenia (diei adiectio pro reo est, non pro stipulatore - termin wykonania zobowiązania następuje w interesie dłużnika). Niekiedy termin ustanowiony był w interesie obu stron, czasem - wierzyciela - 10 letnie alimenty w rocznych ratach, ewentualna ugoda wymagała zatwierdzenia pretora.

przesłanki odpowiedzialności dłużnika za niewykonanie zobowiązania

Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powodowało szkodę w majątku wierzyciela, którą dłużnik zobowiązany był wyrównać, zarówno, jeśli istniał związek przyczynowy między jego działaniem a szkodą lub wynikały z winy culpa dłużnika, a także obowiązek nałożony przez prawo: custodia → do szczególnego strzeżenia rzeczy, mimo braku winy.

culpa - wina

→ umyślne działanie lub zaniechanie dłużnika mające na celu naruszenie interesów wierzyciela - dolus albo niedbalstwo którego skutki powinien przewidzieć - culpa w węższym znaczeniu. Odpowiedzialność za winę jest subiektywna - zależna od staranności wykazanej przez dłużnika. Odpowiedzialność za dolus nie podlegała umownemu usunięciu - dolus semper praestatur - za dolus zawsze się odpowiada.

W węższym znaczeniu - culpa dzieliła się na:

• culpa lata → duże niedbalstwo, zaniedbanie dotyczące rzeczy normalnie (zwykle) dopilnowywanej przez ludzi,

• culpa levis → lekka wina,

• culpa levis in abstracto (ideał pater familias) → zaniedbanie czynności cechującej człowieka niezwykle dbałego i zapobiegliwego - mierzonego w kryterium abstrakcyjnego ideału,

• culpa levis in concreto → zaniedbanie czynności zwykle dopełnianej we własnych interesach.

custodia - odpowiedzialność obiektywna

→ z mocy samego prawa spoczywała na komodatariuszu, osobach przyjmujących rzeczy w opiekę za opłatą - natuae - właściciele statków, caupones - właściciele domów zajezdnych, stabularii - właściciele stajen, horrearii - właściciele magazynów; osoby mające wykonać dzieł z dostarczonego im materiału - krawcy, folusznicy). Dłużnik mógł też dobrowolnie zobowiązać się do custodia w drodze umowy.

W prawie justyniańskim odpowiedzialność traci obiektywny charakter, jest rodzajem szczególnej staranności - jej brak jest traktowany jak wina dłużnika - culpa in custodiendo.

vis maior odpowiedzialność za siłę wyższą i casus fortuitus - przypadek losowy

nie odpowiadał dłużnik za niewykonanie zobowiązania spowodowane siłę wyższą vis maior (siła powodująca szkodę, której nie można się oprzeć) lub przypadkiem losowym casus fortuitus (nieprzewidywalny skutek, ale nie siły wyższej - odpowiedzialność obiektywna - w przypadkach custodia → zobowiązania do szczególnego strzeżenia rzeczy).

zasady odpowiedzialności zawinionej przez dłużnika

Odpowiedzialność zależała od rodzaju stosunku obligacyjnego oraz zasad:

• dolus semper praestatur - za dolus - podstęp zawsze się odpowiada,

• magna culpa dolus est - zrównanie w prawie justyniańskim odpowiedzialności za culpa lata; początkowo odpowiadało się za culpa in faciendo (za zaniechanie nie odpowiadał) - przy kontraktach stricti iuris o dare; w bonae fidei - odwrotnie,

• zasada utilitatis (korzyści) - strona odnosząca korzyść odpowiada za dolus i wszelką winę, strona przeciwna tylko za dolus (późn. culpa lata), odpowiedzialność za pozostałe zależała od rodzaju stosunku obligacyjnego.

Szkoda i odszkodowanie

Szkoda - uszczerbek w majątku wierzyciela powstały przez niewykonanie zobowiązania lub deliktu (quasi delictu) dłużnika. Pociągała za sobą obowiązek zapłaty odszkodowania (w przypadku deliktu także grzywny). W zobowiązaniach dopiero niewykonanie lub złe wykonanie rodziło zobowiązanie odszkodowana, w deliktach od początku istniało zobowiązanie do odszkodowania i grzywny - były jego źródłem. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie lub przywrócić stan sprzed szkody - restytucja naturalna (dopiero w prawie poklasycznym w postępowaniu extra ordinem, we wcześniejszym postępowaniu formułkowym obowiązywała zasada kondemnacji pieniężnej) lub zapłacić odszkodowanie pieniężne.

ustalanie wysokości odszkodowania

Wysokość odszkodowania wynikającego z niewykonania umowy była ustalana umownie między stronami, w razie braku porozumienia - sądowe ustalanie odszkodowania - w procesie przez sędziego. Mogła to być stypulacja karna (stipulatio poenae) - zobowiązanie dłużnika do zapłacenia kary - stypulacja warunkowa (szczególnie w zobowiązaniach facere lub non facere).

Zasady sędziowskiego przyznawania odszkodowania:

• skargi stricti iuris - w przypadku oznaczonej kwoty - zasądzał na jej zapłacenie; jeśli chodziło o rzecz - przeciętną sprzedajną wartość (ile była warta) rzeczy w chwili litis contestatio,

• actiones in factum - res certa - obiektywna wartość rzeczy (verum pretium), jednak w chwili wydania wyroku (ile będzie warta),

• actiones bonae fidei - subiektywna ocena z pozycji wierzyciela (mogła przekraczać verum pretium z uwagi na wartość jaką przedstawiała dla wierzyciela - niewolnik mający być członkiem zespołu teatralnego), wysokość szkody na dzień wydania wyroku a nie litis contestatio.

• formuła in quod interest - różnica między stanem majątku który by istniał w razie prawidłowego wykonania zobowiązania, a stanem faktycznym.

Prawo justyniańskie - w zobowiązaniach ściśle określonych (certa quantitas vel natura) odszkodowanie nie mogło przekraczać podwójnej wartości świadczenia.

damnum emergens i lucrum cessans. in quod interest

Zgodnie z formułą in quod interest - przy ustalaniu odszkodowania sędzia brał pod uwagę: damnum emergens - rzeczywistą stratę majątkowa poniesiona przez wierzyciela oraz lucrum cessans - utracone przewidywane zyski, natomiast nie pretium affectionis - przywiązanie do rzeczy. Podlegały odszkodowaniu tylko szkody bezpośrednio związanie z niewykonaniem świadczenia; czasem dochodziła też szkoda dalsza szczególnie przy dolus dłużnika (np. zatajenia wad fizycznych rzeczy).

mora debitoris - zwłoka dłużnika

→ jeśli dłużnik, we właściwym czasie, z własnej winy nie wykonuje świadczenia, tzn. dług stał się już wymagalny, a wierzycielowi przysługiwała skarga nie podlegająca ekscepcji dłużnika - pacti de non petendo. W razie braku terminu - wierzyciel musiał wezwać dłużnika do zapłaty - interpellatio, gdy był oznaczony - zasada dies interpellat pro homine, a także długi pochodzące z deliktu (np. kradzieży - fur semper moram facere videtur - złodzieja zawsze uważa się za znajdującego się w zwłoce). Nie „interpellowano” gdy nie znano miejsca pobytu dłużnika lub spadek nie objęty przez dziedzica - mora ex re; pozostałe przypadki - mora ex persona. Trzecia przesłanka zwłoki - wina dłużnika - brak „usprawiedliwienia”.

Dłużnik w zwłoce odpowiadał za wszelki przypadek (np. niezawinioną utratę rzeczy). Przy negotia bonae fidei - musiał płacić odsetki, świadczyć owoce za czas zwłoki, wynagrodzić szkody wierzyciela wynikające ze zwłoki. W kontraktach stricti iuris - miał tylko ewentualny obowiązek do świadczenia owoców ale dopiero od litis contestatio.

mora creditoris - zwłoka wierzyciela

→ nieprzyjęcie bez słusznej przyczyny świadczenia; skutki:

• dłużnik odpowiadał od tej chwili tylko za dolus i culpa lata - duże niedbalstwo, nie ponosi odpowiedzialności za culpa levis; pierwotnie dłużnik mógł nawet zniszczyć rzecz, później wymagano jej sprzedaży z zachowaniem ceny dla wierzyciela lub oddania do depozytu.

• wierzyciel zobowiązany do zwrotu wydatków poniesionych przez dłużnika w celu utrzymania rzeczy.

Umowy i kontrakty

Umowa → najdawniejsze i najczęstsze źródło kontraktów - zgodne oświadczenia woli dwóch stron dla zawarcia zobowiązania, a także innych skutków prawnych. Istniała możliwość jednostronnego przyrzeczenia - pollicitatio -dla pobożnych celów lub interesu publicznego.

Kontrakt → umowa zawierająca zobowiązania stron będąca ważnym zobowiązaniem tylko wtedy, gdy prawo cywilne, pretorskie lub cesarskie nadaje jej moc prawną - wyposaża w zaskarżalność.

Rzymski system kontraktowy

Kontrakty (biorące swój początek w prawie klasycznym) zostały rozszerzone w prawie justyniańskim o contractus innominati - kontrakty nienazwane. Umowy o świadczenie wzajemne, nie podlegające pod przepisane prawem formy nie były zaskarżalne. Zaskarżalność nabywały przez wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron, co dawało jej prawo domagania się świadczenia wzajemnego. Nuda pacta - kontrakty nagie - nie podlegające zaskarżeniu, z czasem niektóre uzyskały zaskarżalność - pacta vestitia - umowy „ubrane” (były to pacta praetoria - zaskarżalność nadana przez prawo pretorskie, pacta legitima - przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu, pacta adiecta - umowy dodane - przez jurysprudencję).

