Prawo rzymskie:

Okresy ustrojowe w Rzymie:

- 753 pne - 509 pne - krolestwo, ostatni: Tarkwiniusz Pyszny -> krol, senat (rada przyboczna - jak bezkrolewie)

- 509 pne - 27 ne -> republika - koncza rzady Oktawiana Augusta -> senat, urzednicy: konsul, pretor, trybun ludowy - zasada kolegialnosci, zgromadzenie ludowe

- 27 ne - 284 ne - cesarstwo -> od 284 ne dominat

Ius est ars boni et auqui - prawo jest sztuką czynienia tego co dobre i sluszne.

Prawo:

- publiczne (crimen) -> dotyczace kaplanow i urzednikow

- prywatne (delikt) -> ius naturale (malzenstwo), ius gentium (prawo narodow), ius civile (spoleczenstwo dla siebie)

Rozwój prawa:

Prawo archaiczne - 753 pne - 264 pne (I wojna punicka)

- duzy formalizm

- personalnosc prawa

* zrodla prawa:

1. zwyczaj - np. wladza rodzicielska

2. leges regiae - ustawy krolewskie

3. Ustawa XII teblic (451-450 pne)

- charakter calosciowy

- plebs sankcjonuje zwyczaj

- kazuistyka, sakralizm, formalizm

1613 - rekonstrukcja - Jakob Gothofredus

- interpretacja - pontifikowie np. adoptio, emancipatio

Fazy procesu:

- in iure - przed urzednikiem

- apud iudicem - przed sedzia

4. leges i plebiscita:

- zgromadzenia ludowe - leges (ustawy)

- magistratus inicjatywa -> lud glosuje -> senat zatwierdza

* ustawa (lex) - ogolny nakaz ludu lub plebsu na wniosek urzednika. Ogolne i dotyczy wszystkich.

- praescriptio - dane dotyczace uchwalenia

- rogatio - wlasciwa tresc

- sanctio - sankcja

* plebiscita - uchwaly plebsu

- przez plebs dla plebsu

- od lex Hortensia zrownane z leges

lex perfecta - niewaznosc

lex minus quam perfecta - nie ma niewaznosci, ale jest sankcja

lex imperfecta - nie ma kary i nie ma niewaznosci

lex posterior derogat legi priori

lex retro non agit

Prawo przedklasyczne (264 pne - 27 ne)

- dopuszczenie do handlu cudzoziemcow

- pretor peregrinus i pretor urbanus

* zrodla prawa:

1. Edykty urzednikow - pretor, edyl ,namiestnik prowincji

2. Leges i zrownane plebiscyty

3. Wplyw jurystow:

- urzednicy opierali się na radach

- formularze prawne, pomoc stronom, porady prawne

Prawo pretorskie do ius civile:

- adiuvare - wspomagac realizacje

- supplere - uzupelnic

- corrigere - poprawiac

Prawo klasyczne (27 ne - 284 ne)

* zrodla prawa:

1. Zaprzestanie uchwalania leges - umocnienie cesarza

2. Senatus consultum:

- poczatkowo przejal leges

- publiczne i prywatne

- umacnianie - zanik

3. Uporzadkowanie edyktow:

- zmiany jedynie cesarz

- na polecenie Hadriana - Salvius Iulianus - 130 rne

4. Konstytucje cesarskie:

- zastapily leges i edicta

- mandaty -> instrukcje dla urzednikow

- dekrety -> wyroki - potem się wzorowano

- reskrypty -> odpowiedzi na pytania prawne cesarza

5. Prawotworcza dzialalnosc prawnikow:

- wiazace opinie

- Labeo ze szkoly prokulianskiej

- Capito ze szkoly sabinianskiej

* II wiek - prawnicy w kancelarii

- Celsus - sformulowania

- Iulianus - ujednolicony edykt pretorski

- Pomponius - rys historii prawa

- Gaius - podrcznik do prawa - Instytucje: Ksiega I - prawo rodzinne i opiekuncze, Ksiega II i III - prawo dotyczace rzeczy, Ksiega IV - prawo dotyczace powodztw

- Papinianus - ponoc najwybitniejszy

* III wiek:

- Paulus

- Ulpian

- Modestinus

Prawo poklasyczne (284 ne - 565 ne)

- wulgaryzacja prawa

* zrodla prawa:

1. Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich

- dominus zdominowal wladze

- wydawal leges - konstytucje

* za Dioklecjana - Codex Gregorianus

* za Teodozujesz - Codex Theodosianus

2. Proba uporzadkowania ius: Konstytucja rawenska - opinie tylko Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana, Modestyna

3. Upadek jurysprudencji i kultury prawnej:

- jurysci w cieniu cesarza

- wulgaryzacja prawa

4. Przedjustynianskie proby kodyfikacji leges i ius:

- Leges Saeculuraes - fragmenty ius i leges

* Germanscy wladcy dla Rzymian

- Lex Romana Visigothorum - Alaryk, Wizygoci

- Edcitum Theodorici - Teodoryk Wielki, Ostrogoci

5. Zrodla prawa justynianskiego:

- Digesta -> wybor pism prawnikow. Obszerne i trudne.

- Instytucje -> podrecznik do nauki prawa.

- Codex -> konstytucja od Hadriana do Justyniana

- Nowele - umieszczal nowe przepisy. Uzupelnienie kodyfikacji

Corpus Iuris Civilis - Digesta, Kodeks, Instytucje, Nowele, Libri Feudorum, orzecznictwo niemieckich cesarzy

Zdarzenia wywolujace skutki prawne:

Zdarzenia:

- nie wywoluja skutkow prawnych np. deszcz

- wywoluja skutki prawne -> zdarzenia prawne

Zdarzenia prawne:

- niezalezne od woli

- zalezne od woli -> dzialania

Działania:

- czyny niedozwolone

- czynnosci prawne

Czynności prawne - oświadczenie woli zmierzajace do wywolania okreslonych skutkow prawnych.

- formalne - forma, inaczej niewaznosc/ nieformalne

- jednostronne (testament) / dwustronne

- inter vivos / mortic causa

- rozporzadzajace / zobowiazujace

- odplatne / nieodplatne

- przyczynowa (kauzalne) / abstrakcyjne - stypulacja

- fiducjarne - przyrzeczenie rzeczy

Elementy czynnosci prawnej:

* essentiola negotii -> pewna tresc

* naturalnia negotii -> sluszny obrot prawny

* accidentalia negotii -> dodatkowe porozumienia

- Condicia (warunek)

- przyszle i niepewne, zalezy skutecznosc czynnosci prawnej

- zawieszajacy i rozwiazujacy

- potestawny (wola), kauzalny (przypadek), mieszany (jeśli się ozenisz)

- dodatnie (zmiana stanu), ujemne (brak zmiany)

- Dies (termin)

- przyszle i pewne

- zawieszajacy i rozwiazujacy

- Modus (polecenie)

- obowiazek okreslonego zachowania się

Oswiadczenie woli i jego wady:

Oswiadczenie woli - wola formalnie wyrazona w slowach + domniemana intencja

Wady:

* symulacja simulatio -> kupno sprzedaz, a to darowizna

- czysta symulacja - wiedza

- czynność dyssymulowana - wazna jeśli warunki

* blad error, error iuris, error facti

Ignoratia iuris nocet -> nie dotyczy:

minores (14-25 lat)

- przez proces w postaci zarzutu

- ktos sklada pozew a ja się bronie

- pretor przywraca do stanu poprzedniego

kobiety - lekkomyslnosc

daleko od miasta - np. zolnierze

* podstep dolus - prawo pretorskie

- skarga - ja dzialam

- ktos sklada pozew, a ja się bronie

* grozba metus

- skarga - ja dzialam

- ktos sklada pozew, a ja się bronie

Modyfikacja niewaznej czynnosci prawnej:

- musi sprostac wymaganiom - inaczej jest niewazna

- konwersja aktu prawnego - w miejscu niewaznego aktu prawnego inny akt

- konwalidacja - staje się wazna, np. darowizna miedzy malzonkami po smierci

Stosunki zdarzen prawnych:

skutek -> powstanie, zmiana lub zagasniecie stosunku prawnego

Nabycie praw majatkowych:

* pierwotne

* pochodne

- sukcesja syngularna (wyodrebnione uprawnienie)

- sukcesja uniwersalna ( tytul ogolny)

- charakter translatywny (z A do B bez zmian)

- charakter konstytutywny (nowe prawo - np. sluzebnosc)

Prawo osobowe:

Osoby:

Instytucje Gaiusa:

- personae (prawo osobowe + prawo rodzinne)

- res (prawo rzeczowe + spadkowe + zobowiązania)

- actiones (prawo procesowe)

- ingennus - urodzil się z wolnej matki - wolna choc przez moment

- favor libertatis - przychylosc dla wolnosci

- wyzwoleniec - niewolnik i zostal wyzwolony

- caput - zdolnosc prawna

* Status:

- libertatis (servi, liberi)

- civitatis (peregrini, cives Romani)

- familiae (alieni iuris, sui iuris)

Capitis deminutio - strata zdolnosci prawnej

• maxima

• media

• minima

Osoby fizyczne:

wolni i niewolnicy

Servus - niewolnik:

- urodzenie się lub popadniecie w niewole

- jency, matka niewolnica

- dluznik

- porwany przez korsarzy

- dozywocie w kopalni

Konstytucja Antonina Piusa:

- okrucienstwo -> sprzedaz

- zabojstwo -> jak za cudzego

• peculium - majatek do zarzadzania, ale wlasnosc wlasciciela

• wlasciciel nie odpowiada za dlugi kontraktowe niewolnika

Edykt pretora -> modyfikacja:

actio de peculio - za zobowiazania do wysokosci. Najpierw swoje, potem wedle zgloszen.

actio tributoria - na cele handlowe. Jeżeli zobowiazanie wieksze niż peculium - podzielic proporcjonalnie do wierzytelnosci bez potrcania wlasnej

actio quod iussu - polecil osobie trzeciej zawrzec z niewolnikiem - do pelnej wysokosci zaciagnietego zobowiazania

actio de in rem verso - zawarta czynność i powiekszenie majatku wlasciciela - do wysokosci przysporzenia

actio exercitoria - zobowiazania w ramach kapitana statku

actio institoria - kierownik przedsiebiorstwa handlowego

delikty -> wlasciciel odpowiada. Odpowiedzialnosc nokalna - mogl wydac w formie mancypacji.

crimen -> odpowiada niewolnik

contubernium -> nieformalne zwiazki. Dzieci -> wlasciciel matki.

Formalne i nieformalne sposoby wyzwolenia niewolnika:

wyzwoleniec -> sposoby uznawane w ius civile

* Formalne:

- bezposrednio w testamencie -> wolny z momentem objecia spadku przez spadkobierce

- fideikomis wolnosci

- wlasciciel prosil cenzora podczas spisu

- do pretora i in iure cessio

- wyzwolenie w kosciele wobec biskupa i gminy

* Nieformalne:

- posadzenie przy stole - wolnosc faktyczna, a nie prawne

- niewolnik mogl prosić o opieke pretora -> wyzwolency pretorscy

- lex Iunia -> nieformalni -> Latynami juniańskimi (za zycia uznawani za wolnych, potem majatek dla wlasciciela)

Latyn junianski: obywatel rzymski -> zona Rzymianka lub Latynka i jednoroczne dziecko, sluzba wojskowa

Peregrini dediticii - jakies rany przed wyzwoleniem. Najgorsza sytuacja. Nie mogli być obywatelami. W Rzymie, setny kamien milowy - niewolnicy.

Latyn junianski i peregrini deditcii - zrownani dzieki konstytucjom Justyniana

Ustawodawstwo Augusta dotyczace niewolnikow:

- ograniczyl wyzwolenia

- Lex Fufia Canina - ograniczenie wyzwolen z testamentu

- Lex Aelia Sentia - niewolnik mniej niż 30 i wyzwalajacy mniej niż 20 -> sprawdzone powody

Wyzwoleńcy:

- prawo patronatu

- zakaz malzenstw ze stanem senatroskim

- obowiazek alimentacyjny

- patron dziedziczyl

- niewdziecznosc - cofniecie

- cesarz mogl wolnourodzonym

Sytuacja podobna do niewolnikow:

- personae in mancipio - pod wladza pater familias

- dluznik oddany wierzycielowi az do odpracowania kwoty

- czlowiek wykupiony z niewoli za cudze pieniadze, az do uiszczenia kwoty

- osoba wolna, ale przywiazana do ziemi

obywatele rzymscy - nieobywatele:

- personalnosc prawa

- Cives Romani - uprawnienia polityczne, podzial gruntow, rzymskie prawo prywatne

1. nabycie obywatelstwa -> matka Rzymianka w chwili urodzenia

2. wyzwoleniec nieformalny -> okreslone wymogi

3. droga nadania -> zgromadzenia (grupowe, indywidualne)

4. 89 p. n. e. - mieszkancy Italii Cives Romani

5. 212 n. e. - Constitutio Antoniniana - zrownanie wszystkich w imperium

Latini - prawo uczestnictwa w obrocie gospodarczym i malzenstwa.

Latini coloniarii - kolonia na prawie latynskim + wyzwolency nieformalni - obrot gospodarczy bez malzenstwa

Peregrini - cudzoziemcy na terytorium Rzymu. Niektorzy ius conubii i ius comercii

Wrogowie - zadnych praw

osoby sui iuris i alieni iuris:

• sui iuris - osoby pod niczyja wladza, tez np. kaplani

• alieni iuris - pod wladza

pater familias -> familia

pater familias -> mezczyzna, obywatel rzymski

wladza -> manus, patria potestas

agnatio -> podleglosc wobec wspolnego przodka

emancipatio -> uwolnienie spod wladzy ojcowskiej

cognatio -> kognacja, wiezy krwi

Zdolnosc prawna: moznosc bycia podmiotem praw i obowiazkow

- pelna -> sui iuris

- peculium -> synowie

Zdolnosc prawna majatkowa: libertatis, civitatis, familiae

Nasciturus -> pewne prawa jak urodzi się zywe

Strata:

- smierc

- stanie się alieni iuris

- utrata obywatelestwa

- utrata wolnosci

Capitis deminutio maxima:

- wspolzycie z cudzym niewolnikiem bez zgody pana

- incensus

- wyrok sadowy - niewolnicy karni

- zbiegniecie przed poborem

- niewola u wrogów:

Ius postlimini - po powrocie wszystkie prawa, które miał przed niewola. Odzyskiwal wolnosc, ale nie posiadanie.

Fikcja prawna - umarl w chwili wziecia w niewole

Capitis deminutio media: utrata obywatelstwa z zachowaniem wolnosci

- wygnanie

- zakaz dostepu do wody i ognia

- sacer

Capitis deminutio minima - adoptio, emancipatio

• wejscie pod manus

Osoby prawne:

• podmiotowosc zespolu osob, masy majatkowej

• gminy, stowarzyszenia, kult religijny, fundacje, instytucje koscielne

• Fiscus - majatek cesarza

Rodzina:

Prawo malzenskie:

* zawarcie -> prywatne i nieformalne

- pater familias

- pater - po prostu rodzic

- Familia - wolne osoby wezlami prawnymi wraz z niewolnikami

Zareczyny:

- przyrzeczenie oddania przyszlej zony przyszlemu mezowi

- koniec republiki i poczatek pryncypatu -> nieformalne

- okres poklasyczny - zadatek zareczynowy

Iustum matrimonium:

- prawo okreslalo jedynie wymogi iustum matrimonium

- czynność prywatna i nieformalna

- najwazniejsze: affectio maritalis - wola bycia w malzenstwie

Wymogi iustum matrimonium:

- chlopcy 14, dziewczeta 12

- wola

- conubium - moznosc wziecia zony zgodnie z prawem. Obywatelstwo.

