OBLIGATIO

Art. 353KC Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika spełnienia świadczenia, a dłużnik winien świadczenie spełnić. Zobowiązanie może polegać na działaniu lub zaniechaniu.

I.3.13.pr.:Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia komuś pewnej rzeczy według praw naszego państwa.

D. 44.7.3pr.: Istota zobowiązania nie polega na tym, żeby jakąś rzecz lub służebność uczynić naszą, ale żeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś lub czynienia wg praw naszego państwa.

G. 4.2: Skargą in personam jest ta, którą pozywamy ilekroć prowadzimy spór z kimś, kto jest wobec nas zobowiązany z kontraktu lub z deliktu, czyli gdy twierdzimy, że winien nam cos dać, czynić świadczyć.

G. 3.88:.Których najogólniejszy podział sprowadza się do dwóch rodzajów: każde bowiem zobowiązanie powstaje albo z kontraktu albo z deliktu.

D. 44.7.1pr. (Gai. 2 de rer. cott.): Zobowiązania rodzą się albo z kontraktu albo z deliktu, albo z samego prawa z różnych innych przyczyn (quodam iure ex variis causarum figures.).

Do kategorii obligationes ex variis causarum figuris Gaius zalicza w Res cottidiane: negotiorum gestio, tutelę, legat, solutio indebiti, iudex qui litem suam fecit, effusum vel deiectum, positum aut suspensum i exercitores navis aut cauponae aut stabuli de damno et furto.

Justynian podzielił tą trzecią kategorie Gaiusa na quasi delikty i quasi kontrakty. Nie tylko podzielił on źródła zobowiązań na cztery ale także kontrakty na realne, werbalne etc. i w każdej grupie po cztery kontrakty.

Kontrakty:

1. konsensualne: powstające w drodze samego porozumienia

2. werbalne: wypowiedzenie określonych słów powoduje powstanie zobowiązania

3. realne : wręczenie rzeczy powoduje powstanie zobowiązania

4. literalne: powstawały poprzez zaksięgowanie fikcyjnej pożyczki w codex accepti et expensi

Delikty: kradzież, wyrządzenie szkody majątkowej, rabunek i zniewaga

Quasi kontrakty: indebitum solutum, negotiorum gestio, tutela, communio, legatum per damnationem

Quasi delikty: iudex qui litem suam fecit, effusum vele deiectum, positum aut suspensum, furtum vel damnum in navi aut caupone aut stabulo

Elementy zobowiązania:

1. Podmiot: strony zobowiązania wierzyciel i dłużnik (wyjątkowo osoba 3 np. poręczyciel), osoby oznaczone od momentu powstania zobowiązania

Wielość podmiotów stosunku zobowiązaniowego: po jednej lub po obu stronach zobowiązanie występuje kilka osób. Regułą jest podzielność zobowiązania (zobowiązanie dzieli się na tyle części ile jest osób po jednej ze stron zobowiązania. Wyjątkiem od zasady podzielności zobowiązanie jest solidarność czynna (wierzycieli) lub bierna (dłużników). Przy solidarności czynnej, każdy z wierzycieli może żądać spełnienia całości świadczenia od dłużnika, ale jeżeli dłużnik spełni całość świadczenia do rąk jednego z wierzycieli solidarnych, zwalnia się ze zobowiązania wobec pozostałych. Przy solidarności biernej wierzyciel może domagać się całości świadczenia od któregokolwiek z dłużników solidarnych, ale jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełni całość świadczenia do rąk wierzyciela, zwalnia ze zobowiązania pozostałych dłużników solidarnych.

Problem rozliczeń regresowych.

Solidarność wynika zawsze z umowy między stronami lub z przepisu prawa. W prawie rzymskim solidarność wynikała z legatu damnacyjnego, ze współwłasności, ze stipulatio, z niektórych rodzajów spółki.

2. Przedmiot: świadczenie, czyli określone zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i mające na celu zadośćuczynienie słusznemu interesowi wierzyciela (zasadniczo interes majątkowy, niekiedy niemajątkowy np. ochrona dóbr osobistych). Przedmiot świadczenie: rzecz materialna, do której odnosi się świadczenie

Świadczenie:

• dare: przeniesienie własności lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego

• facere: wykonanie jakiejś czynności lub zaniechanie

• praestare: określenie wieloznaczne, mogło oznaczać świadczenie polegające na dare lub facere ale także obowiązek zapłaty odszkodowania za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, odpowiedzialność z tytułu kary umownej lub poręczenia