Kontrakty nienazwane i pacta vestitia rozszerzyły kategorie źródeł zobowiązań wg prawa cywilnego; pozostałe były umowami nieformalnymi - nuda pacta.

stricti iuris (zobowiązania ścisłego prawa)

→ zaskarżalne actiones stricti iuris - ściśle według litery umowy, niezależnie od zasad słuszności, były to kontrakty werbalne i literalne oraz kontrakt pożyczki,

bonae fidei (zobowiązania dobrej wiary)

- wysokość świadczenia zmienna, w sporze decydował o nim sędzia. Zobowiązanie to było zawsze incerta (intentio formułki - incerta). Zasady dotyczące zobowiązań dobrej wiary: istotny wpływ na decyzję sędziego miał dolus strony, exceptio doli należało z mocy prawa do zobowiązania i formułki, można do nich dołączać umowy dodatkowe; zasady winy, staranności, odszkodowania i zwłoki tyczyły się głównie tego rodzaju zobowiązań.

contractus (kontrakt)

→ umowy uznane przez prawo, prawnie zobowiązujące, zaskarżalne na podstawie czynnika rodzącego to zobowiązanie: causa civiles - res, verba, litterae, consensus - wedle czego dzielą się na:

Kontrakty realne - causa civilis powodującą zaskarżalność umowy było wręczenia rzeczy (a nie porozumienie stron - które nie rodziło zobowiązania, a było tylko nieformalną umową o zawarcie kontraktu);

• Kontrakty werbalne - powstałe poprzez wypowiedzenie określonych prawem słów, w oznaczony sposób;

• Kontrakty literalne - powstałe w określonej prawem formie pisemnej;

• Kontrakty konsensualne - powstałe poprzez porozumienie stron consensus (powstały najpóźniej, ograniczone do 4 kontraktów: kupno - sprzedaż, najem, spółka, zlecenie).

Podział także na: obligationes unilaterales - zobowiązania jednostronnie zobowiązujące i obligationes bilaterales - zobowiązania dwustronnie zobowiązujące oraz stricti iuris (zobowiązania ścisłego prawa) i bonae fidei (zobowiązania dobrej wiary).

Kontrakty realne

Rodzaje kontraktów realnych:

• mutuum - kontrakt pożyczki, pożyczkobiorca stawał się właścicielem rzeczy, w odróżnieniu od pozostałych były to stricti iuris (zobowiązania ścisłego prawa),

• fiducia - kontrakt powiernictwa (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały) → nabywca stawał się właścicielem powierniczym,

• commodatum - kontrakt użyczenia (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały) → dawał tylko dzierżenie,

• depositum - kontrakt przechowania (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały) → dawał tylko dzierżenie,

• pignus - kontrakt zastawu ręcznego (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały) → uzyskiwał jedynie posiadanie rzeczy.

Do ich zaistnienia obok porozumienia stron potrzebne było wręczenia rzeczy, co było właściwym momentem zaistnienia kontraktu.

mutuum - kontrakt pożyczki (structi iuris, jednostronnie zobowiązujący)

Było to przeniesienie własności (przez tradycję, wierzyciel musiał być jej właścicielem by kontrakt był ważny) rzeczy zamiennej z zastrzeżeniem zwrotu (zamiennika np. pieniędzy, dłużnik musiał mieć zdolność do czynności prawnych) w oznaczonym terminie lub na żądanie. Przedmiotem pożyczki mogły być tylko rzeczy oznaczone gatunkowo - zamienne. Odsetki musiały być uregulowane odrębnym zobowiązaniem - stypulacja odsetek. Specjalnie uregulowane były dwa rodzaje pożyczki:

• filii familias pozostającym pod władzą ojca - rodzące jedynie zobowiązanie naturalne filii familias (nie pociągające go do odpowiedzialności)

• pożyczka morska.

pożyczka morska

Udzielana właścicielowi statku dla importu, później także dla eksportu i naprawy statku. Dłużnik zobowiązany był do jej zwrotu i odsetek (nie wymagających specjalnej umowy - wystarczyła nieformalna) pod warunkiem przybycia statku do miejsca przeznaczenia (warunek zawieszający). Określano trasę żeglugi, wierzyciel ponosił ryzyko zniszczenia towaru, poza zajściem winy dłużnika.

fiducia - kontrakt powiernictwa (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały)

Kontrakt przechowania obok kontraktu użyczenia i zastawu ręcznego wykształciły się z kontraktu powiernictwa fiducia - przeniesienie własności na inną osobę z zastrzeżeniem zwrotu w określonych okolicznościach. W prawie majątkowym istniały dwa rodzaje:

• fiducia cum creditore contracta (przewłaszczenie dla zabezpieczenia zobowiązania);

• fiducia cum amico contracta - zawarta z przyjacielem,

obie za pomocą mancypacji lub in iure cessio, w interesie nabywcy zawierano fiducię (przeniesienie własności dla umożliwienia używania rzeczy). Później nie przenoszono własności, a jedynie posiadanie lub dzierżenie rzeczy. Z biegiem czasu fiducia przekształciła się w kontrakty przechowania depozytu i zastawu ręcznego chronione pretorskimi actiones in factum, później także skargami bonae fidei.

commodatum - kontrakt użyczenia (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały)

Oddanie w bezpłatne używanie rzeczy (niezużywalnej) przez komodanta - komodatariuszowi, z obowiązkiem oddania tej samej rzeczy (in specie) w oznaczonym czasie. Rzeczy zużywalne - tylko przy zastrzeżeniu ich niezużycia. Kontrakt użyczenia dawał jedynie dzierżenie rzeczy. Zwrot musiał nastąpić w oznaczonym terminie lub po spełnieniu celu użyczenia rzeczy. Zawieranie kontraktu w interesie komodatariusza nakładało na niego odpowiedzialność za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto oraz zobowiązanie do custodia. Komodantowi przysługiwała actio commodati directa (o zwrot rzeczy, ew. odszkodowanie). Komodatariuszowi przysługiwał zwrot kosztów poniesionych, nie związane z normalną eksploatacją (np. konserwacja) oraz szkód. Komodatariuszowi miał prawo retencji - zatrzymania rzeczy do czasu zwrócenia kosztów, miał skargę - actio commodati contraria.

depositum - kontrakt przechowania (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały)

→ zawierany między deponentem (posiadacz) i depozytariuszem (przechowawca, dzierżyciel) celem bezpłatnego przechowania rzeczy ruchomej zwracanej na każde żądanie. Depozytariuszem miał za zadanie przechować rzecz i oddać ją na każde żądanie z ew. owocami; nie miał żadnych korzyści, odpowiadał tylko za dolus i culpa lata. Przywłaszczając sobie rzecz popełniał kradzież furtum rei, używając - kradzież używania furtum usus. Deponentowi przysługiwała actio depositi directa będąca actio famosa (powodująca infamię), musiał zwrócić koszty utrzymania rzeczy, szkody i straty. Depozytariuszowi przysługiwała actio depositi contraria (ew. actio in factum).

szczególne rodzaje depozytu

• depozyt konieczny (depositum necessarium) - zawierany w sytuacji przymusowej (pożar), gdy rzecz jest oddawana w przechowanie z przymusu osobie przypadkowej - ew. skarga deponenta opiewała na podwójną wartość rzeczy dla szczególnego ukarania nieuczciwego depozytariusza,

• depozyt sekwestrowy (depositum sequestre) - kilka osób oddawało rzecz o którą toczyły spór res litigosa, przechowujący (sekwestr - posiadał rzecz i korzystał z ochrony posesoryjnej) oddawał rzecz temu kto wygrał spór,

• depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) - przechowanie rzeczy zamiennych (oznaczonych gatunkowo) z używaniem i przeniesieniem własności, podobny do pożyczki (różnice: pożyczka dochodziła do skutku w interesie odbiorcy, depozyt nieprawidłowy → deponenta; pożyczka kontraktem stricti iuris, depozyt nieprawidłowy - kontraktem bonae fidei; w depozycie nieprawidłowym odsetki ustanawiane zwykłą umową pactum).

precarium - użyczenie

→ bezpłatne oddanie rzeczy ruchomej, nieruchomej lub prawa w używanie (najczęściej ziemi) z możliwością odwołania w każdej chwili. Przeciwko wadliwemu prekarzyście przysługiwał interdictio de precario, natomiast prekarzysta wobec osób trzecich chroniony był posesoryjnie. W prawie klasycznym był to stosunek faktyczny, niekontraktowy, można go w każdej chwili odwołać, przeciwnie do komodatu. Zmiana nastąpiła za dominatu - kontrakt; w prawie justyniańskim - jeden z kontraktów nienazwanych.

pignus - kontrakt zastawu ręcznego (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały)

→ kontrakt realny, dłużnik (zastawca) oddawał pewną rzecz wierzycielowi (zastawnikowi) w posiadanie (bez prawa używania) z zastrzeżeniem oddania jej w razie spłacenia długu. Zastawnik posiadał rzecz i korzystał z ochrony posesoryjnej, czas posiadania (do zasiedzenia) biegł jednak na korzyść zastawcy mimo, że nie posiadał rzeczy. Zastawnik musiał utrzymać rzecz w należytym stanie, odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto + custodia. Używanie bez zgody zastawcy było furtum usus. Zastawcy przysługiwało actio pigneraticia directa, obowiązany był do zwrotu kosztów i pokrycia szkód. Zastawca odpowiadał za dolus i wszelką culpę, bo odnosił korzyść z zastawu uzyskując kredyt. Zastawnikowi przysługiwało actio pigneraticia contraria.