` poczatkowo plebejusze nie mieli do patrycjuszy

` potem krewni w linii prostej, do 4s. w linii bocznej

` senatorowie ws. wyzwolenic

-> tak dlugo jak wola

Rozwiazanie:

- smierc, capitis deminutio maxima lub media

Conventio in manum:

- pod wladza meza bądź ojca

Formy:

- confarreatio - kaplani, 10 swiadkow, ofiarowanie Jowiszowi chleba orkiszowego

- coemptio - mancypacyjne, 5 swiadkow + libripens. Maz symbliczna zaplata.

- usus - roczne, nieprzerwane przebywanie w domu meza

Stosunki osobiste i majatkowe miedzy malzonkami:

Osobiste:

- obowiazek wzajemnego szacunku

- nie można wniesc skarg inframujacych

- zona: mater familias i status spoleczny meza

- mieszkac z mezem, wierna, dzieci wg. wskazowek meza

Majatkowe:

- brak conventio in manum - po smierci ojca sui iuris i dziedziczy po ojcu

- sui iuris -> pod wladza, maz nabywal jej majatek

- do rodziny meza - wspolnosc majatkowa, ale wlascicielem maz

Conventio in manum -> sad domowy, silniejsza pozycja meza przy rozwodzie

Posag (dos)

- ojciec, ona sama, dluznik kobiety

- dotis datio -> przeniesienie wlasnosci rzeczy posagowych

- dotis dicti -> jednostronne przyrzeczenie posagu

- dotis promissio -> przyrzeczenie w formie stypulacji

- moralny obowiazek ojca

- rozwod - zwrot (moralny obowiazek)

- potem - przyrzeczenie zwrotu przez stypulacje

- potem - pretor skarga

• zakaz darowizn miedzy malzonkami

Ustawodawstwo malzenskie Augusta

adulterium - stosunek z zamezna kobieta

stuprum - stosunek z wdowa, panna

August -> tylko zwiazki malzenskie

Prawo obojetne - niewolnice, aktorki, nierzadnice

Sposoby karania adulterium:

- ojciec - mogl corke i cudzoloznika nawet kara smierci

- maz majacy manus - mogl zabic cudzoloznika, ale nie zone. Powinien ja jednak ukarac.

Jeżeli bierni po 60 dniach - każdy z oskarzeniem.

Proces karny -> wygnanie i konfiskata czesci majatku.

Powinien się rozwiesc - inaczej sam scigany za przestepstwo.

Mezczyzni 25-60, kobiety 20-50 -> obowiazek w malzenstwie, inaczej nic z testamentu

Obowiazek posiadania dzieci - ˝ z testamentu

Wiecej dzieci -> uprzywilejowanie

Konkubinat

- nie ma conubium lub affectio martialis

- zakaz malzenstw zolnierzy

- znaczenie od Augusta

Czasem wygodny:

- dzieci nie wchodza pod patria potestas

- nie dziedziczyly po ojcu

- mozliwosc wzajmnego obdarowywania się partnerow

Z czasem zblizyl się do malzenstwa.

Patria potestas:

Wejście:

- iustum matrimonium

- dzieci poza -> status libertatis i civitatis jak ich matka w chwili urodzenia

Urodzenie z iustum matrimonium:

- patria potestas -> z iustum matrimonium oraz nad swymi wnukami, jeżeli ten pozostawal pod wladza ojca

Domieniemania:

- z malzenstwa nie wczesniej niż w 182. dniu po zawarciu i nie pozniej niż 300 dni po rozwiazaniu

- ojcem maz matki - domieniamanie obalalne

Adoptio:

- tylko alieni iuris

- 3x sprzedaz, a potem in iure cessio

- adoptujacy mowil, ze ma patria potestas, rodzony ojciec nie zaprzeczal

Reformy Justyniana:

- adoptio plena - adoptujacym krewny adoptowanego. Wchodzil pod wladze.

- adoptio minus plena - obca osoba. Pod wladza rodzonego ojca. Beztestamentowa po adoptujacym.

- oswiadczenie woli przed urzednikiem

- pozniej tez adopcja przez kobiety, którym zmarly dzieci

Adrogatio:

- dorosly mezczyzna sui iuris

- przy wspoludziale zgromadzenia ludowego

- potem tez niedojrzale osoby i kobiety

Legitimatio:

- ostatni sposób -> dzieci zrodzona w konkubinacie

Dwie formy:

- pozniejsze malzenstwo

- reskrypt cesarski na wniosek naturalnego ojca

Uprawnienia i obowiazki wynikajace z patria potestas:

- prawo zycia i smierci

- mogl zabijac - musial wychowywac synow i pierworodna corku. Można było kaleki.

- zabicie za przestepstwo - dochodzenie z udzialem sasiadow

- prawo zycia i smierci - zniosl Kodeks teodozjanski - poena cullei

Obowiazki:

- utrzymanie i wychowanie

- pietas

- dzieci dziedziczyly

- wladza + obowiazek sluzenia

Wyjscie:

- smierc

- najwyzsze urzedy, corki jak westalki

- jak tracil obywatelstwo lub skazany na roboty

- niewola

* emancipatio - uwolnienie w sposób sztuczny

- 3x zaufanej osobie

- potem -> reskrypt cesarski

- potem -> oswiadczenie woli przed sadem

- sui iuris oraz nie dziedziczyl

Sytuacja prawna bedacych pod patria potestas:

- podobna do niewolnika

- ojciec mogl dac peculium synowi

- akty jak przy niewolniku

- odpowiedzialnosc noksalna: zaplata za szkode lub wydanie sprawcy

Peculium castrense - rodzice lub krewni adoptujacemu sluzbe wojskowa. Nabywal podmiotowosc prawno-majatkowa

Peculium quasi castrense - w zwiazku z roznymi godnosciami panstwowymi

Opieka (tutela)

- sui iuris nie jest w stanie

* tutela impuberum -> niedojrzali sui iuris

- po 7 lat -> akty przysporzajace

- rozporzadzajace i zobowiazujace - tutor pozwolenie

- gasla po dojrzalosci

- smierc i capitis deminutio tutora czy pupila

Zla opieka:

- skarzy każdy

- skarga pupil po dojrzalosci

* tutela mulierum -> kobiety sui iuris (dojrzale)

- instytucja slaba

- potem zniesienie

- tutela testamentaria - powolanie w testamencie

- tutela legitima - moca ustwy XII tablic

- tutela dativa - nie ma w testamencie i brak krewnych. Wyznacza pretor

Kuratela

- nie o osobe, ale o majatek

- chorzy umyslowo, marnotrawcy

- rada familijna, pretor albo namiestnik prowincji

- potem ochrona dla niedojrzalych, którzy ukonczyli 25 lat

Lex Laetonia - każdy mogl wniesc jak kontrahent oszukal minora.

Pretor rozszerzyl -> dysponowal zarzutem procesowym lub przywroceniem do stanu poprzedniego. Bano się zawierac - kurator.

Zdolnosc do czynnosci prawnych:

- zdolnosc do samodzielnego skladania i przyjmowania oswiadczen woli wywolujacych skutki prawne

- ograniczenie -> wiek, stan umyslowy, plec, marnotrawstwo

Wiek:

- infantes -> dzieci ponizej 7. Pozbawieni poza drobnymi i codziennymi. Dzialal tutor.

- impuberes -> chlopcy 7-14, dziewczyny 7-12 -> niedojrzali. Czynnosci przysporzajace. Za zgoda tutora rozporzadzajace i zobowiazujace. Negotium claudicans (przysporzajaca i zobowiazujaca) - potwierdzi jak dojrzalosc

- puberes - mezczyzni powyzej 14. Niedoswiadczeni. Dziala kurator.

Kobiety:

- do pryncypatu nawet jak 12 tutor

- od Augusta jak urodzila 3 dzieci - pelna zdolnosc

- potem nie podlegaly już tuteli

Stan umyslu:

- furiosi -> wariaci. Nie mieli. Jak lucida intervalla mieli. Opieka kuratora.

Marnotrawstwo:

- prodigus -> tylko przysporzadzajace

Utrata czci:

- infamia -> np. nie może być swiadkiem przy mancipatio, wystepowac w imieniu innych

- turpitudo -> mniej sprecyzowana forma utraty czci

Prawo rzeczowe:

Podział rzeczy:

- res -> sprawa, okolicznosc, proces, przedmiot sporu

- res corporales -> pojedynczy, wyodrebniony, samodzielny i materialny przedmiot

- res incorporales -> rzeczy niematerialne, majatek jako calosc

- fructus naturales -> pozytki oddzielone, np. owoce

- fructus pendentes -> rzecz przed oddzieleniem, np. welna na owcy

Właściwy podział rzeczy:

1. Rzeczy dziela się na res in patrimonio (bedace w majatku) i res extra patrimonium (bedace poza majatkiem). Poza majatkiem sa wszystkie rzeczy res divini iuris (podlegajace prawu boskiemu). Res divini iuris dziela się na res sacrae (rzeczy swiete, np. swiatynie), res religiosae (kult zmarlych np. urny), res sanctae (rzeczy uswiecone, np. mury miasta). Res humani iuris (podlegajace prawu ludzkiemu) dziela się na res privatae i res publicae np. droga. Do majatku wchodza wylacznie res privatae.

2. res in commercio - res extra commercium

3. res corporales - res incorporales

4. res mancipi (mancipatio, in iure cessio) - res nec mancipi (mozna traditio)

- grunty polozone w Italii

- najstarsze sluzebnosci gruntow wiejskich

- niewolnicy

- niektóre zwierzeta pociagowe i juczne

- uzbrojenie do walki

5. res mobilies - res immobile

6. genus - species

7. zuzywalne - niezuzywalne

8. podzielne - niepodzielne

9. pojedyncze - zlozone - zbiorowe

Własność: pełne władztwo nad rzeczą

- jest to stan prawny -> chroniona skargami

- najpierw ruchome, potem nieruchome

- podmiot majatku familia - zarzad pater familias

- wlasnosc podzielona funkcjonalnie

- relatywizm -> twierdze, ze moje - lepsze prawo do rzeczy

Ustawa XII tablic:

- wlasnosc: ruchome i nieruchome

- posiadanie od wladztwa

- nad rzeczami i osobami

- rzecz moja wg. prawa Kwirytow

- dominum lub propiertas

- erus, dominus, propiertarius

Wlasnosc kwirytarna:

- obywatele rzymscy

- odpowiednio przeniesione

- rei vindicatio, actio negatoria

Wlasnosc bonitarna:

- res mancipi przez traditio

- nabywca -> in bonis

- wlasnosc przez zasiedzenie

- actio Publiciana

Nieruchomosci w prowincjach:

- do ludu rzymskiego bądź do cesarza

- wladztwo dziedziczne, zbywalne i bezwzgledne

- 292 n. e. -> zrownanie - Dioklecjan opadatkowuje grunty italskie

Wlasnosc peregrynow:

- personalnosc prawa - nie mieli wlasnosci

- skarga z fikcja w formulce

- 212 n. e. -> obywatelstwo mieszkancom imperium - zanikla

Uprawnienia właściciela i ich ograniczenia:

* własność -> nieograniczone prawo do rzeczy

- ius possidendi

- ius utendi

- ius fruendi

- ius disponendi

* ograniczenia (uzytecznosc publiczna, sfera obyczajowa, prawo sasiedzkie)

Prawo sasiedzkie:

- zakaz zmieniania naturalnego splywu wody

- drzewa rzucajace cien do wys. 15 stop

- usuniecie drzewa, które przeroslo granice

- moznosc wchodzenia na cudzy grunt po owoce

Prawa publiczne:

- charakter sanitarny - nie można grzebac i palic zmarlych w Rzymie

- charakter budowlany - zabezpieczenie przed dewastacja, pozary

- charakter komunikacyjny - umozliwienie dostepu do drogi

- charakter administracyjny - moznosc wywlaszczenia

Ciezary publiczne:

- utrzymanie w dobrym stanie drog publicznych w sasiedztwie

- podatki

- obowiazek przekazywania poczty

Inne:

- ustanowienie praw na rzeczy cudzej

- umowa najmu bądź uzyczenia

Wlasnosc -> prawo ulastyczne i bezwzgledne.

Wspolwlasnosc:

- communio pro indiviso - wspolwlasnosc w czesciach idealnych

- dziedziczenie - kilku wspoldziedzicow

- z tytulu spolki

- zmieszanie rzeczy jednorodzajowych np. zboze

Posiadanie:

- faktyczne, a nie prawne wladztwo nad rzecza

- corpere possidere + animus possidendi

- bez animus -> detencja

- tylko posiadacz zasiedzenie i interdykty

Interdykty -> każdemu, wygrana posiadasz niewadliwy, posiadacz wadliwy: sila, potajmenie, precarium

Posiadanie w dobrej wierze (przekonanie o slusznosci wladztwa) i posiadanie w zlej wierze.

- znaczenie przy zasiedzeniu

Nabycie wladania rzeczami:

- nabycie pierwotne i pochodne

Mancipatio:

- mancipatio accipens (ten kto chcial nabyc rzecz), 5 swiadkow, libripens (trzymal wage)

- chwytal rzecz, mowil, ze jest jego wg. prawa Kwirytow, gdyz jest kupiona za pomoca spizu i wagi

- potem kladl odpowiednia ilosc spizu - zaplata

- rzecz musiala być przekazana podczas mancypacji

- grunt -> mancypacja na gruncie, potem przeniesieni grodki symbolizujacej ten grunt

- pieniadz bity -> uderzenie pieniazkiem o wage

- mancypacja -> potem darowizna, posag, fiducjarne przeniesienie wlasnosci

- mancypacja -> potem prawo nad osobami: adoptio, emancipatio, coemptio

- wyszlo z uzycia za Justyniana

In iure cessio:

- nabywca chwytal i mowil, ze należy do niego

- zbywca nie zaprzeczal

- wyszlo z uzycia za Justyniana

Traditio:

- nieformalne -> przenoszenie res nec mancipi

- wymogi: zbywca jest wlascicielem, zgodna wola, sluszny tytul

- typowa czynność kauzalna -> musi być przyczyna

* wydanie rzeczy, jednak:

- traditio brevi manu -> gdy nabywajacy już był posiadaczem naturalnym

- constitutum possessorium -> przenosil wlasnosc rzeczy na nabywce bez jej wydania na skutek samej umowy - np. przeniosl wlasnosc, ale korzysta z niewolnika pod tytulem najmu

- traditio longa manu - pokazanie, wskazanie z odleglosci

- traditio symbolica - np. klucze

Pochodne:

- adiudicatio - przysadzenie w procesie dzialowym

- legatum per vindicationem - z chwila objecia przez spadkobierce, zapisobierca - rei vindicatio

- nabywa przez zaplacenie litis aestimatio przez pozwanego

*przeniesienie wlasnosci -> czynność rozporzadzajaca

* kupno - sprzedaz -> czynność zobowiazujaca

* nikt nie może przeniesc na drugiego wiecej praw, anizeli sam posiada

Usucapio i longi temporis praescriptio:

- ustawa XII tablic -> rok, dwa lata

- potem wyjete: kradzione, nabyte przemocą, wyjete z obiegu, zbiegli niewolnicy, nalezace do skarbu panstwa

- usucapio pro herede -> nieobjecie przez dziedzicow dobrowolnych - każdy mogl objac majatek w posiadanie i po roku zasiedzenie. Nie wymagalo tytulu i poczatkowo dobrej wiary.

- usucapio fiduciae causa - odzyskanie przez zasiedzenie wlasnej rzeczy, która zostala fiducjarnie przeniesiona. Przyjaciel - pewna przysluga. Wierzciel - splata dlugu.

- longi temporis praescriptio (grunty prowincjonalne) - poczatkowo wylaczone z usucapio. Zachowywali się jak wlasciciele na gruntach italskich. Dioklecjan zrownal grunty - usucapio i longi temporis praescriptio to samo. Stalo się instytucja prawa materialnego.