• jednorazowe np. zapłata ceny

• ciągłe np. udostępnienie rzeczy przy najmie najemcy

• okresowe np. zapłata czynszu najmu

1. podzielne

2. niepodzielne

1. rzeczy oznaczonej co do gatunku

2. rzeczy oznaczonej co do tożsamości

Wymogi dotyczące świadczenia

1. Możliwość prawna i faktyczna jego wykonania

• niemożność pierwotna: zobowiązanie nie powstaje (impossibilium nulla obligatio est)

• niemożność następcza: jeżeli niezawniniona przez dłużnika zobowiązanie wygasa, jeżeli zawiniona obowiązek świadczenie przekształca się w obowiązek zapłaty odszkodowania

• niemożność musiała mieć charakter obiektywny i trwały

• Musiało mieć wartość majątkową dającą się wyrazić w pieniądzu

• Wyraźnie określone lub nadające się do określenia w przyszłości

• Zgodne z prawem i bonos mores

Zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa): w treści zobowiązanie istnieją dwa alternatywne świadczenie, wykonanie jednego z nich zwalnia dłużnika ze zobowiązanie; jeżeli strony nie postanowiły inaczej prawo wyboru świadczenia ma dłużnik; jeżeli jedno ze świadczeń stało się niemożliwe do wykonania, zobowiązanie dalej istnieje

Upoważnienie przemienne (facultas alternativa): w treści zobowiązanie jest obowiązek spełnienia jednego świadczenia ale dłużnik ma prawo wykonać zobowiązanie poprzez spełnienie innego świadczenia; jeżeli świadczenie zawarte w treści zobowiązania stało się niemożliwe do wykonania bez winy dłużnika, zobowiązanie wygasa np. odpowiedzialność noksalna, art. 897KC

3. Treść: uprawnienie wierzyciela i odpowiadający mu obowiązek dłużnika

Cel zobowiązania: wymiana dóbr i usług albo wyrównanie uszczerbku majątkowego poniesionego przez określoną osobę

Podziały zobowiązań:

1. jednostronne i dwustronne (równoczesne i nierównoczesne)

2. stricti iuris i bonae fidei (w tych ostatnich formula skargi dawała sędziemu prawo do dyskrecjonalnej i słusznej oceny przypadku przy wydaniu wyroku zasądzającego)

3. civiles i naturales

Obligationes naturales: zobowiązania zaciągane w prawie klasycznym przez osoby in potestate, niewolników - niezaskarżalne, ale ważnie istniejące, ich spełnienie nie powodowało bezpodstawnego wzbogacenia, mogły być przedmiotem nowacji, potrącenia albo poręczenia.) Zobowiązania naturalne powstawało także, jeżeli strony zawarły jakąś umowę nie mieszczącą się w schemacie znanych rzymianom kontraktów re, verbis, litteris, consensu. W tych wszystkich przypadkach wierzyciel może zażądać spełnienia świadczenia, ale dłużnik nie musi świadczyć, świadczenia spełnionego nie można zażądać z powrotem. Zobowiązaniami naturalnymi są roszczenia przedawnione i z gier lub zakładów.

Niewykonanie zobowiązania:

1. Jeżeli nastąpiło z przyczyn niezależnych od dłużnika za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności to zobowiązanie wygasało (vis maior; casus fortuitus)

2. Jeżeli nastąpiło z winy dłużnika zobowiązanie przekształcało się w obowiązek zapłaty odszkodowania określany terminem praestare (dolus, culpa, custodia)

1. dolus: świadome nieuczciwe działanie na szkodę drugiej strony, dłużnik odpowiada zawsze, nie można tej odpowiedzialności wyłączyć umownie (por. Art. 472-473KC)

2. culpa lata: grube niedbalstwo, niezachowanie należytej staranności wymaganej od przeciętnego człowieka

3. culpa levis in abstracto: niezachowanie staranności jakiej winien dokładać diligens pater familias

4. culpa levis in concreto: niezachowanie staranności jakiej dokłada się przy prowadzeniu własnych spraw (diligentia quam suis rebus)

5. custodia: zobowiązanie do szczególnego strzeżenia rzeczy, obejmowała odpowiedzialność np. za przypadkową kradzież

Szkoda: przy szacowaniu wartości odszkodowania brano pod uwagę rynkową wartość świadczenia (damnum emergens) oraz wartość korzyści, której wierzyciel nie uzyskał przez to, że dłużnik należycie nie wykonał swojego zobowiązania (utracony zysk - lucrum cessans). Nie brano pod uwagę pretium affectionis.

Odpowiedzialność dłużnika

1. osobista: majątkowa (z reguły nieograniczona, wyjątkowo ograniczona np. peculium, beneficium inventarii)

2. rzeczowa: w przypadku zabezpieczenia wierzytelności zastawem albo hipoteką, wierzyciel miał prawo skuteczne erga omnes

Zwłoka (mora)

Opóźnienie zwykłe: jeżeli dłużnik nie świadczy w terminie lub przy braku terminu, nie świadczy na żądanie wierzyciela: wierzyciel może podjąć kroki mające na celu dochodzenie wykonania zobowiązania, może dokonać potrącenia, zrealizować poręczenie, zacząć naliczać odsetki.