Dla wzmocnienia zabezpieczenia wprowadzono poza posiadaniem:

• pactum vendendi - nieformalna umowa o sprzedaż, umożliwienie sprzedaży w razie niezapłacenia długu,

• lex commissoria klauzula przepadku - przepadek rzeczy w razie niezapłacenia długu (zakazana w IV w.n.e. przez cesarza Konstantyna,

• pactum antichreticum - upoważnienie do używania rzeczy i pobierania pożytków zaliczanych na poczet odsetek, później samego kapitału długu.

Pignus dawał wierzycielowi rzeczowe ograniczone prawo zastawu na rzeczy dłużnika.

Kontrakty werbalne (stricti iuris)

Kontrakty uzyskujące zaskarżalność poprzez verbis - wypowiedzenie określonych prawem formułek słownych: stipulatio - stypulacja, dotis dictio oraz iusiurandum liberti.

Kontrakty literalne (stricti iuris)

• Expensilatio - wpis dokonany w księdze przychodów i rozchodów wierzyciela wyszedł z użycia w IV w. n.e.(cesarstwo)

• Transcriptio (kupna-sprzedaży) - zamiany wierzytelności bonae fidei na wierzytelność literalną - stricti iuris; prawo klasyczne - przy nowacji: zmiany zobowiązania na literalne, zmiany osoby dłużnika - delegacja,

• Pisemne skrypty dłużne - chirographa i syngrapha, oparte na praktyce - stosowane na prowincji.

Chirographa i syngrapha

Pisemne skrypty dłużne: chirographum - zobowiązanie pisemne podpisane przez jedną stronę - dłużnika; syngraphae - spisana i podpisana przez dwie strony, pozostawiające sobie egzemplarz umowy. Jako forma pisemna właściwa dla państw hellenistycznych stopniowo wchodziła do praktyki rzymskiej opartej na stypulacji - ustnej, opartej na zaufaniu - fides Romana. Za dominatu - biurokratyzacja stała się pożywką dla rozwoju pisemnych form.

Kontrakty konsensualne (bonae fidei)

Umowy uznawane i zaskarżalne na podstawie samego porozumienia consensus, nie wymagały spełnienia innych warunków (wręczenia rzeczy, formułki słownej itp.) ograniczone do 4 rodzajów kontraktów:

• emptio venditio - kontrakt kupna-sprzedaży,

• locatio conductio rei - kontrakt najmu rzeczy,

• mandatum - umowa-zlecenie,

• societas - kontrakt spółki.

Rozwój nastąpił wraz z rozwojem handlu - wolny obrót rzeczami, uznane najpóźniej ok. 100 r. p.n.e.

emptio venditio - kontrakt kupna-sprzedaży

→ w drodze mancypacji lub tradycji. Pierwotnie - z ręki do ręki, nie rodził zobowiązania; gdy handel się ożywił - kredytowe formy sprzedaży wymogły powstanie zobowiązań początkowo nieformalnych - oparte na zaufaniu fides (np. sprzedaż przyszłych zbiorów). Mogły być wzmocnione stypulacją lub literalnie. Spory rozstrzygano prawdopodobnie polubownie, jednak szczególnie w handlu zagranicznym to nie wystarczało. Ok. 100 r. p.n.e. pretor nadał zaskarżalność kontraktom w stosunkach z peregrynami - actiones bona fidei - kupno sprzedaż stało się kontraktem konsensualnym.

Treść: sprzedawca (venditor) zobowiązał się zapewnić trwałe i spokojne posiadanie rzeczy kupującemu (emptor), który z kolei zobowiązał się do zapłacenia ceny (pretium). Kontrakt ten był kontraktem synallagmatycznym - obie strony były jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem (sprzedawca miał actio venditi, kupujący actio empti). Consensus nie wymagał dodatkowych form, towar i cenę regulowały dodatkowe przepisy.

emptio rei speratae, emptio spei - towar w kontrakcie kupna-sprzedaży

→ wszelkie rzeczy materialne i prawa majątkowe nie wyłączone z obrotu, także cudze, przyszłe - kupno rzeczy spodziewanej emptio rei speratae (plony) - z warunkiem zawieszającym - ważny gdy rzecz zaistniała, w odróżnieniu od emptio spei - kupna nadziei (losu loteryjnego) ważna od razu - charakter umowy losowej - aleatoryjnej.

pretium - cena w kontrakcie kupna-sprzedaży

→ wyrażona w pieniądzu, wystarczająco określona (certum pretium), mogła ją określić osoba trzecia wskazana w kontrakcie (ale nie strony). Musiała być oznaczona na serio, a nie np. symbolicznie za 1 sesterca. Pierwotnie nie było regulacji ceny w stosunku do faktycznej wartości towaru, Dioklecjan wydał taryfę maksymalnej ceny towaru i usług 301 r. n.e. naruszenie zagrożone karą - szybko wyszła z użycia; w prawie justyniańskim wprowadzono inst. pokrzywdzenia ponad połowę wartości - laesio enormis - sprzedawca, za zgodą sędziego mógł oddając cenę odebrać rzecz (rozwiązać kontrakt), o ile kupujący nie dopłacił mu różnicy ceny odpowiadającej wartości gruntu, nie przysługiwało to kupującemu, który przepłacił.

obowiązki stron w kontrakcie kupna-sprzedaży

Sprzedawca musiał wydać rzecz kupującemu (facere a nie dare), odpowiadał też z tytułu ewikcji (wady prawne) i wady fizyczne. Miał zapewnić trwałe i spokojne posiadanie (a nie własność) jednak będąc właścicielem (najczęstszy przypadek) przenosił własność na kupującego, z zachowaniem formuł (np. mancypacji dla res mancipi).

Kupujący zobowiązany do zapłaty ceny pretium (dare), a także odebrać rzecz. Świadczenie powinno być wykonanie równocześnie. Gdy kupujący nie otrzymał rzeczy przeciwko skardze przysługiwało mu exceptio mercis non traditae (zarzut niewydania towaru); gdy nie płacił mimo otrzymania towaru, musiał zapłacić odsetki zwłoki; prawo justyniańskie - do chwili zapłacenia ceny nie był też właścicielem rzeczy. W prawie klasycznym sprzedawca dodatkową umową pactum reservati dominii zastrzegał sobie własność do chwili zapłaty ceny.

Obie strony odpowiadały za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, zobowiązane też były do najwyższej staranności (custodia), jako że odnosiły korzyść z kontraktu.

Periculum emptoris - ryzyko kupującego, zaginięcie sprzedanej rzeczy, indywidualnie oznaczonej, u sprzedawcy bez jego winy pociągało odpowiedzialność kupującego, musiał zapłacić cenę kupna mimo że nie otrzymał rzeczy.

evictio - odpowiedzialność za wady prawne

Rękojmia sprzedającego za wady prawne rzeczy, utrata posiadania rzeczy kupionej sądownie na rzecz właściciela lub posiadającego ograniczone prawa na rzeczy cudzej (użytkowania, zastawu). Nie odpowiadał jeżeli kupujący przegrał spór z właścicielem, ale nie odebrano mu posiadania rzeczy; albo jeśli prawo to powstało po wydaniu rzeczy kupującemu. Wyłączono odpowiedzialność jeśli kupujący ponosił winę za powstanie ewikcji (nie zawiadomił sprzedawcy o grożącej ewikcji, zaniedbał zasiedzenie, niewłaściwie bronił się w procesie. Dodatkowo nie było odpowiedzialności jeśli kupujący wiedział, że kupuje rzecz osoby trzeciej lub gdy zawarto umowę wykluczającą odpowiedzialność z ewikcji pactum de non praestanda evictione. Rozwój historyczny ewikcji:

• prawo najdawniejsze - przy mancypacji actio auctoritas, przy tradycji zawierano stypulację o spokojne posiadanie, w razie ewikcji kupujący skarżył o odszkodowanie pojedynczej wartości rzeczy,

• kupno konsensualne - stipulatio duplae - podwójna wartość rzeczy w razie ewikcji,

• zawieranie stypulacji uważano za obowiązek sprzedawcy, kupujący mógł domagać się jego spełnienia za pomocą actio empti (skargi kupującego).

Prawo klasyczne uznało odpowiedzialność z ewikcji jako zawartą w kontrakcie sprzedaży, dodatkowo stosowano stipulatio duplae szczególnie gdy chodziło o rzeczy dużej wartości.

odpowiedzialność i rękojmia sprzedawcy za wady fizyczne

→ stopniowy rozwój, odrębne uregulowania ogólne i edykty edylów kurulnych w odniesieniu do kupna-sprzedaży niewolników i zwierząt na targach. Regulowane przez:

• prawo cywilne - odpowiedzialność za zapewnienia i obietnice dicta et promissa lub zatajone wady - dolus

• edykty - dotyczyły handlu niewolnikami i zwierzętami - wymóg ujawnienia określonych wad (wymienionych w edykcie).