Justynian -> ujednolicenie usucapio i longi:

- ruchomosci - 3 lata

- longi temporis praescriptio (nieruchomosci) - 10 lat ta sama prowincja, 20 lat rozne prowincje

Przeslanki:

- res habilis

- sluszny tytul - np. kupno-sprzedaz

- fides - przekonanie, ze wydajacy wlascicielem rzeczy

- possessio

- tempus

- spadkobierca, nabywca -> mogli kontynuowac

Usuwaly zasiedzenie:

- braki formalne: np. brak odpowiedniej formy

- braki materialne: zbywajacy wlascicielem

Occupatio:

- zawlaszczenie rzeczy niczyjej

- ryba, mienie nalezace do nieprzyjaciela

- lupy wojenne -> panstwu, miedzy zolnierzy rozdzielal zwycieski wodz

- rzecz niczyja: porzucenie z zamiarem wyzbycia się

Accessio:

- polaczenie

- mniejsza i wieksza wartosc

*nieruchomosc z nieruchomoscia:

- przymulisko

- oderwisko - trwale polaczenie

- koryto rzeki, która zmienila bieg - wlasciciele po obu stronach

- wyspa po srodku rzeki - obu, chyba, ze blizej ktoregos

*ruchomosc z nieruchomoscia:

- superficies solo cedit

- zasadzenie, budynek, zasianie

- po zburzeniu domu - odzywala wlasnosc wlasciciela materialu

*ruchomosc z ruchomoscia:

- napisanie na pergaminie -> za papierem i pergaminem

- namalowanie na desce - za malowidlem

- ramie z posagiem - rzecz glowna

- odlaczenie - wraca

- plyny, ciala stale - wspolwlasnosc proporcjonalna do ilosci

- pieniadze - posiadacz

- zla wiara - bezpodstawne wzbogacenie

- dobra wiara - odszkodowanie, bezpodstawne wzbogacenie

Specficatio:

- przetworzenie

- Sabinianie: material

- Prokulianie: przetworca

- wersja posrednia: można przywrocic -> wlasciciel materialu, nie można przywrocic -> przetworca

Thesaurus:

- kiedys wlasciciel, tak dlugo, ze nie można wskazac

1. nieruchomosc

2. panstwo

3. na cudzym gruncie 50/50, na swoim - znalazcy

Fructus:

- pozytki -> dla wlasciciela

- odlaczenie się od rzeczy macierzystej

Inne osoby:

- posiadacz w dobrej wierze za uprawe i troske

- ususfruktuariusz i emfiteuta na podstawie uprawnien

- dzierzawca - na podstawie umowy

Nabycie posiadania:

- corpus + animus

- wlasne dzialanie, dziecko, niewolnik

- procurator i tutor

- potem: inne osoby

- pierwotnie -> wyrazne animus, np. zlapanie zwierzecia

- wazne przekazanie, ale tez rozne traditio

* nikt nie może sam sobie zmienic podstawy posiadania

- utrata corpus i animus

- czasem same corpus - zwierzak spierdolil

Ochrona władania rzeczami:

- chronione za pomoca actiones in rem - skutecznych erga omnes. Każdy kto naruszyl prawa wlasciciela

* kwirytarna -> rei vindicatio, actio negatoria

* bonitarna -> actio Publiciana

* posiadacz -> interdykty posesroyjne

Actio negatoria:

- wlasciciel kwirytarny -> spokojne wykonywania. Naruszajacy twierdzi, ze ma do tego prawo

Narusza posiadanie, bo:

- sluzebnosc

- ususfructus

- prawo zastawu

- zaprzecza istnienia prawa zadymiania, zapylania z gruntu sasiada. Zaprzeczal istnieniu takiego prawa

- musial udowodnic, ze jest kwirytarnym, a jego posiadanie jest naruszane

- tamten, ze może naruszac

- mogl zadac zaprzestania i nawet zadoscuczynienia, przywrocenia do poprzedniego stanu i zapewnienia, ze się nie powtorzy

- stypulacja i actio ex stipulatu

Rei vindicatio:

* proces legisakcyjny:

- skarga windykacyjna przed pretorem (przedmiot nalezy do niego wg. prawa Kwirytow i dotykal go na odleglosc)

- contravindicatio

- jeśli contravindicatio - sacramentum (formuly + zaklad)

- sedzia prywatny - wyznaczany za ich zgoda przez pretora

- reczyciele - gwarancja - gwarantowali zwrot

- potem mogl pozwac reczycieli albo wszczac postepowanie egzekucyjne

* postepowanie per sponsionem:

- zamiast sacramnetum pozwany sponsio preiudicalis

- umozliwiala wytoczenie pewnej skargi

- pretor wyznaczal sedziego

- sponsio - charakter prejedyclany, a nie karalny

* proces formulkowy:

- pozbawiony posidania formula petitoria -> przeciw kazdemu posiadaczowi, ktory kwestionowal

- także przeciw fikcyjnym posiadaczom

- ktos kwestionuje -> do sedziego

- dowod diabelski -> udowodnienie, ze jest wlascicielem

- klauzula arbitralna -> sedzia zobowiazal do zwrocenia

- jak nie -> sedzia zwraca się, aby powod zaprzysiagl strate rzeczy

- pozytki

- naklady konieczne, naklady uzytkowe (dobra wiara), naklady zbytkowe

Actio Publiciana:

- bonitarny

- udowania wszystkie przeslanki zasiedzenia oprocz tempus

- kwirytarny lepiej uprawniony

- nieuczciwy kwirytarny - bronil się ekscepcja

- dwoch bonitarnych - od kogo nabyli

- od tej samej - prior tempore potior iure

- od tej, która nie wlasciciel - kto posiada jak spor

Poslugiwal się:

- res mancipi przez traditio

- kwirytarny -> trudny dowod przy rei vindicatio

- peregryni -> nie mogl rei vindicatio

Ochrona posiadania:

- chroniona za pomoca interdyktow

- przeciw temu, kto rosci sobie prawy do rzeczy

- zwyciestwo - nie przesadza o wlasnosci, ale daje silniejsza pozycje w petytoryjnym

* interdykt uti possidetis:

- nieruchomosci

- pretor nakazywal -> posiadacz niewadliwy

* interdykt uturbi:

- ruchomosci (glownie niewolnicy)

- ten, kto przez wieksza czesc roku od wydania interdyktu posiadal rzecz niewadliwie

- doliczenie czasu od poprzednika czy detentora

* interdykt unde vi:

- niewadliwy posiadacz nieruchomosci

- wyzuto go sila (rok)

- pretor nakazywal zwrocic posiadanie

* interdykt de vi armata:

- gdy wadliwy

- sila zbrojna (rok od odebrania)

* interdykt de precario:

- przeciw prekarzyscie, który nie oddawal

- precarium -> bazplatnie, az do odwolania. Zwraca się na kazde zadanie.

- prekarysta - chroniony wobec osob trzecich. Wobec wlasciciela - wadliwy

- stan faktyczny, a nie prawny

* interdykt Sabianum:

- wejscie w posiadanie zastawionego przy umowie dzierzawy inwentarza

- jeżeli wydzierzawiajacy obawial się o czynsz mogl ustanowic zastaw umowny na inwentarzu

- jak nie placi czynszu -> wchodzi w posiadanie

* interdykt quorum bonorum:

- dziedziczenie prawa pretorskiego -> wejscie w posiadanie

Prawa na rzeczy cudzej:

- korzystanie z rzeczy w ograniczonym zakresie

- iura in re aliena

Sluzebnosci - servitutes:

* gruntowe - najstarsze prawa na rzeczy cudzej

- res mancipi -> grunty wiejskie

- wlasciciel gruntu zwanego wladnacym - okreslone prawo do korzystania z sasiedniego - sluzebny

- zwiazane z gruntem

• sluzebnosci gruntow wiejskich - polepszenie uprawy:

- pieszo lub konno przez cudzy grunt

- czerpanie wody

- wypasanie

• sluzebnosci gruntow miejskich -> zabudowa

* osobiste:

- przysluguja indywidulanie oznaczonej osobie na oznaczony czas - najwyzej dozywotnio, niezaleznie od tego, kto był wlascicielem rzeczy sluzebnej

ususfructus (uzytkowanie):

- uzywanie, pobieranie pozytkow, bez naruszania substancji

- nie było dziedziczne ani zbywalne

- mogl przeniesc odplatnie/nieodplatnie -> max do smierci usufruktuariusza

- przedmiot: rzeczy niezuzywalne

- stypulacja gwarancyjna -> zwrot rzeczy w nienaruszonym stanie

- potem tez caly majatek -> zuzywalne (zobowiazal się zwrocic tego samego rodzaju i w tej samej ilosci) -> quasi-ususfructus

usus (uzywanie)

- korzystanie i pobieranie pozytkow na wlasne codzienne potrzeby

- nie mogl przeniesc czy oddac w najem

habitatio: prawo mieszkania w cuzdym budynku, prawo korzystnia z cudzego niewolnika/zwierzecia

Ustanowienie i wygasniecie sluzebnosci:

- wlasciciel wyodrebnial prawo i przenosil na nabywce

- poczatkowo in iure cessio i mancipatio, testament

- grunty prowincjonalne - nieformalny sposob wzmocniony stypulacyjnie

- zniszczenie rzeczy

- zbieg z prawem wlasnosci

- zrzeczenie się

- przez niewykorzystanie (dlugo)

Ochrona:

- actio in rem skuteczne erga omnes - vindicatio servitutis (odwrotnosc actio negatoria, przeciw wlascicielowi oraz kazdemu kto negowal)

Zasady:

- znosic, a nie dzialac

- nie może być zluzebnosci na sluzebnosci

- wykonywac oglednie - jak najmniej uciazliwie dla wlasciciela

- nie można mieć sluzebnosci na wlasnej rzeczy

- gruntowe - na gruntach sasiednich niekoniecznie graniczacych

- sluzebnosci przynosza gruntowi korzysci

Zastaw:

- ubezpieczenie rzeczowe, choc woleli osobiste

- zastaw -> realne zabezpieczenie wierzytwlnosci

Ewolucja:

- fiducia -> czynność fiducjarna (przenosil wlasnosc)

- pcozatkowo tylko moralny obowiazek

- pozniej pactum fiduciae - możliwa skarga o charakterze deliktowym

- pozniej cywilne powodztwo infamujace

- usureceptio fiduciae causa

Pignus - zastaw reczny:

- przenosil detencje zachowujac wlasnosc

- tylko detentor, lecz wyjatkowa ochrona interdyktalna

- dluznik pozbawiony rzeczy

Zastaw umowny (hipoteka)

- drobni rolnicy - zastaw na inwentarzu

- potem na innych

- nieruchomosci i ruchomosc

Pignus i hypotheca (prawa akcesoryjne) -> nie mogą istniec bez wierzytelnosci

Ustanowienie i wygasniecie:

- nieformalna umowa

- zastaw reczny -> wydanie

- czasem nie trzeba było umowy, gdyz uznawano, ze zastaw powstal na podstawie zwyczaju lub przepisow prawa

- wydzierzawiajacy na owocach dzierzawy

- wynajmujacy na rzeczach wniesionych przez najemce

- pupil na majatku tutora

- zona na majatku meza (posag)

- sedzia w celach egzekucyjnych

Gasł -> wygasniecie zobowiazania

Konstytucja Gordiana 239 n. e. -> mogl zatrzymac jak inne zobowiazania

Przedmiot:

- ruchomosci i nieruchomosci

- hipoteka generalna

- potem tez na rzeczach niematerialnych, a nawet podzastaw

Realizacja:

- zastawnik mogl oddac w podzastaw

- nie mogl uzywac

- uzywanie + pobieranie pozytkow -> dodatkowa umowa: pactum antichreticum

- jak minal czas -> zaspokojenie wierzytelnosci

lex commissoria - klauzula przepadku

pactum de vendendo - umowa sprzedazy. Nadwyzke (superfluum) zwracal

Ochrona:

- interdictum Salvianum -> zastaw na inwentarzu (dzierzawca)

- actio Serviana - rozwoj interdictum Salvianum - erga omnes. Wydzierzawiajacy z zadaniem zwrotu.

- actio quasi-Serviana - inne niż dzierzawa

Wielosc zastawow:

- poczatkowo ten zastawnik, który miał rzecz -> potem rowne prawa

- różny czas - prior tempore potior iure, ten realizowal -> potem kolejni

Emfiteuza:

- najszersze prawo do rzeczy cudzej

- wieczysta dzierzawa -> istnieje dopóki placa czynsz

- detentor ma interdykty

- potem tez na gruntach prywatnych

480 - cesarz Zenon -> odrebne prawo na rzeczy cudzej

- prawo dziedziczne i zbywalne (musial powiadomis wlasciciela, a ten prawo pierwokupu)

- emfiteuta -> testament, a jak nie to dziedzice ustawowi

- dowolne eksploatacja, ale brak pogarszania

- dowolne rozporzadzanie

- owoce z chwila oddzielenia

- interdykty i skargi petytoryjne

Zobowiazania:

- roczny czynsz

- powiadomienie o sprzedazy

- uprawa gruntu

Odwolania:

- niezaplacenie czynszu (3 lata)

- pogarszanie gruntu

- niezawiadomienie o sprzedazy

- gasla tez gdy pierwokup

Superficies:

- niruchomosci publiczne pod zabudowe - za solarium

- potem tez prywatne - superficies solo cedit

Superficjariusz - korzystac, podnajmowac, przekazywac za zycia i po smierci.

- podobny do emfiteuty, ale nie ma pierwokupu i nie musi zawiadamiac

- prawo justynianskie: superficjariusz skarga in rem

- dziedziczne i zbywalne prawo do korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie

Prawo spadkowe:

Spadki - Gaiusa tam gdzie rzeczy. Uprawnienie - rzecz niematerialna. Chronione za pomoca actiones in rem skutecznych erga omnes.

Spadkobranie (hereditas) - sukcesja uniwersalna

- wejscie w ogol praw, które posiadal zmarly

- wraz ze smiercia gasly tylko uprawnienia rodzinne - np. tutela

- przechodzily nie tylko rzeczy materialne, ale i uprawnienia - np. emifteuza, a także obowiazki

Spadkobierca (heres) - tylko osoba powolana

Powolanie -> testament bądź przepisy prawa do spadku.

Przyjecie spadku: powolanie + wola przyjecia

- testamentowe ma przewage nad beztestamentowym. Wykluczaly się wzajemnie. Nie można było w testamencie np. polowy. Tylko calosc. Pewne wyjatki.

Bonorum possessio:

- z dziedziczeniem opartym na ius civile istnialo dziedziczenie oparte na prawie pretorskim.

Hipoteza: spory. Pretor przyznaje posiadanie temu, kto ma najwieksza szanse wygrania sporu.

Potem - korygowanie przez pretora norm cywilnego.

Sytuacja prawna dziedzica pretorskiego:

- nie był sukcesorem uniwerslanym

- jedynie pewne przedmioty - na wlasnosc zasiedzenie

- pretor dawal srodki ochrony jak cywilnemu - np. interdictum quorum bonorum

- zblizona sytuacja do cywilnego, ale inne traktowanie (zajmowal jedynie miejsce dziedzica)

- pozniej - ujednolicenie dziedziczenia

Dziedziczenie testamentowe:

Pojecie testamentu:

Testament - jednostronne rozporzadzenie ostatniej woli na wypadek smierci zawierajace ustanowienie dziedzica.

- wyraza tylko wola spadkodawcy

- do momentu smierci może być zmieniony

- rodzil skutki tylko na wypadek smierci

- musial zawierac ustanowienie dziedzica - inaczej niewaznosc

- dziedzic ustanowiony do calosci spadku

Rodzaje testamentów:

a) archaiczne formy testamentu:

* dwie publiczne i ustne formy

- testamentum calatis comitiis:

- w czasie pokoju na zgromadzeniach ludowych

- nie był jednsotronny - potrzebowal aprobaty

- testamentum in procintu:

- na wypadek wojny

- jednostronnie wobec kilku swiadkow w szyku

b) testament mancypacyjny - mancipatio familiae:

- dwa odrebne akty mancypacji

- sprzedawal majatek zaufanej osobie - pozorna mancypacja. Ustne polecenie, aby po smierci wydal wskazanej osobie.