Zwłoka - opóźnienie kwalifikowane (z winy dłużnika). Domniemuje się winę dłużnika.

1. Mora debitoris (zwłoka dłużnika): powodowała zaostrzenie odpowiedzialności dłużnika, ponosił również odpowiedzialność za siłę wyższą, chyba że udowodnił, że także gdyby świadczył w terminie szkoda by powstała, ponosił więc ryzyko przypadkowej utraty rzeczy i miał obowiązek świadczenia odsetek; mówi się że zwłoka dłużnika powodowała uwiecznienie jego zobowiązania; dłużnik z deliktu znajdował się zawsze w zwłoce; niekiedy wierzyciel ma prawo odmówić przyjęcia świadczenia, jeżeli wskutek zwłoki straciło dla niego wartość. W przypadku zwłoki przy umowach wzajemnych druga strona mogła zażądać wykonania świadczenia oraz naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki oraz wyznaczyć dodatkowy termin świadczenia pod rygorem odstąpienia od umowy.

2. Mora creditoris (zwłoka wierzyciela): jeżeli wierzyciel bez uzasadnionych powodów odmawia przyjęcia świadczenia już wymagalnego; powodowała zmniejszenie odpowiedzialności dłużnika do dolus, jednocześnie dłużnik miał prawo sprzedać przedmiot świadczenia i złożyć pieniądze do depozytu sądowego

UMOCNIENIE ZOBOWIĄZANIA

1. Rzeczowe: zastaw lub hipoteka

2. Osobowe: poręczenie w formie kontraktu werbalnego sponsio, fideiussio i fidei promissio; sponsio i fidei promissio służyły do poręczania zobowiązań słownych i takie poręczenie było niedziedziczne. Fideiussio nadawała się do poręczania za wszelkie zobowiązania i była dziedziczna.

Odpowiedzialność poręczyciela miała charakter akcesoryjny. Rozliczał się z dłużnikiem za skargą z tytułu zlecenia.

WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZANIA

1. Spełnienie świadczenia zgodnie z jego treścią lub wypełnienie obowiązku odszkodowawczego powstałego w miejsce niewykonanego świadczenia

Zobowiązanie umarza się przede wszystkim przez spełnienie tego, co jest należne.

Przy aktach formalnych stricti iuris wymagane było formalne zwolnienie dłużnika za zobowiązania poprzez actus contrarius: acceptilatio, solutio per aes et libram. Jeżeli dłużnik nie został formalnie zwolniony ze zobowiązania, wierzyciel mógł ponownie pozwać go o spełnienie świadczenia, ale pretor przyznawał dłużnikowi exceptio doli.

2. Niemożność następcza świadczenia niezawiniona przez dłużnika

3. Świadczenie w miejsce wypełnienia (datio in solutum)

4. Potrącenie - wzajemne zaliczenie długów i wierzytelności; możliwe, jeżeli są one wymagalne i jednorodzajowe. W prawie rzymskim dokonywano potrącenia za pomocą kontraktu werbalnego, obowiązek dokonywania potrącenia ex lege mieli bankierzy i nabywcy majątku na publicznej licytacji (jeżeli nie dopełnili tego obowiązku narażali się na zarzut pluris petitio)

5. Odnowienia - przemiana zobowiązania istniejącego w nowe zobowiązanie dokonywana za pomocą kontraktu werbalnego lub literalnego

1. inter easdem personas: nie ulegały zmianie strony zobowiązania a jedynie zmieniano jego podstawę

2. inter novas personas: zmiana stron zobowiązania, odpowiednik dzisiejszej instytucji cesji wierzytelności i przejęcia długu

6. Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego

7. Zwolnienie z długu

8. Rozwiązanie umowy

9. Wygaśnięcie zobowiązania z przyczyn wskazanych w treści zobowiązania

10. Ziszczenie się warunku rozwiązującego lub upływ czasu, na jaki zostało zawarte zobowiązanie

11. Zrealizowanie celu umowy

12. Confusio

13. W niektórych przypadkach śmierć dłużnika lub wierzyciela. Zobowiązania kontraktowe były z reguły dziedziczne, chyba że były to kontrakty ściśle oparte na zaufaniu (zlecenie, spółka) albo z treści zobowiązania wynikało, że miało być wykonane przez konkretną osobę. Zobowiązania deliktowe były niedziedziczne po stronie dłużnika (sprawcy deliktu), z reguły dziedziczne po stronie poszkodowanego, za wyjątkiem np. odpowiedzialności za iniuria

---