Możliwe skargi:

• actio redhibitoria - w razie ujawnienia się wad - o rozwiązanie kontraktu i zwrot ceny (za zwrotem rzeczy), w razie ujawnienia się wad przysługiwała sprzedającemu 6 miesięcy od transakcji,

• actio quanto minoris - o obniżenie ceny - przysługiwała rok od zawarcia kontraktu,

W prawie justyniańskim rozszerzono ww. prawa na inne rzeczy, a także o wady nieznane sprzedającemu (wady ukryte) ponieważ uznano, że sprzedający powinien znać wady sprzedawanej rzeczy.

umowy dodatkowe do kontraktu sprzedaży

Zmiana lub uzupełnienie kontraktu kupna-sprzedaży umowami dodatkowymi pacta adiecta:

• lex commissoria - klauzula przepadku, możliwość rozwiązania kontraktu jeśli kupujący nie zapłaci ceny do określonego terminu,

• in diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty, możność odstąpienia od kontraktu gdy znajdzie się lepszy oferent w określonym czasie,

• pactum displicentiae - sprzedaż na próbę, kupujący do określonego czasu mógł wycofać się z kontraktu uznając, że towar mu nie odpowiada,

• pactum de retrovendendo - prawo odsprzedaży, możliwość do pewnego czasu zażądania przez sprzedającego odsprzedania mu rzeczy,

• pactum de retroemendo - prawo odkupu, możliwość do pewnego czasu zażądania przez kupującego odkupienia od niego rzeczy,

• pactum protimeseos - prawo pierwokupu, zastrzeżenie dla sprzedawcy pierwokupu rzeczy (wymóg powiadomienia go o sprzedaży - kiedykolwiek)

locatio conductio - najem

→ umowa zobowiązująco-uprawniająca. Pierwotnie dotyczyły najmu niewolników i zwierząt, potem mieszkań, dzierżawy ziemi, usług i dzieła. Ok. 100 r. p.n.e. obowiązują dla najmu analogiczne do kupna-sprzedaży skargi: bonae fidei - actio locati i actio conducti. Strony umowy najmu: locator i conductor.

Rozwiązanie kontraktu najmu, jeśli nie było oznaczonego czasu, mogło nastąpić w dowolnym momencie przez wycofanie się każdej ze stron (nie było wypowiedzenia), w razie terminu potrzebne było porozumienie stron. Jednostronne rozwiązanie - najemca gdy nie dostał rzeczy lub rzecz nie nadawała się do używania z winy wynajmującego; wynajmujący jeśli najemca nie płacił czynszu przez dwa lata, pogarszał rzecz. Śmierć jednej ze stron nie powodowała rozwiązania kontraktu najmu.

Rodzaje kontraktów najmu:

• locatio conductio rei - kontrakt najmu rzeczy

• locatio conductio operarum - kontrakt najmu usług

• locatio conductio operis - kontrakt najmu dzieła

locatio conductio rei - kontrakt najmu rzeczy

→ kontrakt konsensualny zawarty pomiędzy wynajmującym a najemcą, o oddanie określonej indywidualnie rzeczy do używania w zamian za czynsz - merces, pensio i zobowiązanie zwrotu w określonym terminie. Nie mogły to być rzeczy wyłączone z obrotu lub zużywalne. Nie rozróżniano najmu od dzierżawy - rzeczy przynoszącej pożytki w celu ich pobierania. Co do czynszu obowiązywały takie same zasady jak przy kontrakcie kupna sprzedaży, dodatkowo przy dzierżawie istniała możliwość uiszczania czynszu w naturze.

Wynajmujący zobowiązany był do: umożliwienia używania rzeczy (jej należyte utrzymanie do czasu wręczenia); przekazać rzecz najemcy; ponosił koszty utrzymania rzeczy w należytym stanie; odpowiadał z tytułu ewikcji i za wady fizyczne (podobnie w prawie justyniańskim za wady ukryte); zwrotu kosztów koniecznych lub pożytecznych; odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto, szkody najemcy liczono damnum emergens i lucrum cessans przeciw wynajmującemu najemcy przysługiwało actio conducti.

Najemca miał płacić czynsz, o ile mógł używać rzecz jeśli tylko niemożność nie była jego winą; zaginięcie rzeczy przez przypadek lub vis maior niezależne od najemcy wygaszały konieczność płacenia czynszu; dzierżawca mógł żądać obniżenia czynszu w razie obniżenia zbiorów wskutek siły wyższej, musiał wyrównać to w okresie urodzajów; czynsz miał być płacony z dołu postnumerando, chyba że umówiono się inaczej - z góry praenumerando. Miał konserwować rzecz, oddać ją w należytym stanie w ew. przyrostem, odpowiadał za dolus, culpa lata i culpa levis in abstracto. Przeciwko najemcy wynajmującemu przysługiwało actio locati. Istniało prawo zastawu wynajmującego na rzeczach najemcy, w prawie justyniańskim - hipoteka ustawowa.

Najemca był jedynie dzierżycielem rzeczy, wynajmującemy zachowywał posiadanie ad interdicta.

najem

→ kontrakt konsensualny zawarty pomiędzy wynajmującym a najemcą, o oddanie określonej indywidualnie rzeczy do używania w zamian za czynsz - merces, pensio i zobowiązanie zwrotu w określonym terminie.

→ kontrakt kupna-sprzedaży: najemcy przysługiwała wierzytelność o umożliwienie używania rzeczy (pr. względne), w przypadku sprzedania rzeczy przez wynajmującego, najemca musiał „oddać” rzecz kupującemu, mógł domagać się z kontraktu najmu odszkodowania od wynajmującego.

podnajem

→ oddanie rzeczy wynajętej w używanie osobie trzeciej za wynagrodzeniem, co nie zmieniało sytuacji pierwotnego (pierwszego) najemcy wobec pierwotnego wynajmującego.

dzierżawa

→ istniała możliwość uiszczania czynszu w naturze; dzierżawa nie dawała animus.

Czym różni się dzierżenie od dzierżawy, dzierżyciel od dzierżawcy? Każdy dzierżawca jest dzierżycielem, ale nie każdy dzierżyciel jest dzierżawcą. Dzierżawca włada rzeczą na podstawie dzierżenia, dzierżyciel - także na podstawie innych umów.

locatio conductio operarum - kontrakt najmu usług

→ pracujący locator zobowiązywał się wykonać dla conductor(a) pewne usługi w zamian za wynagrodzenie pieniężne pensio. Konieczne było zgodne porozumienie stron i oznaczenie płacy. Przedmiotem najmu usług mogły być tylko proste prace niewykwalifikowane. Locator miał starannie wykonywać pracę, nie odpowiadał za jej rezultat (umowa starannego dzieła), terminowo, osobiście - nie mógł wyręczyć się innym; conductor miał płacić (z dołu).

locatio conductio operis - kontrakt najmu dzieła

→ przyjmujący zamówienie conductor zobowiązywał się wykonać dzieło locatorowi, w zamian za wynagrodzenie. Dzieła: budowa domu, uszycie ubrania, przewóz materiału (przewóz morski lex Rhodia de iactu). Z reguły zamawiający dostarczał materiał (locat) dlatego zwał się locatorem. Jeśli materiał dostarczał wykonawca - conductor, taką umowę kwalifikowali prawnicy jako kupno-sprzedaż. W kontrakcie najmu dzieła świadczeniem był rezultat pracy (umowa rezultatu).

Wykonującego obowiązywał termin i określony sposób wykonania (mógł wykonać go osobiście, ale nie musiał, chyba, że kontrakt to precyzował); odpowiadał on za dolus, wszelką winę i za ryzyko utraty materiału i dzieła do chwili przekazania zleceniodawcy. Nie odpowiadał za przypadek wynikający z wady materiału lub winy locatora; locatorowi przysługiwała actio locati przeciwko conductorowi. Zamawiający miał odebrać dzieło i zapłacić wynagrodzenie, musiał zachować najwyższą staranność w stosunku do conductora, któremu przysługiwała actio conducti przeciwko locatorowi.

Lex Rhodia de iactu - umowa najmu dzieła o przewóz morski

Przewoźnik odpowiadał za winę - wynagrodzenie szkód utraty i uszkodzenia przewożonego towaru, pasażer dodatkowo mógł się zabezpieczyć przez umowę (receptum) dodatkowej dbałości przewoźnika na zasadzie custodia za powierzone rzeczy. Za szkody wyrządzone przez personel właściciel odpowiadał z quasi ex delicto. Dodatkowe zasady - wykształcone na Morzy Śródziemnym (od ośrodka na wyspie Rodos) nazwa lex Rhodia de iactu - ustawa Rodyjska o zrzucie morskim, gdy kapitan podczas burzy dla ratowania statku i części towaru musiał wyrzucić (iactus) jego część, powstała stąd szkoda rozkładała się proporcjonalnie między wszystkich korzystających na tym - skarga poszkodowanych przeciw właścicielowi statku - actio locati i właściciela actio conducti przeciwko korzystającym o pokrycie części szkód.