- po smierci sprzedawcy kupujacy odsprzedawal znow za pomoca pozornej mancypacji wskazanej przez testatora osobie

- potem nabywajacy wylacznie wykonawca testamentu - bez wlasnosci

- potem forma pisemna

c) testament pretorski:

- zapowiedz pretora w edykcie, ze udzieli bonorum possessio kazdemu, kto przedlozy pisemny dokument opatrzony pieczeciami siedmiu swiadkow (pieciu swiadkow z mancypacji oraz familiae emptor i libripens)

- odpadla koniecznosc pozornej mancypacji

d) testamenty w okresie pokalsycznym:

- rozwinely się publiczne formy testamentu - wpisanie ostatniej woli testatora do akt sadowych czy zlozenia jej w kancelarii cesarza

- nowa prywatna forma -> testamentum tripertium:

* trzy czesci:

- swiadkowie w celu dopelnienia jednym ciagiem formalnosci testamentu wywodza się z prawa cywilnego

- podpisy testatora i swiadkow stosuje się majac na wzgledzie swiete konstytucje

- pieczecie i liczba swiadkow wywodzi się z edyktu pretora

- istnialy obostrzone formy testamentu np. niewidomi i zlagodzenie np. zaraza

- brak formy - niewaznosc

V w. n. e. -> testament holograficzny:

- wlasnorecznie sporzadzony i podpisany przez testatora bez potrzeby udzialu swiadkow

- przetrwala przez wieki

e) testament zolnierski:

- w dowolny sposób, byle wola wyraznie sformulowana

- wazny nawet bez wyznaczenia dziedzica

- tracil waznosc w rok po zwolnieniu ze sluzby

Tresc testamentu:

1. Heredis institutio:

- najpierw wyznaczenie dziedzica w sposób scisle okreslony przez prawo

- slowa imperatywne - „dziedzicem niech będzie Tytus, mój syn”

- ustanowienie dziedzica - poczatek testamentu

- potem można było dziedzica w innych slowach, odpadl tez wymog kolejnosci

- ustanowienie dziedzica -> calosc bądź ulamkowa czesc, nie dla poszczegolnych przedmiotow

- jeden lub kilku dziedzicow -> czesci rowne bądź ulamkowe

- mogl być powolany nasciturus

- osoba powinna być indywidualnie oznaczona - „mój jedyny syn”

- dopiero w prawie poklasycznym osoby prawne

- ograniczenie w nabyciu spadkow - ustawodawstwo Augusta

- semel heres semper heres - kto raz zostanie dziedzicem pozostanie nim na zawsze

2. Substitutio:

- ustanowienie dziedzica - moglo być pod warunkiem zawieszajacym

- można było kilka stopni spadkobiercow - np. straci obywatelstwo (substytuci) -> substytucja pospolita

„Dziedzicem niech będzie Tytus. Niech oswiadczy wole przyjecia spadku w ciagu 100 dni w których będzie mogl to uczynic. Jeśli nie przyjmie spadku dziedzicem niech będzie Mevius”

- substytucja pupilarna - substytut dla niedojrzalego dziecka, które było wyznaczone dziedzicem. Gasla wraz z dojrzaloscia - „Tytus syn mój niech będzie dziedzicem. Jeśli syn mój umrze przed dojsciem do dojrzalosci, wtedy dziedzicem niech będzie Sevius”

Causa Curiana - wola wazniejsza niż literalne brzmienie

3. Inne postanowienia:

- ustanowienie dziedzica pod warunkiem potestatywnym ujemnym -> dostalby dopiero w momencie smierci - cautio Muciana - przysiega w stypulacji, ze nie zisci i przyjmuje. W razie co zwraca.

- mogly tez inne postanowienia - np. wyzwolenia niewolnikow czy zapisy

4. Wydziedziczenie: (exheredatio)

- wydziedziczenie - nie chcial, aby dziecko otrzymalo spadek bądź chcial, aby dostalo tylko jedno - pozostale musial wydziedziczyc - „Tytus, syn mój niech będzie wydziedziczony”

- corki i innych krenych zstepnych wystarczylo - „wszyscy pozostali krewni niech będą wydziedziczeni”

- „ktokolwiek urodzi mi się synem niech będzie wydziedziczony”

- dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne - gdy pominal zstepnych lub dokonal wydziedziczenia w niewlasciwy sposób

- pretorskie dziedziczenie przeciwtestamentowe - poczatkowo powinien był powolac lub wydziedziczyc tylko osoby pozostajace pod jego wladza. Nastepnie pretorzy rozszerzyli te postanowienia na wszystkie dzieci, a wiec i na te, które wyszly spod wladzy ojcowskiej

- wydziedziczenie nie wymagalo powodu

- potem wydziedziczenie nablizszej rodziny - cos nienormalnego -> dzialanie w zamroczeniu umyslowym - utworzono pewne skargi

Querela inoffciosi testamenti:

- mogla wystapic w ciagu 5 lat osoba uprawniona do bonorum possessio ab intestato

- wytoczenie prowadzilo do obalenia testamentu

- dzieci i dalsi zstepni w linii meskiej, rodzice oraz brat i siostra spadkodawcy (jeśli spadkodawca „osoba niegodziwa”)

- tylko wtedy, gdy nie otrzymaly nawet zachowku - do Justyniana ¼, za 1/3, wyjatkowo ½

- jeśli skarga obalila testament - calosc ustawowego

- dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne - nieotrzymanie zachowku

Niewaznosc i nieskutecznosc testamentu:

• testamenti factio activa -> osoba miala mieć zdolnosc do sporzadzania testamentu. Tylko osoba sui iuris. Wyjatek filius familias z peculium castrense, quasi-castrense, peculium adventicum

• testamenti factio pasiva -> dziedzic - każdy obwatel rzymski

- dla alieni iuris -> pater familias

- można niewolnika wraz z wyzwoleniem

- można cudzemu niewolnikowi - majatek wlascicielowi

Niewazny:

- osoba nieuprawniona

- nieodpowiednia forma

- brak dziedzica

- poczatkow - powiekszyla się liczba pod wladza

Bezskuteczny:

- dziedzic nie przyjal bądź nie mogl przyjac

Zmiana:

- przez nowy testament -> potem bez koniecznosci nowego

Kodycyl: pewne rozporzadzenie nie tylko w testamencie, ale i w pewnym liscie (kodycyl). Skierowany do dziedzicow testamentowych jak i beztestamentowych.

- wszystko oprocz dziedzica i wydziedziczenia

- czasem w testamencie postanowienia - niewaznosc, to traktowany jak kodycyl - fideikomisariusze uniwersalni

Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato)

Dziedziczenie wg. ustawy XII tablic:

- tylko agnaci

* w pierwszej kolejnosci -> sui heredes - pod wladza i z chwila smierci stawaly się sui iuris

- dzieci oraz te poczete + zona jeśli była pod manus meza

- in capita - wg. glow - każdy tyle samo

- smierc lub emancipatio syna - in stirpes - wg. Szczepow - dzieci syna po rowno jego czesc

* brak sui heredes -> proximi agnati (najblizsi agnaci) - były pod wladza i bylyby nadal gdyby zyl

- rodzenstwo zmarlego oraz matka, jeżeli pod manus meza

- agnaci tego samego stopnia wg. glow, pozostalych oduwali np. dwoch braci, a jeden zyje - jeden bierze calosc. Dwoch nie zyje - synowie obu braci.

- poczatkowo niewazne czy mezczyzna czy kobieta - pozniej tylko siostry agnacyjne spadkodawcy

* potem -> pozostali czlonkowie rodu -> gentyle

* zmarly wyzwoleniec -> jego dzieci jako sui heredes. Jeżeli nie ma to patron lub potomstwo patrona. Tak samo było z emancypowanym synem. Wyzwoleniec Latyn junianski - wlasciciel

- suus heres - dziedzic z mocy prawa, a nawet bez swej wiedzy

- proximi agnati - musieli przyjac

Jeżeli najblizszy agnat nie przyjal nie oferowano go dalszym. Mogl zajac każdy i usucapio pro herede. Od Augusta - skarb panstwa.

Dziedziczenie wg. edyktu pretorskiego: (w okresie republiki)

- ius civile -> wiezi agnacyjne, wiec nie dziedziczyly dzieci, które nie były pod wladza

- dzialanie pretorskie -> tez porządek kognacyjny

4 klasy:

* pierwsza klasa - unde liberi -> wszystkie dzieci o ile nie weszly do nowe familii oraz zstepni w linii meskiej

- wg glow i szczepow

- polowa emancypowany syn a polowa jego dzieci, które pod wladza dziadka

- emancypowany o spadek jeśli collatio bonorum - zaliczenie na dzial spadkowy wlasnego majatku. Miał się dzielic swoim majatkiem z sui heredes

- podobny obowiazek - corki z posagiem oraz dzieci z darowizna

* druga klasa - agnaci, którzy dziedziczyli wg. ius civile - unde legitimi

* trzecia klasa - unde cognati - krewni kognacyjni zarówno w linii meskiej jak i zenskiej do 6. stopnia pokrewienstwa. Krewni blizsi wykluczali dalszych. Dzielono wg. glow.

* czwarta klasa - unde vir et uxor -> dziedzicza po sobie malzonkowie

Powolany musial zglosic się do pretora i prosić o wprowadzenia w posiadanie majatku spadkowego. Nie ma tez zasady jednorazowego powolania - pretor oferuje dalszym.

Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu:

- zmiany zapoczatkowalo prawo pretorskie

- cesarz Klaudiusz - kobieta z trojgiem dzieci - prawo dziedziczenia po jej zmarlych dzieciach - wczesniej w dalekiej, trzeciej klasie

- Justynian - prawo dziedziczenia po dzieciach kazdej matce

- potem dzieci dziedzicza po zmarlej matce przed wszystkimi agnatami

Dziedziczenie wg. Nowel justynianskich:

- zniesienie wiezi agnacyjnej na rzecz pokrewienstwa kognacyjnego

4 klasy krewnych kognacyjnych:

* pierwsza - zstepni (descendenci)

- liberi legitimi, a zamiast niezyjacych zstepnych ich dzieci

- nowosc: powolanie do spadku dzieci zmarlej corki

- nowosc: zrownanie kobiet i mezczyzn, emancypowanych i nieemancypowanych

- gdy nie było libri legitimi oraz potomstwa -> libri naturales (1/6 po ojcu) (tylko z konkubinatu)

* druga - wstepni (ascendneci) oraz rodzenstwo, dzieci po zmarlym rodzenstwie

- zyjacy rodzice wykluczali dziadkow

- miedzy dziadkow in lineas - polowa wstepni ojca i polowa wstepni matki

- jednoczesnie ascedenci i rodzenstwo - in capita

* trzecia - rodzenstwo rodzone i rodzenstwo przyrodnie

- rodzone wyklucza przyrodnie

- przyrodnie oraz ich dzieci - wg. glow i szczepow

* czwarta - krewni kognacyjni

- krewni blizszego stopnia wykluczali krewnych dalszego stopnia

Malzonkowie -> nadal wg. edyktu pretorskiego

Zona -> pogorszylo się - gdy nei było krewnych kognacyjnych

Kwarta ubogiej wdowy - Justynian przyznal ubogiej wdowie ¼ po mezu. Gdy jednak wiecej niż troje dzieci -> in capita.

Justynian zakazal wstepnym pomijac lub wydziedziczac zstepnych bez zachowku - enumeratywne wyliczenie przeslanki niewdziecznosci.

Dzieci również nie mogly rodzicow -> wyliczone przypadki

Wydziedziczenie zaczelo oznaczac brak zachowku

Nabycie spadku i jego skutki:

Nabycie spadku:

- powolanie do spadku -> jedynie sui heredes dziedzicami koniecznymi

- dziedzic konieczny tez niewolnik obdarzony wolnoscia i wyznaczony dziedzicem

- pozostali -> dziedzice postronni - musieli wyrazic wole

Sposoby wyrazenia woli:

- cretio - najstarsze, formalne oswiadczenie dziedzica

- dzialanie za spadkobierce - wystepowanie w roli dziedzica, np. przez wyplate zapisow

- nieformalne oswiadczenie woli -> pretor mogl wyznaczyc okreslony termin w którym spadkobierca mogl wyznaczyc swoja wole. Potem majatek wierzycielom do zlicytowania.

• w prawie pretorskim musieli prosić pretora - 100 dni

• mogla przyjac tylko osoba powolana - uprawnienia osobiste

Trensmisja -> prawo, które wyksztalcilo się z czasem. Prawo przyjecia spadku przez spadkobiercow.

Heres extraneus -> mogl przed pretorem odstapic powolanie do spadku -> wtedy ktos inny

Spadkobierca po przyjeciu spadku mogl go tez sprzedac.

Odebranie spadku -> stwierdzenie niegodnosci spadkobiercy.

Sytuacja prawna spadkobiercy:

• nabycie spadku -> dziedzic wchodzi w miejsce spadkodawcy ze wszystkimi konsekwencjami

• kontynuacja - charakter religijny i majatkowy

• majatek zlewal się z majatkiem dziedziczonym

• dziedzice konieczni i dziedzice postronni. Pretor przyszedl z pomoca koniecznym - beneficium abstinendi. Niewolnik nie mogl z tego skorzystac. Dlatego tez dla niewolnika separatio bonorum - mozliwosc oddzielenia majatkow - ograniczenie odpowiedzialnosci za dlugi apadkowe jedynie do spadku. Jeżeli nadmierne zadluzenie spadkobiercy - szkode ponili wierzyciele spadkowi - w ich interesie pretor beneficium separationis bonorum. Pozniej tez dobrodziejstwo - wierzyciele dziedzica.

Justynian - beneficium inventarii - za dlugi tylko do wysokosci przysporzenia.

Wielosc dziedzicow:

- czasem kilka osob - wspoldziedzice

- prawo przyrostu

- mogl wyznaczyc nierowne udzialy, ale tylko w czesciach ulamkowych

Ochrona spadkobiercy:

- hereditatis petitio -> skarga - wydanie spadku jako calosci. Powodztwo skuteczne erga omnes. Przeciw kazdemu, kto kwestionowal prawo do spadku.

- najpierw przeciw temu kto roscil sobie prawo, a potem przeciw temu kto to kwestionowal

- mogl wnosic tylko dziedzic prawa cywilnego

- dla dziedzica prawa pretorskiego -> interdictum quorum bonorum

Przysporzenia kosztem spadku:

Zapisy testamentowa (legata)

1. legatum per vindicationem (legat windykacyjny)

- tylko wlasnosc kwirytarna testatora

- legatariusz stawal sie wlascicielem zapisanego przedmiotu. Mogl od dziedzica rei vindicatio

- „Spadkobierca niech będzie Tytus. Luciusowi zapisuję niewolnika Stichusa”

2. legatum per damnationem (legat damnacyjny)

- rodzil wierzytelnosc legatariusza wobec dziedzica

- można było zapisac w ten sposób nawet rzecz cudza

- actio ex testamento

- „Spadkobierca niech będzie Tytus. Niech będzie zobowiazany do zezwolenia, by Tytus zabral i miał niewolnika Stichusa”

3. legat sinendi modo

- można rzecz od spadkodawcy bądź spadkobiercy, ale nie cudza

- actio ex testamento

- „Spadkobierca niech będzie Tytus. Mój spadkobierca niech będzie zobowaizany dac Luciusowi niewolnika Stichusa”

4. legat per praeceptionem:

- dla wspoldziedzica

- „dziedzicem niech będzie Tytus. Niech Lucius wezmie uprzednio niewolnice Ligię”

- potem tez osoba postronna

- rei vindicatio

• wszelkie uchybienia zapisu -> niewaznosc

• pozniej liberalizacja

lex Falcidia - w formie zapisow tylko ¾ wartosci masy spadkowej. ¼ musi przypasc spadkobiercy

Fideikomisy: nieformlana prosba

- poczatkowo obowiazek moralny

- zapisem powierniczym - można było kazdego, kto dostal cos ze spadku

- fideikomis uniwersalny - prosba oddania calego majatku bądź czesci ulamkowej przez dziedzica komus

- potem podmiotem wszystkich powodztw fideikomisariusz uniwersalny, a nie dziedzic

- potem pretor mogl zmusic dziedzica do przyjecia spadku z fideikomisem uniwersalnym

- jeżeli przyjal doborowalnie - ¼ -> kwarta falcydyjska

- Justynian zrownal legaty z fideikomisami

- Justynian: ¼, ale fideikomisariusz stawal się dziedzicem (odpowiadal za dlugi i mogl dochodzic wierzytelnosci)

- „Lucius niech będzie dziedzicem. Proszę Cie Luciusie i zadam od Ciebie, abys, skoro tylko zdolasz objac spadek po mnie, oddal go i wydal Sojusowi”

Prawo zobowiazaniowe:

Wprowadzenie

Miejsce zobowiazan w systematyce Instytucji Gaiusa

- w czesci podrecznika mowiacej o rzeczach

- traktowal inaczej niż prawa wladcze nad rzeczami materialnymi

- prawa o charakterze wzlednym - chronione actiones in personam (skarg/powodztw - stosowane jedynie przez wierzyciela wobec dluznika niewypelniajacego ciazacego na nim obowiazku)

Pojecie zobowiazania

„Stosunek prawny, w którym jedna osoba jest wobec drugiej obowiazana do swiadczenia. Strone uprawniona nazywamy wierzycielem, zas strone zobowiazana - dluznikiem. Zobowiazanie ze stanowiska wierzyciela nazywa się wierzytelnoscia, zas ze stanowiska dluznika - dlugiem”

Obligatio - zobowiazanie.

Elementy rzymskiej obligatio:

1. Względny charakter - wezel prawny, który laczyl ze soba tylko scisle oznaczone osoby: wierzyciela (creditor) i dluznika - (debitor). Actiones in personam, a nie prawa bezwzgledne - actiones in rem (skuteczne erga omnes).

2. Obowiazek dluznika spelnienia swiadczenia

3. Zaskarzalnosc - poczatkowo jedynie przewidziane w ius civile, potem tez w ius honorarium. Potem tez prawo cesarskie.

Teorie odnoszace się do genezy rzymskiej obligatio

- zdania podzielone czy najstarsza formą były kontrakty czy delikty

- probowano wyjasnic rozdzielenie odpowiedzialnosci i dlugu w najstarszej rzymskiej obligatio. Obligatio ma elemnty dlugu i odpowiedzialnosci. Dlug miał mieć tylko dluznik, zas odpowiedzialnosc - reczyciel. Dopiero z czasem dluznik sam swoim reczycielem

- spor czy w okresie prawa klasycznego obligatio wylacznie ius civile czy tez prawo pretorskie. Kryterium istnienia obligatio - actio in personam. Bez znaczenia czy ius civile czy ius honorarium.

Podzialy zobowiazan

Znaczenie klasyfikacji zobowiazan

- duze znaczenie przy stosowaniu ochrony procesowej na podstawie obligatio

- szczegolne znaczenie miał podzial zobowiazan z punktu widzenia zrodel ich powstawania -> omowiony nizej

Podzialy zobowiazan z uwagi na ich charakter

Jednostronne i dwustronne:

- kryterium - liczba wezlow obligacyjnych w ramach tej samej obligatio

1. Zobowiazania jednostronne - tylko jedna strona stosunku zobowiazaniowego jest wierzycielem i tylko jedna strona jest dluznikiem. Kontrakty werbalne, literalne i pozyczka sposrod realnych. Ze zobowiazan pozakontraktowych: z deliktow, jakby deliktow, niektórych jakby kontraktow

2. Zobowiazanie dwustronne - obydwie strony stosunku obligacyjnego sa (lub mogą być) zarówno wierzycielem, jak i dluznikiem.

Zobowiązania dwustronne rownoczesne - przez sam fakt zawarcia zobowiazania obowiazek spelnienia przez strony wzajemnych swiadczen. Kazda za stron zarówno wierzycielem jak i dluznikiem - kontrakty konsensualne z wyjątkiem mandatu.

Zobowiazania dwustronne nierownoczesne - w momencie powstania jedna ze stron tylko uprawniona, a druga tylko zobowiazana. Wierzycielowi przyslugiwala skarga bezposrednia - actio directa. W trakcie wykonywania dluznik nabywal okreslone uprawnienia i mogla dochodzic za pomoca skargi przeciwnej - actio contraria. Kontrakty realne z wyjątkiem pozyczki, mandat z kontraktow konsensualnych oraz niektóre „jakby kontrakty” - negotiorum gestio i tutela.

Zobowiazania scislego prawa i dobrej wiary:

- podstawa - zakres swobody sedziego przy orzekaniu

- formulka procesowa mogla mieć klauzule dobrej wiary bądź nie

1. Zobowiazania stricti iuris - udzielano formulki procesowej zbudowanej w taki sposób, ze sedzia orzekajacy musial trzymac się instrukcji zawartej w formulce. Wierzyciel mogl domagac się wypelnienia zobowiazania w takim zakresie, w jakim było ono okreslone w samej jego tresci. Sedzia - bez specjalnego upowaznienia zawartego w tresci formulki procesowej - nie mogl uwzglednic zarzutow wysuwanych przez pozwanego. Glownie zobowiazania z deliktow oraz z niektórych konraktow.

2. Zobowiazania bonae fidei - formulka procesowa upowazniajaca sedziego do zasadzenia tego, co się nalezalo wierzycielowi od dluznika z uwzglednieniem zasad dobrej wiary. Zobowiazania z konraktow konsensualnych i z wiekszosci realnych.

Zobowiazania cywilne i zobowiazania naturalne:

- podzial: dochodzona za pomoca actio in personam i zobowiazania, w których swiadczen nie można było dochodzic na drodze procesowej

Zobowiazania naturalne - rozliczne stosunki spoleczne, dotyczace wypelniania swiadczen, które nie mogly być dochodzone w drodze procesu. Jedna ze stron nie miala nie miala zdolnosci prawnej lub zdolnosci do czynnosci prawnych. Pozniej tez inne - spelnienie obowiazkiem moralnym lub spolecznym.

Skutki zobowiazan naturalnych:

1. dluznik, który dobrowolnie spelnil swiadczenie, nie mogl zasad zwrotu takiego swiadczenia jako nienaleznego

2. zobowiazania naturalne mogly być przedmiotem umocnienia przez poreczenie lub zastaw

3. mogly ulegac potracenie, jeśli było ono w danej sytuacji dopuszczalne

4. mogly być przedmiotem odnowienia

Swiadczenie

Pojecie i rodzaje swiadczenia

Obowiazek spelnienia swiadczenia - podstawowy element kazdej obligatio

Dare - obowiazek dluznika polegajacy na wydaniu rzeczy w celu przeniesienia wlasnosci kwirytarnej lub bonitarnej, ustanowienia prawa na rzeczy cudzej - np. zwrot otrzymanej pozyczki

Facere - obowiazek wykonania danej czynnosci bądź powstrzymanie się od dzialania. Również obowiazek przeniesienia posiadania, ale nie wlasnosci np. obowiazek pracownika wykonywania okreslonej pracy

Praestere:

1. rozne rodzaje zachowan dluznika, do których zobowiazuje go obligatio

2. obowiazek zachowania dluznika wychodzacy poza podstawowa tresc zobowiazania - np. odszkodowanie za niewykonanie czegos

3. odpowiedzialnosc z tytulu gwarancji

4. odpowiedzialnosc poreczycieli za cudzy d;ug

Wymgania dotyczace swiadczenia

1. musiało być prawnie i faktycznie możliwe do wykonania

2. nie moglo być sprzeczne z dobrymi obyczajami ani tez oparte na niegodziwej przyczynie

3. musialo mieć wartosc majatkowa, dajaca się wyrazic w pieniadzach

Swiadczenie w rzeczach ogreslonych co do genus lub co do species

- rzeczy oznaczone co do gatunku - zobowiazanie nie gasnie w przypadku, gdy rzecz, którą dluznik miał zamiar swiadczyc zostala utracona lub zniszczona

- reczy oznaczone indywidualnie - dluznik musi swiadczyc te oznaczona rzecz. Utracona lub zniszczona - zobowiazanie gasnie -> ginie na szkode wierzyciela, chyba ze przyczyny za które odpowiada dluznik

Wielosc swiadczen

* z reguly dluznik zobowiazany wobec wierzyciela do spelnienia tylko jednego okreslonego swiadczenia, jednak dwa wyjatki:

1. Zobowiazanie przemienne - z tresci zobowiazania wynika mozliwosc spelnienia wiecej niż jednego swiadczenia. Spelnienie ktoregokolwiek zwalnia dluznika ze zobowiazania

2. Upowaznienie przemienne - z tresci zobowiazania istnieje tylko jedno swiadczenie, jednakze dluznik może zwolnic się ze swego obowiazku również przez spelnienie innego swiadczenia - np. delikt popelniony przez niewolnika

Podzielnosc swiadczenie i solidarnosc

Podzielnosc swiadczenia:

- każdy ze wspoldluznikow lub wspolwierzycieli musial swiadczyc lub mogl domagac się jedynie przyslugujacej mu czesci

- swiadczenie niepodzielne musialo być swiadczone w calosci - np. niewolnik -> realizowane przez jedna z osob uprawnionych lub zobowiazanych

Solidarnosc:

- odstepstwo od zasady podzielnosci swiadczenia - zobowiazania solidarne

Solidarnosc czynna - po stronie wierzyciela wystepuje kilka podmiotow. Każdy z wierzycieli mogl zadac spelnienia calego swiadczenia. Spelnienie - zwalnialo wobec wszystkich.

Solidarnosc bierna - wielosc podmiotow po stornie dluznika. Wierzyciel mogl zadac spelnienia calosci od tylko jednego. Zwalnialo pozostalych.

Solidarnosc mogla wynikac z stipulatio, zapisu damnacyjnego, ze wspolwlasnosci, z niektórych rodzajow spolki, z niepodzielnosci swiadczenia.

Zrodla zobowiazan

Uwagi wstepne

- szczegolne znaczenie -> podzial zobowiazan z punktu widzenia zrodel ich powstania -> czyli z kontraktu bądź z deliktu

Klasyfikacja zrodel zobowiazan przedstawiona przez Gaiusa

Dwojpodzial zrodel zobowiazan w Instytucjach Gaiusa:

- na kontrakty i delikty

Trojpodzial zrodel zobowiazan w Res cottidianae:

+ rozne inne przyczyny zobowiazan

Klasyfikacja zrodel zobowiazan w Instytucjach justynianskich

Czworpodzial:

- z kontraktow, jakby z kontraktow, z deliktow, jakby z deliktow

- rozne inne przyczyny rozbity na jakby z deliktow i jakby z kontraktow

Inne klasyfikacje zrodel zobowiazan

Ulpian: z kontraktu, ze zdarzenia oraz na podstawie stanu faktycznego, jaki pretor chroni z mocy swego imperium

Modestyn: wreczenie rzeczy, wypowiedzenie slow, samo wyrazenie porozumiania, przepis ustawy, prawo pretorskie, koniecznosc lub czyn niedozwolony

- widac sprzecznosci

Zobowiazania z kontraktow i zdarzen do nich zblizonych

Geneza i rozwój systemu kontraktowego

Geneza jest zwiazana z najdawniejszymi formalnymi i uroczystymi aktami prawnymi, takimi jak sponsio czy nexum -> umozliwialy ochrone procesowa za pomoca actio in personam.

Sponsio - bardzo roznorodne cele. Swoboda umow - w scislych ramach formalnych moglo być praktycznie wszystko.

Wlasciwy rozwoj - zwyciestwo procesu formulkowego - szerokie mozliwosci actio in personam.

Nominalizm kontraktowy - tylko pewne scisle oznaczone i przewidziane w prawie rodzaje dzialan, zmierzajacych do zawiazania miedzy stronami stosunku zobowiazaniowego, mogly takie zobowiazanie zawiazac.

Rzymskiemu pojeciu kontraktu obca była dzisiejsza zasada swobody umow, chod widac pewne zaczatki - np. moznosc nadania zaskarzalnosci praktycznie wszystkim porozumieniom.

Klasyfikacja kontraktów

Podzial Gaiusa - sposób wyrazenia woli w celu zawiazania obligatio.

1) wydanie rzeczy - kontrakty realne (res) - konieczne było wydanie rzeczy i przeniesienie jej wlasnosci lub posiadania na kontrahenta (pozyczka, uzyczenie, przechowanie, zastaw reczny)

2) wypowiedzenie oznaczonych slow - kontrakty slowne (verba) - skutecznosc to uzycie okreslonych formul (sponsio, stipulatio, cautio). Kontrakty slowne - bardzo roznorodne cele.

3) zawarcie kontraktu w formie pisemnej - kontrakty literalne (litterae) - male znaczenie

4) nieformalne wyrazenie zgody przez strony - kontrekty konsensualne (consensus). Uznanie za rodzace skutek prawny niefromalnych porozumien o trescie okreslonej przez prawo (kupno-sprzedaz, najem, spolke, zlecenie)

Wymienione wyzej - kontrakty nazwane.

Konsensualne i realne - bona fides -> actiones bonae fidei. Pozostale strictii iuris - actiones strictii iuris.

Werbalne i literalne - zobowiazania jednostronne, realne - jednostronne lub dwustronne nierownoczesne, konsensualne - dwustronne rownoczesne lub dwustronne nierownoczesne.

Kontrakty realne

Pożyczka - mutuum:

- wywodzi się z historycznego aktu prawnego zwanego nexum

- był dokonywany za pomoca spizu i wagi w obecnoscie 5 swiadkow i trzymajacego wage (libripens)

- pozyczkodwace przenosil na rzecz porzyczkobiorcy pewna ilosc kuruszcu odwazanego na wadze

- dluznik zobowiazywal się zwrocic taka sama ilosc kruszcu jaka otrzymal

- jeżeli nie zwrocil zostawal oddany wierzycielowi i podlegal egzekucji osobistej - mogl być zabity bądź sprzedany w niewole za Tybr, a nastepnie pozostawal w stanie zaleznosci u wierzyciela jako nexus

- kontrakt realny - mutuum

- udzielajacy pozyczki przenosil na wlasnosc bioracego okreslona ilosc pieniedzy lub okreslona ilosc innych rzeczy zamiennych (rzeczy nadajace się do zwazenia, policzenia, zmierzenia

- wystarczalo traditio

- dluznik zobowiazany do zwrotu takiej samej ilosc rzeczy tego samego gatunku, jaki otrzymal

- pozyczka - zobowiazanie jednostronne, stricti iuris

- condictio certae rei - skarga (przedmiotem były inne rzeczy), condictio certae creditae pecuniae - skarga (przedmiotem pieniadze)

- za Wespezjana - zakaz udzielania pozyczek pienieznych synom podlegajacym patria potestas, potem rozszerzono na innych pod wladza - kredyt splacany z majatku oddziedziczonego

- pozyczki dla podwladnych - zobowiazania naturalne

- pozyczka bez odsetek, jeśli mialy być - odrebna stypulacja procentowa

- ustawodawca staral się ograniczac lichwe: ustawa XII tablic - 1/12, w cesarstwie gorna granica 12%, Justynian ograniczyl do 6%, osoby o wysokiej pozycji spolecznej - 4%, kupcy - 8%

Pozyczka morska:

- ktos zaciagal kredyt na zakup towarow transportowanych morzem

- wierzyciel mogl domagac się zwrotu, gdy statek szczesliwie doplynal

- jednak wierzyciel mogl zastrzec wysokie odsetki

Uzyczenie - commodatum:

- wywodzi się z dokonywanych za pomoca mancipatio i in iure cessio aktow powierniczych

- chcac umozliwic komus korzystanie z rzeczy, wlasciciel przenosil jej wlasnosc na kontrahenta

- otrzymujacy zobowiazywal się przez umowe gwarancyjna do przeniesiea z powrotem wlasnosci rzeczy na osobe, od ktorej rzecz otrzymal

W rozwinietym prawie:

- konrakt realny - oddanie przez komodanta rzeczy oznaczonej indywidualnie, niezuzywalnej komodatariuszowi w nieodplatne wladanie faktyczne na okreslony czas

- komodatariusz mogl uzywac rzeczy zgodnie z umowa bądź naturalnym przeznaczeniem rzeczy. Nie miał prawa pobieraz pozytkow. Musial zwrocic rzecz w stanie niepogroszonym.