mandatum - umowa-zlecenie

→ kontrakt konsensualny, zleceniodawca mandant zleca wykonanie oznaczonych czynności - za rzecz swoją lub osoby trzeciej - zleceniobiorcy mandatariuszowi, który zobowiązuje się do bezpłatnego ich wykonania (w okresie pryncypatu dozwolono na honorarium, nie uważane za zapłatę). Czynności mogły być czynnościami prawnymi lub faktycznymi; musiały być kompleksowe lub konkretne oraz przedstawiać konkretną wartość dającą się oszacować, nie mogły być bezprawne lub niezgodne z dobrymi obyczajami. Zleceniobiorca mógł działać w interesie zleceniodawcy, ale dodatkowo także i osoby trzeciej i swoim, miał wykonać zlecenie w całości ściśle wedle wskazówek, niekoniecznie osobiście (jeśli za zgodą mandanta, mandatariusz odpowiadał tylko za sumienny wybór - culpa on eligendo wina w wyborze); powinien zdać rachunek ze zlecenia i oddać wszelkie korzyści z niego uzyskane, odpowiadał za dolus i wszelką winę (w prawie justyniańskim), w prawie klasycznym tylko za dolus i culpa lata. Skarga przeciwko zleceniobiorcy actio mandati była infamująca - actio famosa. Zleceniodawca zobowiązany był odebrać wykonane prawidłowo zlecenie, przejąć zobowiązania wynikające z jego realizacji, zwrócić mandatariuszowi koszty poniesione w dobrej wierze i wynagrodzić szkody i straty mandatariusza związane ze zleceniem, nie wynikające z przypadku lub siły wyższej. Zobowiązanie wygasało przez jego wykonanie lub upływ terminu, a także jednostronnie przez zleceniodawcę lub zrzeczenie zleceniobiorcy, albo śmierć jednej ze stron.

zlecenie kredytowe

Specjalne rodzaje kontraktu zlecenia: prowadzenia procesu, często między dłużnikami solidarnymi lub dłużnikiem głównym a poręczycielem (skarga ze zlecenia służyła do realizacji roszczeń z tytułu regresu), mandat kredytowy (zlecenie kredytowe)- polecenie zleceniodawcy wypłacenia pieniędzy osobie trzeciej przez zleceniobiorcę, w razie niemożności odzyskania pieniędzy zleceniodawca mógł być zaskarżony actio mandati o jej zwrot + spodziewane zyski; zleceniodawca pełnił funkcję poręczyciela. Mandat kredytowy był jednym ze sposobów zabezpieczenia wierzytelności.

societas - kontrakt spółki

Konsensualny kontrakt - dwóch lub więcej wspólników (socii) zobowiązało się do wniesienia wkładu majątkowego lub zdolności osobistych celem osiągnięcia wspólnego, dozwolonego celu gospodarczego. Elementy kontraktu spółki: consensus (dopiero w pr. just. wymagano wyraźnego objawu woli zawiązania spółki animus contrahendae societatis), wkład (aport) (majątkowy, praca, rzeczy), dozwolony cel spółki, uzgodnienie udziału w zyskach i stratach (brak uzgodnień - podział równy); niedopuszczalny udział jednej strony jedynie w kosztach, bez udziału w zyskach (societa leonina - spółka lwia). Spółka opierała się na wzajemnym (personalnym) zaufaniu wspólników, dlatego nie osoby nie mogły odstąpić swych udziałów obcej osobie, ale mogły być reprezentowane przez swoich członków lub zarządcę (osobę obcą). Spółka nie miała osobowości prawnej, mieli ją tylko członkowie (korporacja- stowarzyszenie miało).

W dawnym prawie istniała inna forma: consortium → gdy po śmierci pater familias jego dziedzice (sui heredes) pozostawali w wspólności majątkowej, posiadali prawa do całego majątku i czynności dotyczyły całego majątku (nie była to współwłasność), mogli ją później ustanowić.

Rozwiązanie spółki wymagało porozumienia wszystkich członków; następowało przez wypowiedzenie umowy, śmierć, capitis deminutio, niewypłacalność lub egzekucję majątku jednego ze wspólników, a także poprzez utratę wspólnego majątku; spółka terminowa - rozwiązywana z upływem terminu, spółka celowa - rozwiązywana po osiągnięciu celu lub stwierdzeniu niemożliwości jego realizacji. Następowało wtedy zlikwidowanie wspólnych stosunków - w przypadku braku porozumienia wspólników w drodze sądowej actio pro socio lub actio communi dividundo (o podział wspólnego majątku).

contractus innominati - kontrakty nienazwane

→ umowy nie mieszczące się w ramach określonych kontraktów, nie dają się zakwalifikować do sztywnych kontraktów stricti iuris, a także do mniej formalnych kontraktów realnych i konsensualnych - bonae fidei;, ani też do pacta vestitia (uzyskały zaskarżalność przez prawo pretorskie) - nie były zaskarżalne, można było się ubiegać o zwrot świadczenia (condictio ob rem dati) w razie nie wykonania świadczenia wzajemnego. Z czasem mnożyły się wyjątki - zaskarżalność o świadczenie wzajemne uzyskały za pomocą actio in factum (dekret pretora) (kontrakty: umowy estymatoryjnej i zamiany - kontrakty bezimienne). W prawie justyniańskim kontraktami bezimiennymi były te, w których jeden z kontrahentów wykonał jednostronnie świadczenie i mógł skarżyć o wzajemne actio in factum.

stipulatio - stypulacja

Forma - zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w przepisanych słowach. Najczęściej o spondeo - przyrzeczenie, później inne słowa: promittis, dabis, facies - mogące być wypowiadane przez nie będących obywatelami rzymskimi, co rozszerzyło stypulację. W prawie poklasycznym osłabiono formalizm stypulacji, prawo justyniańskie wprowadzając cautio - pisemne zaświadczenie zawarcia stypulacji jeszcze to rozszerzyło. Ochrona stypulacji następującymi skargami (stricti iuris):

• condictio certae pecuniae - jeżeli chodziło o sumę pieniędzy,

• condictio certa rei - zwana w pr. poklasycznym triticaria - pszeniczna.

• actio ex stipulatu - jeżeli chodziło o facere lub non facere.

W prawie klasycznym złagodzono charakter stricti iuris przez dołączenie clausula doli, w przypadku dolus dłużnika sędzia mógł zmienić sentencję wyroku zgodnie z zasadami słuszności. Jako kontrakt abstrakcyjny nie zależała od causa z jakiej została zawarta. Gdy dłużnik (przyszły) zobowiązał się do oddania pieniędzy, których jednak nie dostał i tak musiał je zwrócić. W takim przypadku (stypulacja pozostawała ważna jako sine causa) jednak pretor udzielał exceptio doli gdy wierzyciel skarżył o zapłatę.

Zastosowania stypulacji

W prawie klasycznym stypulacyjnie można było nadać moc prawną i zaskarżalność każdemu zobowiązaniu - uniwersalne znaczenie stypulacji. Dodatkowo służyła do: zawarcia zobowiązania solidarnego, czynnego i biernego; ustanowienia poręczenia; adstipulatio, solutionis causa adiectio; nowacji; stypulacji karnej. Początkowo stypulacja mogła się odnosić do oznaczonej sumy (pecunia certa), potem do określonej rzeczy, w prawie klasycznym także działanie i zaniechanie.

Dotis dictio - ustanowienie posagu tylko przez ascendentów (wstępnych) przyszłej żony lub ją samą lub jej dłużnik; przyrzeczenie posagu przyszłemu mężowi, bez zachowania formy pytania i odpowiedzi.

Iusiurandum liberti - (iusiurandum - jedyna przysięga) zobowiązanie wyzwoleńca do świadczenia pewnej liczby dni pracy swemu dawnemu panu, przed wyzwoleniem składał jedynie sakralną przysięgę.

Konstrukcja i justyniańska klasyfikacja kontraktów nienazwanych

Klasyfikacja:

• do ut des - zamiana → przeniesienie własności rzeczy, by w zamian uzyskać inną (mutuidatio)

• do ut facias - darowizna z polecenia → przeniesienie własności rzeczy, by w zamian uzyskać przyrzeczenie wykonania czynności (facere),

• facio ut des - kontrakt estymatoryjny (komis) → wykonanie czynności, by w zamian uzyskać rzecz

• facio ut facias (transactio) ugoda → wykonanie czynności, by w zamian uzyskać wykonanie innej czynności.

W prawie justyniańskim przysługiwała skarga actio praescriptis verbis powodowi, który wykonał świadczenie o świadczenie wzajemne. Podobnie jak w kontraktach realnych zaskarżalność następuje dopiero w chwili przekazania rzeczy (chyba, że chodzi o facere), przez co kontrakty nienazwane nazywa się też realnymi nienazwanymi (unnominativus).

kontrakt estymatoryjny (komis)

Umowa - wręczenie rzeczy drugiej osobie celem jej sprzedania po oznaczonej cenie innej osobie (znalezienie kupca). Druga osoba miała zapłacić cenę lub oddać rzecz w razie nie sprzedania. Zaskarżalność w chwili wręczenia rzeczy. Uzyskanie wyższej ceny sprzedaży było zarobkiem przypadającym drugiej osobie.

Zamiana permutatio - zaskarżalność w chwili przekazania rzeczy przez jedną osobę kontrahentowi.

Kontrakty nagie (Pacta nuda ) i Kontrakty `ubrane' (pacta vestita)

Nuda pacta → nie podlegające zaskarżeniu, z czasem niektóre uzyskały zaskarżalność → umowy „ubrane” pacta vestitia:

• pacta praetoria - zaskarżalność nadana przez prawo pretorskie,

• pacta legitima - zaskarżalność nadana przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu,

• pacta adiecta - umowy dodane (dodatkowe do kontraktów dobrej wiary, zmieniające ich skutki; zwiększające zobowiązanie dłużnika były ważne tylko, jeśli zawarte były razem z kontraktem głównym, zmniejszające - w dowolnym czasie - przez jurysprudencję).