- rzecz uszkodzona -> brak zwrotu

- musial rzecz strzec z pelna starannoscia (odpowiadal za omnis culpa)

- jeśli uzywal niezgodnie z umowa lub z naturalnym przeznaczeniem - kradziez uzywania

- zobowiazanie dwustronne nierownoczesne, oparte na dobrej wierze

- actio commodati directa - komodant dochodzil od komodatariusza rzeczy w niepogorszonym stanie

- actio commodati contratia - komodatariusz mogl zadac zwrotu nadzywaczajnych nakladow, które poniosl na rzecz lub szkod powstalych na skutek tego, ze uzyczona rzecz była wadliwa

Przechowanie - depositum:

- również umowa powiernicza

- kontrakt realny - oddanie rzeczy ruchomej, oznaczonej indywidualnie przez deponenta, w faktyczne wladztwo depozytariuszowi w celu nieodplatnego przechowania

- depozytariusz był zobowiazany zwrocic rzecz na kazde wezwanie, nie miał prawa uzywania rzeczy (traktowane jako kradziez)

- przy przechowywaniu zobowiazany do zwyklej starannosci (odpowiadal za dolus i culpa lata)

- actio depositii directa - deponentowi z tytulu szkod wyrzadzonych przez depozytariusza

- actio depositii contraria - naklady na rzecz lub straty w zwiazku z przechowaniem rzeczy

Szczegolne formy depozytu:

1. Depozyt nieprawidlowy - przeniesienie na wlasnosc depozytariusza pieniedzy lub innych rzeczy okreslonych gatunkowo np. bankier - Depozytariusz zobowiazany taka sama liczbe rzeczy tego samego gatunku.

2. Depozyt konieczny - w sytuacji przymusowej, w jakiej znalazl się deponent np. pozar. Podwojna odpowiedzialnosc depozytariusza.

3. Depozyt sekwestrowy - rzecz przyjmowana przez osobe trzecia - sekwestr - na czas sporu miedzy stronami. Wydawal on rzecz wygrywajacemu.

Zastaw reczny - pignus:

- również umowa powiernicza

- w prawie archaicznym dluznik, w celu zabezpieczenia wierzyciela mogl na wlasnosc przekazac mu jakas rzecz za pomoca umowy powierniczej. Wierzyciel zobowiazywal się zwrocic.

W rozwinietym:

- zastaw reczny (pignus)

- za pomoca kontraktu realnego

- przeniesienie posiadania naturalnego rzeczy przez zastawce na zastawnika w celu zabezpieczenia okreslonej wierzytelnosci

- zastawnik - przechowanie w nalezytym stanie i zwrot rzeczy po wypelnieniu zobowiazania, które zastaw zabezpieczal. Zobowiazany do szczegolnego strzezenia rzeczy (odpowiadal za przypadkowa utrate rzeczy)

- zastawnik nie miał prawa uzywania rzeczy - uzywanie kradziez - tak samo kradziez zabranie przed wykonaniem zobowiazania

- zobowiazanie dwustronne nierownoczsne oparte na dobrej wierze

- actio pingneraticia directa - zastawca przeciw zastawnikowi

- actio pigneraticia contraria - zastawnikowi przeciz zastawcy

- szczegolny roadzaj - zastaw antychretyczny - zastanik mogl pobieraz pozytki z rzeczy

Kontrakty slowne

- wywodza się od sponsio - archaiczna wymiana pytan i odpowiedzi

- stipulator: czy przyrzekasz dac mi 100?, promissor: przyrzekam

- swiadkowie - znaczenie jedynie dowodowe

- jedynie dla obywateli rzymskich

- zobowiazanie jednsotronne stricti iuris

- pozniej tez inne wyrazy niż spondeo - dopuszczenie cudzoziemcow. Nazwy poszczegolnych kontraktow slownych od slow - stipulatio, fidepromissio, fideiussio

- było wygodne i często stosowane - praktycznie kazde porozumienie, które nie miescila się wśród nazwanych. - zobowiazanie było latwe do dochodzenia

- zakres praktycznie nieograniczony - np. umocnienie istniejacego zobowiazania przez ustanowienie reczyciela, ustanowienie obowiazku odsetek

- cautio - często sporzadzaly strony dokument dla dowodu

- cesarz Leon 472 r. - niezaleznie od uzycia uroczystych slow i niezaleznie od wymogu dokonywania aktu w jednym ciagu

- w okresie poklasycznych upodobniona do nieformalnych umow

- Justynian - wypowiedzenie okreslonych slow i obecnosc stron przy dokoknywaniu aktu

Wykonanie - potwierdzone przez fomalny akt stwierdzajacy przyjecie swiadczenia - „Czy otrzymales to, co ci przyrzeklem? Otrzymalem!”

Zobowiazania tez jednostronne przyrzeczenie:

- dotis dictio - przyrzeczenie dania posagu

- iusiurandum libertii - przysiega wyzwolenca, ze będzie swiadczyl na rzecz patrona okreslone uslugi

Kontrakty literalne

- forma pisemna w Rzymie bardzo rzadko

- jedynie w ksiegach rachunkowych prowadzonych przez zamoznych Rzymian

Nomina arcaria - nie tworzyly zobowiazania. Jedynie znaczenie dowodowe potwierdzajace istnienie zobowiazania - np. potwierdzenie wierzyciela wyplacenia pozyczki.

Nomina transcriptica - wpis fikcyjnych wplat i wyplat.

- fikcyjny wpis, potwierdzajacy przyjecie swiadczenia ze zobowiazania potwierdzonego w ksiedze, z jednoczesnym fikcyjnem wpisem wyplaty dluznikowi tej samej kwoty

- dokonywane w obu ksiegach - nalezacych i do dluznika i do wierzyciela

- kontrakt taki - expensilatio - powodowal przeksztalcenie okreslonego zobowiazania w abstrakcyjne zobowiazanie z tytulu wpisu do ksiegi rachunkowej

- abstrakcyjny charakter i latwosc dowodu

- pozniej pojawily się skrypty dluzne - chirographa i syngraphae

Kontrakty konsensualne

1. Kupno - sprzedaz (emptio venditio):

- poczatkowo formalistycznie - za pomoca sipzu i wagi

- pewne skutki obligacyjne dla sprzedawcy jeśli osoba wytoczyla rei vindicatio - sprzedawcy był zobowiazany do udzielenia wsparcia. W przypadku przegrania można było pozwac sprzedawce - 2x wartosc sprzedanej rzeczy

- procz mancypacji - z peregrynami nieformalna

Rzymska sprzedaz konsensualna:

- sam fakt zawarcia nie przenosil rzeczy

- zobowiazanie dwustronne rownoczesne oparte na dobrej wierze

- actio venditii - przyslugiwala sprzedawcy

- actio empti - przyslugiwala kupujacemu

- kupujacy zobowiazany zaplacic cene, a sprzedawca wydac rzecz i zapewnic nabywcy jej spokojne posiadanie

- res nec mancipii - nabycie wlasnosci

- res mancipii - poczatek okresu zasiedzenia

- cena: Prokulianie i Gaius - scisle oznaczona kwota pieniedzy, Sabinianie - tez inny towar

- towar - kazda rzecz przeznaczona do obrou prawnego - istniejaca lub majaca powstac w przyszlosci - sprzedaz losowa: emptio spei - zobowiazaniem jest szansa postania np. polow ryb, emptio rei speratae - np. kupno przyszlych plonow -> rzecz przyszla

- jeżeli rzecz oznaczona indywidualnie zniszczenie lub pogarszenie (bez jakiejkolwiek winy sprzedawcy) - kupujacy niekorzystne konsekwencje

- kupujacy za to od momentu zawarcia umowy nabywal pozytki z rzeczy

Odpowiedzialność za wady:

- wady prawne -> sprzedawca nie był wlascicielem sprzedanej rzeczy lub sprzedal rzecz obciazona zastawem czy tez innym prawem na rzeczy cudzej. Odpowiedzialnosc za wady prawne wynikala z mocy samego prawa, gdyz sprzedawca miał obowiazek pomagac w ewentualnej procesie wydobywczym. Brak pomocy bądź przegrany proces - x2. Naturalia negotii kupna-sprzedazy.

- wady fizyczne -> indywidualnie oznaczona - rodzaj wad i swiadomosc. Nie był odpowiedzialny za wady jawne - kupujacy sam powinien. Wady ukryte - poczatkowo tylko jak wiedzial i zatail. Było to sprzeczne z zasadami dobrej wiary. Odpowiedzialnosc za ukryte wady fizyczne, niezaleznie od swiadomosci - dopiero w edykcie edylow kurulnych. Udzielali skargi o odstapienie od umowy i skargi o obnizenie ceny.

2. Najem (locatio conductio)

- wspolne z kupnem-sprzedaza -> zaplata w pieniadzach. Druga strona - danie rzeczy w uzywanie, wykonanie uslugi lub swiadczenie pracy

- zobowiazanie dwustronne rownoczesne, oparte na dobrej wierze, chronione za pomoca dwoch skarg - actio locati, actio conducti

1. Najem rzeczy - locatio conductio rei:

- zobowiazanie lokatora do wydania rzeczy do czasowego uzytkowania konduktorowi. Za to konduktor zobowiazywal się placic okreslone wynagrodzenie w pieniadzach. Przedmiot umowy - jedynie rzeczy niezuzywalne, oznaczone indywidualnie. Lokator miał tez obowiazek utrzymywania jej w stanie nadajacym się do uzytku przez caly okres najmu.

- actio conducti - mogl się domagac tego jak i wynagrodzenia za szkody, które poniosl w zwiazku z tym, ze rzecz była wadliwa i nie mogl z niej korzystac.

2. Najem dziela - locatio conductio operis:

- zobowiazanie conductora do wykonania oznaczonego dziela dla locatora. W zamian za to locator był zobowiazany zaplacic ustalone wynagrodzenie w pieniadzach. Konduktor zwalnial się - doreczenie wykonanego dziela - jak zniszczenie przed doreczeniem odpowiedzialnosc konduktor. Niektóre zawody odpowiedzialnosc nawet za przypadkowa utrate materialu.

3. Najem pracy - locatio conductio operarum:

- zobowiazanie lokatora do swiadczenia pracy na rzecz conductora. W zamian za to conductor okresowo wynagrodzenie w pieniadzach. Wynagrodzenie dla lokatora tez, gdy nie mogl wykonywac tej pracy, ale zglaszal chec.

- w ramach najmu - transport morski. Mogly wchodzic w gre wszystkic trzy.

- stosowane lex Rhodia de iactu - zrzut czesci ladunku przy ratowaniu statku. Wlasciciele ladunkow uratowanych i wlasciciel statku byli zobowiazani do proporcjonalnego wynagrodzenia strat poniesionych przez wlasciciela ladunku zrzucanego do morza

- za pomoca actio locati i actio conductii

3. Spolka (societas)

- wywodzi sie ze wspolnoty majatkowej miedzy wspoldziedzicami - consortium ercto non cito - istniala az do podzialu majadku spadkowego

- na wzor - mogly być tworzone dowolne wspolnoty (societates) - zgodna wola

- societas omnium bonorum - caly majatek wspolnikow

- societas unius rei - jedna transakcja

- societas alicuius negotionis - transkacje okreslonego rodzaju

- spolka - zobowiazanie dwustronne rownoczesne, oparte na dobrej wierze

- nieformalne porozumienie wspolnikow - wzajemne cele gospodarcze i wniesienie wkladow rzeczowych bądź wlasnej pracy

- swoboda przy tworzeniu jak i rozwiazywaniu spolki

- pelne, wzajemne zaufanie - smierc jednego - rozwiazanie

- actio pro socio - jeden chcial rozwiazac dla wlasnej korzysci np. dostal spadek

- wspolnicy - starannosc jak przy prowadzeniu wlasnych spraw

- straty jednego - tylko ta czesc zysku, która na niego przypadala

- podzial zyskow - umowa spolki, a nie wniesiona praca

- umowa mogla roznie okreslac prawa jak i obowiazki - jak nie okreslala - rowno w zyskach jak i stratach, niedopuszczalna jednak lwia spolka

- actio pro socio - rozliczenia z tytulu spolki. Wyrok - rozwiazanie spolki i infamia zasadzonego.

- actio communi dividundo - zgoda miedzy wspolnikami, ale chca rozwiazania

- spolka - nie był to odreby podmiot prawa - jedynie stosunki miedzy wspolnikami. Wobec osob trzecich - odpowiadal ten, kto zawarl umowe. Podobna do wspolczesnej cywilnej

- pozniej pojawily się tez cechy dla dzisiejszych spolek prawa handlowego: trwanie spolki mimo smierci, odpowiedzialnosc solidaena, wyodrebnienie majatku spolki np. zwiazki poborcow podatkowych - zaczely mieć osobowosc prawna - societates publicanorum: wspolna kasa + wspolny majatek + zarzadca

4. Zlecenie (mandatum)

- dla niektórych geneza - zarzad majatkiem przez prokuratora

- zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiazywal się na prosbe zleceniodawcy (mandant) wykonac nieodplatnie okreslone czynność prawna lub faktyczna

- czynność musiala lezec w interesie dajacego zlecenie lub w interesie innych osob, nie mogla wylacznie w interesie przyjmujacego zlecenie

- zobowiazanie dwustronne oparte na dobrej wierze, nierownoczesne - dochodzone przez mandansa (w przypadku niewykonania lub nienalezytego wykonania zlecenia) za pomoca actio mandatii directa

- zakres odpowiedzialnosci mandatariusza, który nie miał korzysci, lecz tylko obowiazki - gdy można mu przypisac zly zamiar

- actio manadatii contraria - mandatariusz dochodzil zwrotu kosztow poniesionych przy wykonywaniu zlecenia oraz zwolnienia ze zobowiazan zaciagnietych w zwiazku z wykonywaniem mandatu

- powinien wykonywac mandat w scisle ogreslonych granicach - jeśli nie to nie miał actio mandatii contraria

- mandat - np. kwalifikacje intelektualne, dokonanie czynnosci prawnej, polecenie udzielenia kredytu

- nie laczyl się z pelnomocnictwem ze skutkiem bezposrednim dla mandansa

- mandatariusz wystepowal na zewnatrz we wlasnym imieniu, bedac jedynie zastepca posrednim mandansa

- opieral się na wzajmenym zaufaniu stron - stad tez zobowiazanie gaslo w wyniku smierci jednej ze stron

- zasadzenie zleceniobiorcy z actio mandatii directa - poza odszkodowaniem również infamia

- mogl natomiast przyjac po wykonaniu mandatu honorarium

Rozszerzenie rzymskiego systemu kontraktowego

- stopniowo odchodzona od nominalizmu kontraktowego - zaskarzalnosc niektórym nowym umowom

- zaskarzalnosc dla „kontraktow realnych nienazwanych”

- zaskarzalnosc niektórym nieformlanym umowym - prawo pretorskie czy tez konstytucje cesarskie

Kontrakty realne nienazwane:

- rozwiniecie synallagmatycznych kontraktow konsensualnych

- w przeciwienstwie do kontraktow nazwanych - odpowiedzialnosc opierala się na idei, ze umowa o spelnienie swiadczenia wzajemnego rodzila zobowiazanie dopiero po spelnieniu swiadczenia przez jedna ze stron -> dlatego laczy się je z kontraktami realnymi

- swiadczenie jednej ze stron było spelnione w momencie zawiazania kontraktu - obowiazek wykonania swiadczenia ciazyl już tylko na jednej stronie -> zobowiazanie ma charakter jednostronny - obowiazek spelnienia swiadczenia powstal dopiero w chwilii, gdy jedna za stron wykonala już swoje swiadczenie.