Kontrakty nienazwane i pacta vestitia rozszerzyły kategorie źródeł zobowiązań wg prawa cywilnego; pozostałe były umowami nieformalnymi - nuda pacta.

pacta praetoria

Rodzaj pacta vestitia, uzyskało zaskarżalność przez prawo pretorskie:

• constitutun debiti proprii → (od constituere - ustalić termin) zobowiązanie się zapłacenia istniejącego, własnego długu; w przypadku niemożności spłacenia w starym terminie, niedotrzymanie nowego terminu dawało podstawe do skargi actio de pecunia constituta,

• constitutum debiti alieni - zabezpieczenie zobowiązania → między wierzycielem a osobą trzecią mającą zapłacić dług dłużnika; jedynie wygaśnięcie długu głównego powodowało wygaśnięcie zobowiązania z constitutum, inne losy prawne długu nie miały wpływy na constitutum

oraz Recepta - trzy umowy edyktu pretorskiego (od recipere przyjmować obowiązek)

• receptum arbitri → umowa dwóch lub więcej osób będących w sporze zobowiązująca sędziego polubownego do rozsądzenia sporu. Podejmując się arbitrażu musiał wypełnić rolę do końca, pretor mógł na nim to wymóc przez zajęcie jego rzeczy lub zasądzenie grzywny. Było to obok compromissum - sądownictwo polubowne,

• receptum nautarum, cauponum, stabulariorum → odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajni zajezdnych za rzeczy powierzone ich opiece przez podróżnych. Odpowiadali oni na zasadzie custodia (nawet jeśli nie ponosili winy), także za przypadek, początkowo nawet za vis maior. Poszkodowani mieli dochodzić swych praw actio in factum. Początkowo wymagana była oddzielna umowa, w prawie justyniańskim wystarczyło samo przekazanie rzeczy,

• receptum argentarii → umowa bankiera (argentarius), zobowiązującego się zapłacić istniejący lub przyszły dług swego klienta (umowa bankier - klient) analogiczna funkcja do poręki. Wierzyciel zwracał się o zapłatę do dłużnika, a dopiero ten, jeśli sam nie płacił, mógł skierować go do bankiera. W prawie justyniańskim połączono to receptum z constitutum debiti alieni.

pacta legitima

Uzyskały zaskarżalność przez ustawodawstwo cesarskie za dominatu:

• darowizna (donatio) → darowizna jako odrębna umowa zaistniała dopiero w prawie justyniańskim (~530 n.e.), wcześniej uznawano za nią wszelkie przypadki, kiedy:

1. zachodziło powiększenie majątku obdarowanego z równoczesnym umniejszeniem majątku darczyńcy,

2. istniała wola obdarowania animus donandi,

3. obdarowany winien przyjąć darowiznę (nie można było go do tego zmusić);

nie miała określonej formy, ważność darowizny zależała od stypulacyjnej formy, od Justyniana wystarczyła nieformalna obietnica będąca pactum legitimum - mogąca być ważnie zaskarżona. Ograniczenia darowizn: lex Cincia 204 r. p.n.e. ograniczenie wysokości darowizny; nieważność darowizn między małżonkami (prawo zwyczajowe - koniec rzeczypospolitej); początek dominatu odejście od zasad lex Cincia na rzecz rejestracji darowizn (insynuacja darowizn).

• darowizna z poleceniem (donatio sub modo) → do darowizny można było dołączyć polecenie modus (nie wykonanie polecenia nie czyniło darowizny nieważną); w prawie justyniańskim istniała możliwość skarżenia przez darczyńcę o wykonanie polecenia - actio praescriptio verbis, darczyńca mógł wycofać darowiznę w razie niewdzięczności obdarowanego.

• darowizna na wypadek śmierci (donatio mortis causa) → przysporzenia majątkowe z mocy ostatniej woli nie będące spadkiem, ani zapisem. Warunek zawieszający spadek - spadkobierca miał wypłacić określonej osobie pewną sumę pieniężną - np. darowizna na wypadek śmierci - donatio mortis causa - pod warunkiem, że obdarowany przeżyje darczyńcę. Jej podstawą była umowa między darczyńcą a obdarowanym, stosowano do niej niektóre przepisy prawa spadkowego m.in. kwarta Falcydyjska.

• przyrzeczenie posagu,

• compromissum → nieformalna umowa (pactum) stron o oddanie sporu do rozstrzygnięcia sędziemu polubownemu - arbitrowi. Justynian uznał compromissum za ważne, jeśli strony pisemnie je uznały lub nie kwestionowały w ciągu 10 dni.

Zobowiązania quasi ex contractu

Zobowiązania dwustronne, niezupełne, powstałe „jak gdyby z kontraktu” - powstałe na podstawie stanu faktycznego rodzącego skutki podobne jak kontrakt. Powstawały poprzez prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia - negotiorum gestio; zobowiązania ze sprawowania opieki; bezpodstawnego wzbogacenia się kosztem innej osoby; zobowiązania między uczestnikami przypadkowej współwłasności communio incidens; zobowiązania spadkobiercy wobec legatariuszy; mogło dotyczyć zarządzania rzeczami za życia lub po śmierci danej osoby.

negotiorum gestio

Osoba (gestor) prowadzi sprawy innej osoby (dominus) bez zlecenia (inaczej był by to kontrakt zlecenia). Cechy charakterystyczne negotiorum gestionis:

• mogły dotyczyć wykonania czynności faktycznych, prawnych etc.,

• musiały być prowadzone przez gestora świadomie w cudzym imieniu, tzn. gestor nie mógł mieć obowiązku prowadzenia tych spraw,

• gestor prowadził te sprawy z zamiarem zobowiązania dominus np. do zwrotu poniesionych wydatków (inaczej była by to darowizna)

• w prawie klasycznym - dominus mógł wiedzieć o czynnościach, ale nie wydał polecenia, w prawie justyniańskim - dominus nie mógł wiedzieć o wykonywaniu czynności przez gestora,

• gestor musiał doprowadzić sprawy do końca, zdać sprawozdanie, oddać wszelkie korzyści majątkowe dominus, obowiązany był także do najwyższej staranności w prowadzeniu cudzych spraw,

• dominus był zobowiązany do zwrotu wydatków gestora (poczynionych utiliter z korzyścią dla dominus'a niezależnie od efektów), a także przejąć na siebie zobowiązania zaciągnięte przez gestora w jego sprawach; w przypadku zajęcia się pogrzebem - obowiązek zwrotu poniesionych nakładów przez spadkobierców,

bezpodstawne wzbogacenie

wzbogacenie się jednej osoby kosztem drugiej bez podstaw prawnych rodziło zobowiązanie do zwrotu owego wzbogacenia: …nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimendo fieri locupletiorem - `…albowiem z samej natury jest słuszne, aby nikt nie wzbogacał się ze szkodą drugiego'. Zobowiązanie zwrotu wynikało jedynie z faktu wzbogacenia - quasi ex contractu. O zwrot wzbogacenia przysługiwały powództwa condictio - skargi cywilne stricti iuris:

• condictio indebiti - o zwrot nienależnego świadczenia → skarga o zwrot nienależnego świadczenia płaconego w przeświadczenia spłacania długu, którego w rzeczywistości nie było pod warunkiem, że płacono z zamiarem umorzenia długu, dług nie mógł w ogóle istnieć (nawet jako naturalny lub moralny), zapłata musiała nastąpić wskutek błędu płacącego nie mogącego przy normalnej staranności dowiedzieć się o jego nieistnieniu,

• condictio ob rem dati - o przeniesienie własności rzeczy → w przypadku przeniesienia własności rzeczy w konkretnym celu (posag, gdy nie doszło do zawarcia małżeństwa); w prawie justyniańskim było to też facere

• condictio ob turpem vel iniustam causam - o odzyskanie rzeczy → celem odzyskania rzeczy uzyskanych w sposób nieetyczny turpis causa lub niezgodny z prawem - iniusta causa. Darowizna wbrew zakazowi, dla odzyskania lichwiarskich odsetek. Ograniczało się to jedynie do sytuacji niemoralności lub niezgodności z prawem samego przyjęcia przysporzenia, a nie w przypadku gdy także obdarowanie też było niemoralne (łapówka dla sędziego),

• condictio ob causam finitam - o utratę podstawy prawnej do przysporzenia majątkowego → gdy przysporzenie początkowo miało podstawę prawną, w pewnym momencie traci ją (pierścień) lub oparte na błędzie?,

• condictio sine causa - bezpodstawne wzbogacenie → ogólne bezpodstawne wzbogacenie, przyczyna nie mieści się w poprzednich,

crimina

czyn bezprawny, publiczny - niebezpieczny dla porządku państwa, pociągał za sobą odrębne kary, sądzony przez odrębne sądownictwo, wg innego postępowania sądowego wg rzymskiego prawa karnego;

delicta privata

czyn bezprawny, prywatny - naruszenie interesów prywatnych, skargi zależały od osób pokrzywdzonych - postępowanie prywatne o wynagrodzenie szkody i grzywnę jako karę prywatną; penae - zawsze należną. Czyn bezprawny rodził konieczność zapłaty odszkodowania (grzywny) jeśli dał się zaliczyć do określonej liczby deliktów - dających skargę, nie było bowiem ogólnego pojęcia deliktu. Istniały jednak cechy wspólne odróżniające zobowiązania z deliktu od kontraktowych:

• źródło zobowiązania - w delikcie szkoda; stosunek umowny w kontrakcie - odszkodowanie tylko w przypadku niedopełnienia warunków kontraktu,

• delikt pociągał odpowiedzialność do naprawienia szkody i zapłacenia kary prywatnej (nie występującej w kontrakcie),

• dług z deliktu wygasał wraz ze śmiercią dłużnika (sprawcy), podobnie z wierzytelnościami z deliktu (szczególnie osobistymi). Dziedziczne były zobowiązania deliktowe przeprowadzone przez litis contestatio,

• capitis deminutio wygaszająca długi kontraktowe nie wygaszała deliktowych,

• solidarna odpowiedzialność sprawców jednego deliktu za szkodę, kara pieniężna - indywidualnie,

• grzywna zawsze była pieniężna.