- wprowadzono powodztwo o wypelnienie swiadczenia wzajemnego - actio praescriptis verbis

Kontrakty realne nienazwane - cztery schematy:

1) przeniesienie wlasnosci rzeczy w zamian za przeniesienie wlasnosci innej rzeczy - „daje abys dal” (do ut des)

2) przeniesienie wlasnosci rzeczy w zamian za wykonanie jakiejs czynnosci faktycznej (do ut facias)

3) wykonanie pewnej czynnosci faktycznej w zamian za przeniesienie wlasnosci (facio ut des)

4) wykonanie pewnej czynnosci faktycznej w zamian za wykonanie innej czynnosci (facio ut facias)

Można wymienic:

- zamiana (permutatio)

- kontrakt estymatoryjny (aestimatum) - komis - oddanie innej osobie rzeczy oszacowanej celem jej sprzedazy. W przypadku sprzedazy - powinien uiscic uzgodniona kwote. W razie niedokonania powinien zwrocic

- ugoda (transactio) - facio ut facias - rezygnacja ze wzajemnych roszczen

- w prawie justynianskim starano się podciagnac precarium

Pacta:

- dalsze rozszerzenie - przyznawanie zaskarzalnosci nieformalnym porozumieniom

- w prawie archaicznym były pacta, które np. mowily o wylaczeniu odpowiedzialnosci deliktowej

- inne polaczone ze stypulacjami

- edykt pretora: zapowiedz uznania zawartych porozumien nieformalnych - o ile nie sa sprzeczne z zasadami uczciwosci i przepisami prawa - nie skarga, ale podstawa do udzielenia zarzutu procesowego

Pakty pretorskie, pacta praetoria - prawo pretorskie z czasem - były wyraznie przewidziane w edykcie pretorskim:

1. constitutum debitii - nieformalna umowa o wypelnienie zobowiazania już istniejacego. Wzmocnienie, oprocz skargi istniejacej pretorska. Mogla tez dotyczyc zaplaty cudzego dlugu - rodzaj zobowiazania dodatkowego, zblizonego w skutkach do poreczenia

2. receptum argentarii - nieformalne oswiadczenie bankiera gwarantujace pokrycie dlugu klienta wobec osob trzecich. W razie niewywiazania się pretor udzielal skargi

3. receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - nieformalne oswiadczenie zlozone przez wlascicieli statkow, zajazdow i stajen gwarantujace ich zwiekszona odpowiedzialnosc za przedmioty wniesione przez podroznych. Orocz normalnej odpowiedzialnosci - locatio conductio tez vis maior (sila wyzsza). Odpowiedzialnosc ta zostala nastepnie ograniczona do przypadkowej utraty rzeczy (custodia). Pretor udzielal skargi

4. nieformalna umowa o zlozozenie przysiegi w postepowaniu in iure. Również skarga.

Konstytucje cesarskie, pacta legitima:

- nieformalna umowa o ustanowienie posagu (pactum dotale)

- nieformalna umowa darowizny (donatio)

- nieformalna umowa o powierzenie prywatnemu arbitrowi roztrzygniecia sporu miedzy stronami

Rozszerzenie pojecia kontraktow:

- w prawie justynianskim przyjeto, ze porozumienie zawarte w celu stworzenia miedzy stronami zobowiazania takie zobowiazanie tworzy

- pacta sunt servanda - nowozytna zasada swobody umow

„Jakby kontrakty”

- nie zostaly wyodrebnione jako osobna kategoria

- jakby kontrakty - dzielo sredniowiecznych glosatorow

Kodyfikacja justynianska:

- negotiorum gestio - prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Prowadzenie spraw glownie osoby nieobecnej bądź zmarlej. Powinno być prowadzone w interesie zastapionego i dla neigo uzyteczne. Gestor powinien owe sprawy zakonczyc i powiadomic.

- podobne do zlecenia - dwustronne nierownoczesne, dobrej wiary

- actio negotiorum gestorum directa - przez dominus negotii

- actio negotiorum gestorum contraria - w przypadku poniesienia nakladow bądź szkod

- tutela - podjecie się przez opiekuna prowadzenia spraw majatkowych pupila

- podobne do zlecenia - zobowiazanie dwustronne nierownoczesne, dobrej wiary

- actio tutelae directa - infamujaca

- actio tutalae contraria - opiekun w przypadku poniesienia nakladow lub szkod

- legatum - zobowiazanie spadkobiercy wobez legatariusza

- legatum per damnationem i legatum sinendi modo - actio in personam

- zobowiazanie jednostronne, scislego prawa - zblizone do stypulacji

- actio ex testamento

- solutio indebitii - zobowiazanie powstale z nienaleznego swiadczenia

- actio furti - swiadome przyjecie nienaleznego swiadczenia

- condicitio indebiti - gdy przyjmujacy nienalezne swiadczenie był w bledzie

- zobowiazanie jednsotronne, scislego prawa

- condictiones - bezpodstawne, niesluszne wzbogacenie - skargi:

- condictio ob rem dati - kontrakty realne nienazwane

- condictio ob turpem causam - przyjecie przysporzeniaw celu powstrzymywania się od dzialania haniebnego lub wykonywania obowiazku prawnego

- condictio furtiva - przeciwko zlodziejowi, którego majatek powiekszyla sprzedaz rzeczy skradzionej. Konkurowala z rei vindicatio

- condictio sine causa - wypelnienie zobowiazania bez podstawy prawnej lub opieralo się na sprawie waznej wedlu ius civile, ale ocenianej negatywnie przez prawo pretorskie

Zobowiazania powstale z czynow niedozwolonych i ze zdarzen do nich zblizonych

Pojęcie czynu niedozwolonego

- delicta - odpowiednik dzisiejszego czynu niedozwolonego - przestepstwo prawa prywatengo. Rodzily odpowiedzialnosc - zaplata kary prywatnej.

- w odroznieniu od odpowiedzialnosci z kontraktow i „jakby z kontraktow” , gdzie celem skargi było uzyskanie jedynie odszkodowania za poniesiona szkode, w przypadku odpowiedzialnosci deliktowej - celem skargi było uzyskanie od sprawcy zaplacenia kary pienieznej. Z kara moglo wiazac się tez odszkodowanie

Przestepstwa w prawie rzymskim: crimen, delictum (dochodzenie odpowiedzialnosci pozostawiono poszkodowanym).

- sankcja - powstanie stosunku zobowiazaniowego miedzy sprawca a poszkodowanym - chronione actio in personam

- w okresie XII tablic ciagle zemsta prywatna i prawo odwetu, pozniej kary pieniezne placone na rzecz poszkodowanego

- z systemem kar prywatnych zaczal konkurowac system kar publicznoprawnych

Poszczegolne delikty

1) Furtum

a)(ustawa XII tablic i prawo przedklasyczne)

Dwa glowne rodzaje kradziezy:

a) kradziez jawna (furtum manifestum) - przestepstwo karane publicznie. Wolny schwytany na goracym uczynku - kara chlosty - oddany pod wladze poszkodowanego. Niewolnika po wychlostaniu - smierc. Zlodziej noca - zabicie, konieczne podniesienie krzyku przez poszkodowanego

- prawo pretorskie zlagodzilo - kara prywatna -> 4x wartosc rzeczy, wolni jak i niewolnicy. Niewolnicy - odpowiedzialnosc noksalna

- kradziez jawna: goracy uczynek, miejsce gdzie kradl, schwytanie zlodzieja w miejscu, gdzie popelnil przestepstwo

b) kradziez niejawna (furtum nec manifestum)

- przeciwienstwo kradziezy jawnej

- kara prywatna - podwojna wartosc rzeczy skradzionej

- kara utrzymana przez prawo pretorskie

- actio furti concepti et oblati - skarga wnoszona przeciw przechowuacemu rzecz skradziona. Skarga przejeta przez prawo pretorskie

- actio furti prohibitii - skarga przeciw osobie, która utrudniala poszukiwania. Wprowadzona dopiero w pretorskim - odpowiedzialnosc 4x rzeczy skradziona

b)(prawo klasyczne)

- „nieuczciwe dotkniecie cudzej rzeczy w celu osiagniecia z tego korzysci albo przez zabor samej rzeczy, albo przez jej uzywanie, albo posiadanie”

- tez zabranie rzeczy przez zastawce zastawnikowi

- swiadome przyjecia nienaleznego swiadczenia

- zniszczenie dokumentu swiadczacego o istnieniu jakiego uprawnienia

- rzymska kradziez: dzisiejsze przywlaszczenie, oszustwo, paserstwo, uzywanie cudzej, usilowanie kradziezy

- contrectatio - element przedmiotowy kradziezy

- odpowiedzialnosc: zly zamiar, polegajacy na celowym, nieuczciwym dzialaniu sprawcy (contrectatio), majacym na celu osiagniecie zysku

- actio furti - nie tylko wlasciciel, ale i inne osoby - w interesie utrzymanie rzeczy w dotychczacowym stanie. Osoby, których odpowiedzialnosc obejmowala custodia - zastawnik, krawiec

- kara prywatna zlodzieja na rzecz powoda - 2x albo 4x, kradziez zwyczajna - 2x, na goracym uczynku - 4x

c)(w prawie klasycznym)

- powazniejsze rodzaje kradziezy kara publiczna

2) Rapina - rabunek:

- kwalifikowana forma kradziezy

- XII tablic - nie odrozniano

- pozniej pretor - specjalna skarga: przewidywala kare prywatna i infamie - tylko rok od popelnienia

- pozniej tylko skarga x1 i normalna actio furti nec manifesti - 2x

3) Damnum iniuria datum:

a) odpowiedzialnosc za wyrzadzenie szkody w cudzym majatku wg. ustawy XII tablic:

- skarga przyslugujaca wlascicielowi nieruchomosci, któremu zniszczone rosnace na niej drzewo bądź krzew, sprawa za krzew - 25 asow

- uszkodzenie ciala cudzego niewolnika - 150 asow

b) odpowiedzialnosc za wyrzadzenie szkody majatkowej wg. lex Aquilia:

- uchwalona w interesie plebejuszy

- uchylila wszystkie poprzednie przepisy

- wprowadzila specjalna skarge - actio damni iniuriae ex lege Aquilia

I rozdzial - odpowiedzialnosc osoby, która na skutek swego bezprawnego i bezposredniego dzialania zabila cudzego niewolnika lub zwierze czworonozne (te z res mancipi)

II rozdzial - odpowiedzialnosc wierzyciela dodatkowego, który nieuczciwie umorzyl zobowiazanie dluznika wobec wierzyciela glownego

III rozdzial - zranila cudzego niewolnika lub zwierze nalezace do pecus, zabila lub zranila inne zwierze, wzglednie uszkodzila lub zniszczyla inne rzeczy

I i III - zniszczenie i uszkodzenie cudzego majatku

Odpowiedzialnosc - przeslanki:

1. bezposrednie oddzialywanie samego sprawcy na rzecz zniszczona lub uszkodzona - jak sam przebil mieczem

2. szkoda w wyniku dzialania, a nie zaniechania. Musialo być ono bezprawne

3. rzecz musiala być rzeczywiscie zniszczona lub uszkodzona, nie np. rozkucie niewolnika, który uciekl

4. wysokosc poniesionej szkody wg. rynkowej wartosci rzeczy

5. nie odnosila się do odpowiedzialnosci za szkody majatkowe osoby wolnej

6. skarga - poczatkowo jedynie wlasciciel kwirytarny rzeczy

c) rozwoj odpowiedzialnosci z lex Aquilia w prawie pretorskim i klasycznym:

sankcja rozdzial I - obowiazek zaplaty kary w wysokosci najwyzszej wartosci, jaka rzecz miala w ciagu ostatniego roku przed wyrzadzeniem szkody

sankcja rozdzial III - najwyzsza wartosc z ostatnich 30 dni

rozdzial II - zapomnienie przez nieuzywanie. Adstypulator - rownowartosc szkody poniesionej przez umorzenie zobowiazania

c) rozwoj odpowiedzialnosc lex Aquilia w prawie pretorskim i klasycznym:

- prawo pretorskie przez skargi - rozciagniecie odpowiedzialnosc tez na przypadki, gdy sprawca oddzialywal na rzecz w sposób posredni lub przyczynil się do powstania szkody tez przez zaniechanie

- na gruncie interpretacji - zasada winy - przeslanka odpowiedzialnosci. Odpowiedzialnosc subiektywna, a nie obiektywna

Wina i jej stopnie - zasady odpowiedzialności zawinionej.

Przez winę (culpa) rozumie się subiektywny stosunek jakiegoś podmiotu do jego obowiązku zachowania się, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności, albo z treści stosunku prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem.
Miernikiem winy jest stopień. Dawne prawo rzymskie znało tylko dwa stopnie winy: dolus i culpa.
Dolus to „zły zamiar” (dolus malus), świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie, obliczone na wyrządzenie szkody drugiemu; postępowanie nieuczciwe, wbrew pojęciu „bonae fidei”; dolus był najwyższym stopniem winy.
Culpa - wina; sensu largo - wszelka wina, łącznie z dolus; sensu stricto - wina nieumyślna, niedbalstwo (neglegentia).
W prawie poklasycznym i justyniańskim nastąpiło rozszczepienie pojęcia culpa na:
- culpa lata - grube niedbalstwo, niezrozumienie tego co wszyscy rozumieją
- culpa levis - lżejsze niedbalstwo
Zaniedbanie staranności mogło być bądź wg wzorca abstrakcyjnego (tym wzorcem był „zapobiegliwy ojciec rodziny”) bądź wg wzorca konkretnego, którym był sam dłużnik.
Zasady odpowiedzialności zawinionej. Stopnie winy służyły do określenia miary odpowiedzialności dłużnika w poszczególnych zobowiązaniach:
a) za dolus odpowiadali wszyscy zobowiązani
b) w prawie justyniańskim culpa lata = dolus (magna culpa dolus est)
c) zasada korzyści (utilitas)
- strona, która nie miała korzyści z kontraktu odpowiadała tylko za dolus
- strona, która czerpała korzyści z kontraktu odpowiadała z reguły za omnis culpa

- udzielenie przez pretora actio utilis - rozciagniecie odpowiedzialnosci ex lege Aquilia na te przypadki, w których wlasciciel poniosl szkode nie przez zniszczenie rzeczy, ale przez to, ze utracil nad nia faktyczne wladztwo

- rozszerzenie pojecia wartosc rzeczy - pierwotna zasade obliczania rynkowej wartosci rzeczy zniszczonej lub uszkodzonej zastepowano oszacowaniem

- zaczeto stosowac wobec szkod na osobie wolnej

- rozszerzono - nie tylko kwirytarny, ale tez bonitarny i np. uzytkownik czy dzierzawca

4) Iniuria

- wszystko co jest czynione niezgodnie z prawem, ogolnie nazywa się bezprawiem (iniuria)

- w szczegolnym znaczeniu zniewaga

- zniewaga może dotyczyc ciala czlowieka albo jego godnosci, albo znieslawienia

Ustawa XII tablic:

- kilka przypadkow karania naruszenie nietykalnosci cielesnej osob wolnych

- również mogla dotyczyc niewolnikow i pod pater familias

Membrum ruptum - uszkodzenie ciala czlowieka, kara talionu, chyba, ze dogadali się co do kary pienieznej

Os fractum - zlamanie kosci reka lub kijem czlowiekowi wolnemu - 300 asow, niewolnik - 150 asow

Zniewaga fizyczna - 25 asow

Mala carmina - zle, obrazliwe piesni, zauroczenie plonow

Prawo pretorskie i klasyczne:

- edykt de iniuriis - zapowiedz udzielenia skargi actio iniuriarum aestimatoria - sedzia kara wg. slusznosci i sprawiedliwosci biorac pod uwage wine, a nie tylko skutek. Nie wiecej niż chcial poszkodowany.