Dochodzenie odszkodowania z deliktu - skargi reipersekutoryjne; dochodzenie kary pieniężnej - skargi penalne; skargi mieszane actiones mixtae - odszkodowawczo - karne.

Pojęcie i rodzaje czynów niedozwolonych (deliktów)

Podział deliktów na delikty prawa cywilnego i tzw. delikty prawa pretorskiego.

Najważniejsze rodzaje deliktów prawa cywilnego:

• furtum - kradzież,

• rapina - rabunek,

• damnum iniuria datum - bezprawne wyrządzenie szkody,

• iniuria - zniewaga.

Najważniejsze delikty prawa pretorskiego:

• metus - groźba,

• dolus - podstęp,

• fraus creditorum - działanie na szkodę wierzycieli.

furtum - kradzież

→ świadome, bezprawne i potajemne przywłaszczenie sobie rzeczy lub jej używania, posiadania, dla korzyści majątkowej. Rodzaje kradzieży ze względu na przedmiot:

• furtum rei - kradzież rzeczy,

• furtum usus - używania (depozytariusz używał rzeczy (przyjętej w przechowanie) bez zgody deponenta; komodatariusz przekroczył granice oznaczone kontraktem używania,

• furtum possessionis - kradzież posiadania (np. zastawca nie płacąc długu odebrał wierzycielowi zastawniczemu rzecz daną mu w zastaw);

Podział kradzieży ze względu na wysokość kary:

• furtum manifestum - schwytanie na gorącym uczynku (karane surowiej - poczwórna wartość rzeczy),

• furtum nec manifestum - wykrycie kradzieży w inny sposób (karane podwójną wartością rzeczy).

Dwie skargi z kradzieży: actio furti - skarga penalna dla ukarania sprawcy i zapłaty przez niego grzywny oraz condictio furtiva - skarga reipersekutoryjna o zwrot rzeczy skradzionej lub jej równowartości (odszkodowanie); zasądzenie z kradzieży pociągało za sobą dodatkowo infamię sprawcy.

rapina - rabunek

→ jako odrębny delikt od I w. n.e. przez powstanie formuły nowej skargi actio vi bonorum raptorum - o majątek zabrany siłą. Do roku przysługiwała poczwórna wartość szkody, później pojedyncza. Justynian uznał rabunek za delikt prawa cywilnego, actio vi bonorum raptorum nadał charakter mieszany; zasądzony sprawca podlegał infamii.

damnum iniuria datum - bezprawne wyrządzenie szkody

→ umyślne i bezprawne zniszczenie cudzej rzeczy. Uregulowane przez lex Aquilia - ustawa Akwiliańska 286 r. p.n.e. rozszerzona przez pretorów i jurysprudencję. Trzy rozdziały, dwa pierwsze - odpowiedzialność za zabicie niewolnika lub zwierzęcia czworonożnego i inne szkody wyrządzone w cudzym majątku. Ustawa Akwliańska stała się dla jurysprudencji podstawą rozwinięcia zakresu pojęcia winy (culpa) jako niedbalstwa, a nawet nieumiejętności; także związku przyczynowego rozwiniętego o pośrednie przyczynienie się do powstania szkody przez działanie lub zaniechanie.

Poszkodowanemu (właścicielowi rzeczy) przysługiwała drogą actio legis Aquiliae zapłata grzywny kwalifikowanej (większej od faktycznej szkody liczonej wg wartości z okresu 30 dni przed datą popełnienia deliktu), a w prawie justyniańskim obejmowało także odszkodowanie - actio mixta. Później rozszerzono tę skargę o użytkowników, prawo poklasyczne - także zranienie osób wolnych.

iniuria - zniewaga

→ rozmyślne i bezprawne, czynne lub słowne naruszenie osobowości człowieka wolnego lub osób mu podległych. Początkowo były to naruszenia cielesne, późnej także godności osobistej, dobrego imienia (zniesławienie, zniewaga), osobiste lub pośrednie (dzieci, żona in manu). Było wiele sytuacji kwalifikowanych jako iniuria. Poszkodowanemu przysługiwała penalna skarga osobista - actio iniuriarum - infamująca.

Zakres odpowiedzialności - początkowo na zasadzie talionu, z możliwością ugody między stronami, później dopuszczono oszacowania pieniężnego przez poszkodowanego; w przypadku zniewagi ciężkiej np. zranienia lub pobicia, zniewagi publicznej lub skierowanej do urzędnika lub senatora - wysokość szacował sam pretor. Lex Cornelia de iniuriis 80 p.n.e. wprowadziła dodatkowo publicznoprawną ochronę w przypadku zniewagi z użyciem siły.

metus - groźba

→ czynności dokonywane pod wpływem obawy wywołanej bezprawną groźbą uzyskały skargę actio quod metus causa o poczwórną wartość szkody (łagodzoną w przypadku naprawienia skutków groźby przez sprawcę na wezwanie sędziego lub po upływie roku). W prawie justyniańskim była to actio in rem scripta - mogąca być wytoczona każdemu kto wzbogacił się na niej (niekoniecznie sprawcy). Metus był wadą oświadczenia woli przy czynności prawnej.

dolus - podstęp

→ podstępne działanie mające na celu oszukanie innej osoby powodujące jej szkodę majątkową. Actio de dolo wprowadzone przez pretora Aquuiliusa Gallusa, zasądzona zobowiązywała do zapłacenia grzywny w pojedynczej wysokości szkody - skarga infamująca. Uniknięcie infamii było możliwe w przypadku naprawienia szkody na wezwanie sędziego - actiones arbitrariae (~polubowna). Zapłata grzywny miała wynagrodzić straty. Powód uzyskiwał też exceptio (quod metus causa, doli, ew. in integrum restitutio). Dolus był wadą oświadczenia woli i najwyższym stopniem winy umyślnej dłużnika.

fraus creditorum - działanie na szkodę wierzycieli

→ dokonanie przez dłużnika czynności prawnych lub faktycznych powodujących zmniejszenie jego majątku celem uniemożliwienia lub utrudnienia wierzycielom zaspokojenia ich wierzytelności - w prawie klasycznym połączone z pretorską egzekucją majątkową venditio bonorum. Dłużnik świadomie tak działający - nazywał się fraudatorem. Dla przeciwdziałania temu pretor dał wierzycielom środki procesowe przeciwko osobom współpracującym z fraudatorem, anulujące jego czynności. Były to: interdictum fraudatorum i Actio Pauliana (skarga pauliańska).

Actio Pauliana (skarga pauliańska)

Warunki zastosowania skargi pauliańskiej:

• czynność prawna fraudatora musiała być odwołalna, (np. wyzwolenie niewolnika, czy objęcie spadku nie były odwołalne),

• czynność taka musiała powodować zmniejszenie realne (a nie np. nie wzbogacenie się) majątku fraudatora,

• czynności musiały powodować szkodę wierzycieli (jeśli do majątku dłużnika prowadzone było post. egzekucyjne),

• dłużnik musiał przynajmniej wiedzieć o powiększaniu swej niewypłacalności przez daną czynność prawną,

Skarga Pauliańska mogła dotyczyć fraudatora lub osoby trzeciej korzystającej na tej czynności (odpłatnej), wiedzącej o szkodach wynikających z niej dla wierzycieli; jeśli było to nieodpłatne mogła być skarżona także osoba bonae fidei (nie musiała wiedzieć o tych szkodach).

Do roku od egzekucji dłużnika, opiewała ona na całą szkodę poniesioną przez wierzycieli, po tym terminie, dłużnik lub osoby trzecie mogły być zasądzone tylko o wzbogacenie (jeśli je jeszcze posiadały). Była to actio arbitraria - zasądzenie następowało tylko wtedy, gdy pozwany nie zwrócił rzeczy lub unieważnił kontrakt na wezwanie sędziego.

Obligatio quasi ex delicto

Zobowiązanie powstałe na skutek zdarzenia faktycznego powodującego skutki jak gdyby popełniono delikt. Z reguły brak winy umyślnej sprawcy. Są to:

• iudex qui litem suam facit (sędzia, który przez własne zaniedbanie w procesie, niezgodny z prawem wyrok lub zaniedbanie terminu naraził stronę na powstanie szkody mógł być pozwany o jej wyrównanie),

• deiectum vel effusum (wylanie lub wyrzucenie),

• positum aut suspensum (postawienie lub wywieszenie),

• culpa in custidiendo odpowiedzialność właścicieli statków gospód i stajni (dodatkowo odpowiadali podwójnie za szkody wyrządzone przez personel).

deiectum vel effusum (wylanie lub wyrzucenie)

Wylanie lub wyrzucenie z mieszkania np. na ulicę co spowodowało szkodę u przechodnia dawało mu prawo do skargi actio de effusis vel deiectis o podwójną wartość szkody przeciwko właścicielowi mieszkania, w przypadku śmierci obywatela - actio popularis o wysoką grzywnę przysługiwała każdemu.

positum aut suspensum (postawienie lub wywieszenie)

Postawienie lub wywieszenie rzeczy w sposób grożący bezpieczeństwu przechodniów. Skarga przysługiwała każdemu (actio popularis) za samo zagrożenie jeszcze bez szkody (odszkodowanie przypadało fiscus).

actiones adiecticiae qualitatis - powództwa o charakterze dodatkowym

Skargi przeciwko zwierzchnikowi z zobowiązań zaciąganych przez podległych mu niewolników lub osób podległych (nie obciążały pater, o ile nie były wykonane na jego polecenie lub za zgodą). Były to:

• actio de peculi - zobowiązania osób, które otrzymały peculium,

• actio tributora - gdy udzielenie peculium było związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa handlowego,

• actio exercitoria - zobowiązania zaciągnięte związane z żeglugą zarobkową,

• actio institoria - zobowiązania filius familias lub niewolnika związane z jego działalnością gospodarczą,

• actio quod iussu - z zobowiązań zaciągniętych na polecenie zwierzchnika,

• actio de in rem versio - z wszelkich czynności, które przyniosły zwierzchnikowi korzyść.

Odpowiedzialność noksalna

Za delikty osób alieni iuris odpowiadali ich zwierzchnicy na zasadzie noksalnej - pozwany actio noxalis mógł zapłacić odszkodowanie i grzywnę lub oddać sprawcę poszkodowanemu w celu odpracowania szkody. Odpowiedzialność noksalna związana była ze sprawcą: …noxa caput sequitur - ...idzie za głową sprawcy.

odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta (actio de pauperie)

Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta domowe podobna do noksalnej -można było ubiegać się o odszkodowanie lub wydanie zwierzęcia. Oddzielne uregulowania dotyczące utrzymywanych zwierząt dzikich.

Sposoby umocnienia (zabezpieczenia) zobowiązań

Umocnienie zobowiązania → czynność prawna pomiędzy dwoma stronami lub jedną osobą i osobą postronną; mogło nastąpić przez zabezpieczenie osobowe lub zabezpieczenie rzeczowe.

Rodzaje zabezpieczeń osobowych:

• poręczenie: sponsio; fidepromissio; fideiussio;

• mandat kredytowy - mandatum pecuniae credendae,

• przejęcie obowiązku - constitutum debiti alieni,

• zobowiązanie bankiera dotyczące przejęcia długu - receptum argentarii.

Rodzaje zabezpieczeń rzeczowych

• umowa powiernicza - fiducia cum creditore contracta,

• zastaw ręczny (dotyczący rzeczy ruchomych) - pignus,

• zastaw umowny (dotyczący nieruchomości) - hipoteca,

dodatkowe formy zabezpieczenia:

• zadatek - arrha,

• stypulacja karna - stipulatio poenae.

Przyjęcie na siebie odpowiedzialności za cudzy dług - itercesia intercessio.

poręczenie

Zachodziło stypulacyjnie między wierzycielem a osobą trzecią przyjmującą na siebie odpowiedzialność za dłużnika (przyrzeczenie zapłaty, jeżeli dłużnik główny nie spełni świadczenia). Forma często stosowana (zastaw wymagał posiadania wartościowej rzeczy, co nie było powszechne), poręczyciel uzależniał od siebie dłużników (pomagało im to np. w wyborach). Trzy formy poręczenia: sponsio, fideipromissio; fideiussio - najbardziej powszechna, można było tak poręczać wszelkie formy kontraktów, odpowiedzialność fideiusora była dziedziczna, akcesoryjna (uboczna); kilku fideusorów z jednego długu było odpowiedzialnych solidarnie - każdy z całości (później możliwość rozdziału). W prawie justyniańskim jest to jedyna forma poręki. Poręczycielowi - jeśli zapłacił dług - przysługiwało prawo regresu, a także beneficium cedendarum actionum - przelania na niego wierzytelności długu.

Kodyfikacja justyniańska umożliwiła beneficium divisionis → uprawnienie dłużnika do żądania rozdziału należności pomiędzy współdłużników solidarnych (patrz: zobowiązania solidarne); narzucała także obowiązek przeprowadzenia najpierw egzekucji z majątku dłużnika, dopiero potem z majątku poręczyciela.

Sposoby umorzenia zobowiązań

Umorzenie zobowiązania następowało z mocy samego prawa ipso iure lub przez podniesienie przez dłużnika ekscepcji udzielonej z mocy prawa pretorskiego - ope exceptionis. Właściwym wygaśnięciem było ipso iure, wygasało on ostatecznie, skuteczne wobec wszystkich osób zainteresowanych. Przy ope exceptionis zobowiązanie nadal istniało, jednak realizacja była uniemożliwiona przez udzieloną ekscepcję. Sposoby wygaśnięcia zobowiązań: spełnienie warunku lub nadejście terminu zobowiązania, śmierć zasadniczo nie wygaszała wierzytelności i długów - były dziedziczne.

Sposoby ipso iure:

• wykonanie zobowiązania,

• formalne zwolnienie z zobowiązania (po wykonaniu zobowiązania (lub dobrowolnie), dopiero to zwalniało z zobowiązania - dawne prawo formalistyczne, np. zobowiązanie zaciągnięte per aes et libram tylko tak mogło być rozwiązane solutio per aes et libram), nowacja (odnowienie) zobowiązania,

• confusio (w zobowiązaniach)

• concursum causarum lucrativarum (w przypadku wierzytelności pod tytułem darmym rzeczy indywidualnie oznaczonych, które wierzyciel otrzymał od innej osoby także darmo) ;

Ope exceptionis:

• pactum de non petendo (umowa o niedomaganie się długu, zrzeczenie się przez wierzyciela zapłaty wierzytelności na stałe lub na jakiś czas),

• potrącenie (kompensacja).

akceptylacja i stypulacja akwiliańska

Akceptylacja była to forma zwolnienia z zobowiązania kontraktów literalnych i werbalnych - przez odpowiedź na pytanie dłużnika (czy otrzymałeś co ci przyrzekłem?)lub zapisanie sumy po stronie przychodów (niezależnie czy faktycznie świadczenie spełniono). Stypulacja Akwiliańska - konstrukcja stworzona przez prawnika Aquiliusa Gallusa mająca na celu zwrócenie kilku długów z różnych interesów jednemu wierzycielowi, łączono je w jeden dług stypulacyjny umarzany jedną akceptylacją.

Umorzenie zobowiązania mogło nastąpić w myśl zasady contrarius actus przez czynność odwrotną (consensus przez dissensus), o ile żadna ze stron nie wypełniła jeszcze świadczenia.

nowacja (odnowienie) zobowiązania

→ następowało przez umorzenie zobowiązania (każdego rodzaju) i postawienie w jego miejsce nowego (literalnego lub stypulacyjnego). Zachodziła jeśli było stare zobowiązanie mające być umorzone a nowe powstawało na jego miejsce, musiało mieć ten sam przedmiot świadczenia (idem debitum)(w prawie justyniańskim dopuszczono zmianę przedmiotu świadczenia, z zaznaczeniem animus novandi by uniknąć wątpliwości), nowe zobowiązanie musiało posiadać coś nowego aliquid novi. Mogła być to nowacja między tymi samymi osobami - następowała zmiana zobowiązania (jakiegokolwiek) na stypulacyjne, terminu lub miejsca świadczenia. Między nowymi osobami - zmiana wierzyciela lub dłużnika. Mogła to być delegacja czynna (zmiana wierzycieli) lub bierna (zmiana osoby dłużnika).

confusio (w zobowiązaniach)

→ zejście się długu i wierzytelności w jednej osobie (np. przez dziedziczenie dłużnika po wierzycielu lub odwrotnie).

potrącenie (kompensacja)

Umorzenie całkowite lub częściowe wierzytelności na skutek przeciwstawienia jej innej wierzytelności ze strony dłużnika (wierzyciel był dłużnikiem swego dłużnika). Był to procesowy sposób postępowania. Proces kształtowania się: w sporach negotia bonae fidei sędzia mógł brać pod uwagę wszystkie czynniki dotyczące sporu, pretensja wzajemna powinna jednak wynikać z tej samej podstawy prawnej głównie z kontraktu synallagmatycznego.

Wyjątki od niemożności zastosowania potrącenia gł. skargach stricti iuris (w czasach Gaiusa): bankier skarżący swego klienta musiał uprzednio dokonać w swych księgach rachunkowych potrącenia i skarżyć o saldo; jeśli bonorum emptor za sprawą venditio bonorum nabył majątek niewypłacalnego dłużnika i następnie skarżył jego dłużników i okazało się, że któryś z nich jest jednocześnie wierzycielem egzekuta to sędzia powinien przeprowadzić potrącenie. Istniała możliwość potrącenia drogą exceptio doli - wniesioną przez pozwanego mającego u powoda wierzytelność, której ten nie zawarł w skardze (mogło ono być oparte na innej podstawie prawnej, musiało jednak dotyczyć tego samego przedmiotu świadczenia (np. pieniędzy). W prawie justyniańskim sędzia sam przeprowadzał potrącenie (bez excepcji) o ile przedmiot świadczenia był taki sam, termin płatności już zapadł i były one łatwe do udowodnienia (nie powodowały zwłoki w procesie).

Plik: PrawoRzymskie-Zobowiazania.doc

Aktualizacja: 06.07.2005

Spis treści

Rzymska definicja zobowiązania

Prawo rzymskie - Zobowiązania (06.07.2005)

Prawo rzymskie - Zobowiązania (06.07.2005)

Strona 19

Strona 19

Prawo rzymskie - Zobowiązania (06.07.2005)

Prawo rzymskie - Zobowiązania (06.07.2005)

Strona 6

Strona 21

---