- w innym edykcie zapowiedz - skarga przeciw temu kto w jakikolwiek sposób znieslawil dana osobe

- edykt De convicio - odpowiedzialnosc tego, kto obrazil slownie

- edykt adtemptata pudicitia - zaczepanie, malestowanie, natretne chodzenie za kobieta dobrych obyczajow lub mlodziencem, zaczepianie osoby im towarzyszacej

- actio iniuriarum - zniwazaona osoba, pater familias. Skargi penalne - gasly wraz ze smiercia sprawcy. Skarga dyszaca zemsta - tez w razie smierci poszkodowanego

- contrario iniuriarum iudicium - 1/10

Odpowiedzialnosc kryminalna za iniuria:

81 p. n. e. - lex Cornelia de iniuriis - oprocz odp. prywatnej rowniez publiczna za: uderzenie, wychlostanie, najscie domu

„Przestepstwa prawa pretorskiego”

Metus:

- na poczatku oswiadczenie woli pod wplywem grozby - rodzilo skutki prawne

- dopiero prawo pretorskie broni poszkodowanego

- dluznik pozwany w procesie z czynnosci dokonanej pod wplywem metus - exceptio quod metus causa, ten kto poniosl już szkode na skutek czynnosci do pretora o przywrocenie do stanu pierwotnego bądź skarga actio quod metus causa - skarga penalna poszkodowany lub jego dziedzice przeciwko sprawcy szkody - zasadzenie 4x wartosci szkody (rok od ustania zagrozenia). Po roku actio in factum - 1x.

- w prawie poklasycznym - skarga laczyla element kary z odszkodowaniem

Dolus:

- chytrosc, zdrada, podstep przedsiewziete do podejcia zdrady lub oszukania innej osoby

- w prawie cywilnym nie miał znaczenia dla waznosci

- zarzut procesowy exceptio doli

- actio doli - pretor, skarga penalna przyznawana poszkodowanemu bądź jego dzieciom przeciwko sprawcy szkody wyrzadzonej na skutek dolus. Zasadzenie na wysokosc wyrzadzonej szkody. Pocaigalo za soba infamie. Rok od powziecia wiadomosci. Po roku - actio in factum.

Servi corruptio:

- gorszenie cudzego niewolnika

- actio servi corrupti

- podstawa odpowiedzialnosci: dolus + zgorszenie niewolnika

- 2x podwojna wysokosc zniejszenia wartosci niewolnika

Fraus creditorum:

- podejmowanie przez dluznika aktow uszczuplajacych jego majatek w celu uniemozliwienia egzekwowania przez werzyciela swych naleznosci

- wierzyciele - przywrocenie do stanu poprzedniego

- actio Pauliana - w prawie justynianskim - wobec osob które odniosly korzysc z nieuczciwosci

Inne zdarzenia rodzace skarge penalna

- okreslenie - „zobowiazywac się jakby z deliktu”

- „jakby delikty” - glosatorowie

Iudex qui litem suam fecit:

- odpowiedzialnosc sedziego

- sedzia prywatny, ktory orzekal w tych procesach, uzyskiwal upowaznienie do roztrzygniecia sprawy na podstawie litis contestatio doknywanej przez strony za zgoda pretora

- skutek litis contestatio - zobowiazanie sedziego do osadzenia sprawy oraz stron brania udzialu w postepowaniu i dostoswania się do przyszlego wyroku. Sedzie powinien dolozyc odpowiednia starannosc.

- Gaius: odpowiedzialnosc na samej niestarannosci, Ulpian: podstepne, nieuczciwe dzialanie

- skarga przeciw sedziemu - wchodzil na miejsce dluznika sam sedzia

- wartosc przedmiotu procesu pierwotnego

- sedzie skorumpowany - przestepstwo prawa publicznego

Effusum vel deiectum:

- odpowiedzialnosc osoby zajmujacej pomieszenie w budynku za szkody wyrzadzone przez wyrzucenie lub wylanie czegos na ulice

1) wlasciciel rzeczy - mogl domagac się x2. Również dziedzice.

2) spowodowanie smierci wolnego - 50 tys. sestercow. Dostawal wolny obywatel, który wniosl skarge jako pierwszy

3) uszkodzenie ciala - uznanie sedziego

- nawet jak ktos inny bądź samo wypadlo - odpowiedzialnosc obiektywna - dzisiejsza „zasada ryzyka”

Positum aut suspensum:

- 10 tys. sestercow jak ktos wystawil lub wywiesil przedmiot na okapie dachu nad miejscem, gdzie chodzili przechodnie, jeżeli moglo to spowodowac szkode

- sam fakt swtworzenia zagrozenia

- skarga penalna, mogl wniesc każdy obywatel

Exercitores navis aut cauponae aut stabuli de damno aut furto:

• odpowiedzialnosc wlascicieli statkow, zajazdow i stajen za uszkodzenia I kradzieze przedmiotow wniesionych przez klientow, dokonane przez personel tych zakladow

• skarga penalna in duplum - zatrudnienie niewlasciwych osob

• skarga również dokonane przez niewolnikow i alieni iuris

Inne:

- odpowiedzialnosc noksalna - actio noxalis

- odpowiedzialnosc za szkody majatkowe wyrzadzone przez zwierzeta - actio de pauperie. Wynagrodzenie szkody bądź wydanie zwierzecia

- actio servi corrupti

Umocnienie zobowiazan

Intercessio

- intercessio - umocnienie zobowiazan. Zabezpieczenie rzeczowe jak i osobowe - stworzenie dodatkowego zobowiazania, w którym osoba zwana reczycielem, zobowiazywala się spelnic swiadczenie w miejsce dluznika

Rzeczowe umocnienie zobowiązań

- oddanie wierzycielowi rzeczy nalezacej do dluznika lub innej osoby

Fiducia cum crediotore contracta - przeniesienie wlasnosci na wierzyciela

Zastaw reczny (pignus) - pierwszy rodzaj zabezpieczenia - ograniczone prawo na rzeczy cudzej. Wydanie rzeczy wierzycielowi bez przeniesienia wlasnosci

Hipoteka - zastaw umowny

Osobowe umocnienie zobowiązań

- oprocz dluznika odpowiadal tez poreczyciel

- najpopularniejsze poreczenia za pomoca kontraktu werbalnego - sponsio, fidepromissio, fideiussio

- sponsio tylko obywatel rzymski

- sponsio i fidepromissio - umocnienie zobowiazan slownych. Nie przechodzily na dziedzicow.

- fideiussio - również zobowiazania naturalne. Przechodzilo na dziedzicow

- zobowiazanie poreczyciela - zobowiazania akcesoryjne - istnieje tak dlugo, jak dlugo istnieje zobowiazanie podstawowe

- poreczyciel, który spelnil swiadczenie mogl domagac się od dluznika zwrotu kosztow na podstawie kontraktu zlecenia

Skutki niewykonania zobowiazan

Uwagi wstepne

- podstawowy obowiazek dluznika - wykonanie zobowiazania, zgodnie z jego trescia

- niewykonanie lub nienalezyte wykonanie - odpowiedzialnosc dluznika

Zwolnienie dluznika z odpowiedzialnosci:

- sila wyzsza (vis maior) - zdarzenie, któremu nie może się oprzec ludzka slabosc

- casus fortuitus - przypadkowe zdarzenie - zdarzenie, które nie może być przewidziane przez ludzka roztropnosc

Podstawy odpowiedzialnosci za niewykonanie zobowiazania

- brak przyczyn zwalniajacych - obowiazek pokrycia szkody, która poniosl wierzyciel

- dolus - swiadome podstepne postepowanie, którego celem było narazanie wlasciciela na szkode

- culpa lata - niedochowanie starannosci, jaka była wymagana od kazdego czlowieka - grube niedbalstwo

- culpa levis in abstracto - starannosc jaka oczekuje się od starannego ojca rodziny

- culpa levis in concreto - starannosc jaka czlwiek zwykl przejawiac przy prowadzeniu wlasnych spraw

- najpierw wina obiektywna, potem subiektywna

- odpowiedzialnosc obiektywna - custodia - szczegolne strzezenie rzeczy - np. komodatariusz, zastawnik, krawiec

- prawo justynianskie chcialo wyeliminowac wine obiektywna

Szkoda majatkowa i odszkodowanie

- damnum emergens - powstanie rzeczwistej szkody majatkowej - musiala dac się wyrazic w pieniadzach. Zwyczajna wartosc rynkowa uszkodzonej lub nienabytej rzeczy

- lucrum cessans - zysk, którego poszkodowany nie osiagnal

- wysokosc odszkodowania - sedzia, stricti iuris - intrukcje od pretora, dobra wiara - miał wieksze pole manewru

Zwloka

- mora - niewykonanie zobowiazania w terminie, Mogla pociagnac za soba modyfikacje swiadczenia.

- mora debitoris - zwloka dluznika - dluznik nie wypelnial, z przyczyn od niego zaleznych i zawinionych, zobowiazania chwili, gdy stalo się ono wymagalne. Jak nie ma terminu - gdy wierzyciel wezwal. Jak termin - uplyw terminu stawial dluznika w zwloce

- przy zobowiazaniach z deliktu - dluznik od samego poczatku w zwloce

- zwloka - zaostrzenie odpowiedzialnosci. Odpowiadal za sile wyzsza, ponosil tez ryzyka przypadkowej utraty rzeczy i był zobowiazany do placenia odsetek

- niekorzystne skutki zwloki konczyly się z chwila, gdy zaoferowal on wierzycielowi opoznione swiadczenie. Jeśli wierzyciel nie chcial przyjac - sam popadal w zwloke

- mora creditoris - zwloka wierzyciela.

- wierzyciel bez uzasadnionych przyczyn odmawial przyjecia oferowanego mu swiadczenie

- zwloka wierzyciela - zmniejszenie zakresu odpowiedzialnosci dluznika - odpowiedzialny jedynie za dolus

- oczyszczenie się ze zwloki - gdy wyrazil on gotowosc przyjecia swiadczenia

Wygasniecie zobowiazan

Wykonanie swiadczenia

- solutio - wykonanie zobowiazania

- w prawie archaicznym jeżeli formalne zawiazanie np. sponsio to tez formalne zwolnienie dluznika - odwrotnosc aktu (contrarius actus)

- w przyadpku sponsio - acceptilatio

- solutio per aes et libram - umazala zobowiazanie za pomoca spizu i wagi badz wyroku sadowego

- jeżeli dluznik wykonalby, a nie zostalby zwolniony - istnialo nadal

- wierzyciel mogl nadal wymagac, ale pretor miał zarzut procesowy - zobowiazanie gaslo wówczas z mocy prawa pretorskiego

- moglo wygasnac, jeśli stalo się niemozliwe do wykonania - gdy dluznik nie ponosil winy za nastepcza niemoznosc swiadczenia

- jeżeli nie zachowal odpowiedniej starnnosci lub custodia - zobowiazanie dare lub facere - odszkodowanie za niewykonanie zobowiazania

Zwolnienie z dlugu

- nieformalne zwolnienie z dlugu

- iniuria i factum gasly przez nieformalne porozumienie - pactum

- poza dwoma przypadkami - jedynie skutki w prawie pretorskim - mozliwosc stosowanie w formulca exceptio pacti

Novatio

- przemiana w nowe zobowiazanie - czyli odnowienie - novatio intem easdem personas

- nowe zobowiazanie zamiast dotychczasowego - moglo być latwiejsze dochodznie wtedy

- zamiana jednej ze stron stosunku zobowiazaniowego - novatio inter novas personas

Zmiana podmiotow stosunkow obligacyjnych

- zmiana dluznika jedynie - novatio inter novas personas

- zmiana wierzyciela - również przez ustanowienie zastepstwa procesowego

Confusio

- polaczenie osoby wierzyciela i dluznika

Smierc stron

- z deliktu - smierc dluznika wygasniecie zobowiazania

- smierc wierzyciela - jedynie w przypadku skarg dyszacej zemsty - iniuria

- z kontraktu - dziedziczne z obu stron - wyjatek zobowiazania na szczegolnym zaufaniu stron - societas, mandatumm, wykonanie portretu przez slynnego malarza

Potracenie

- compensatio - wzajemne zaliczenie dlugow i wierzytelnosci

- na skutek kontraktu miedzy stronami

- przez sedziego w procesie

- warunkiem - wymagalnosc obuwierzytelnosci i ich jednorodzajowosc

- prawo justynianskie: identycznosc podmiotow, waznosc i wymagalnosc naleznosci, ich jednorodzajowosc oraz latwosc ich udowodnienia

Część III (Prawo dotyczące skarg), roz.X (Ochrona praw prywatnych)

Ochrona praw prywatnych - dlatego się tak nazywa a nie `proces', bo w PR ochrona praw prywatnych obejmowała ochronę procesową ale także pozaprocesową

II Podstawowe pojęcia z zakresu procesu prywatnego

Jurysdykcja(iurisdictio) - [dziś: kompetencje i uprawnienia właściwego organu państwa do rozstrzygania spraw cywilnych; oznacza zakres też terytorialny, osobowy,rzeczowy, którego te kompetencje dotyczą] pojęcie jurysdykcji w prawie rzymskim wiązało się z działalnością urzędników jurysdykcyjnych(głównie pretora). W okresie republiki i pryncypatu iurisdictio w zakresie prawa prywatnego, oznaczała udzielenie skargi\ powództwa(dare actionem), co oznaczało upoważnienie do rozstrzygnięcia sprawy przez sędziego lub sędziów prywatnych. Inaczej miała się sprawa w prawie karnym, gdzie urzędnik rozstrzygał sprawę i zasądzał karę publiczną.

Skargi powództwa, które były przydzielane stronom dzieliły się na iudica legitima (proces w Rzymie i w odległości 1 mili od Rzymu, gdy stronami byli obywatele Rzymu i gdy sędzia był jednoosobowy; sprawa miała być rozstrzygnięta w ciągu roku i 6 miesięcy) i iudica quae imperio continentur (gdy sprawę spełniająca warunki iudicum legitimum sądził zespół sędziowski, proces poza granicami Rzymu lub choć jedna ze stron lub sędzia nie miał obywatelstwa rzymskiego)

Actio, skarga, powództwo - Rzymski termin actio odpowiada dzisiejszemu powództwu inaczej jednak niż współcześnie rzymskie powództwo nie musiało wynikać z wyraźnie określonego uprawnienia podmiotoweo znajdującego podstawy w przepisach ius civile(actio - wniosek zgłoszony przez powoda do sądu o przeprowadzenie procesu przeciwko wskazanej osobie, zwanej pozwanym). W przypadku kiedy w ius civile nie było odpowiedniego umocowania prawnego, pretor zgodnie z zasadami słuszności i sprawiedliwości mógł udzielić ochrony (co powiększało jego ius honorarium).

Strony - Występujące w procesie strony określane są mianami pozwanego(reus) i powoda(actor). Przesłanki wystepowania w charakterze strony:

1. Zdolność procesowa - czyli możliwość występowania w procesie, zależała w Rzymie od posiadania zdolności do czynności prawnej (ograniczenie niedojrzałych ludzi i dojrzałych kobiet - te do początku pryncypatu; pozbawieni jej byli niewolnicy). Peregryni otrzymali zdolność procesową dopiero w procesie formułkowym. Zdolność procesowa osób alieni iuris stopniowo ulegała rozszerzeniu.

2. Legitymacja procesowa - czyli uprawnienie do wystepowania w charakterze strony w konkretnej sprawie, zależała w Rzymie czyli od tego czy osoba występowała jako pozwany(legitymizacja bierna) czy powód(legitymizacja czynna) mogła występować w takim charakterze na podstawie konkretnego stosunku prawnego.

Po stronie powoda i pozwanego mogła występować wielość podmiotów - współuczestnictwo procesowe. W archaicznym prawie rzymskim nie dozwolone było zastępstwo procesowe. Z biegiem czasu wykształcili się zastępcy jako: przedstawiany przed sądem oficjalnie cognitor, oraz działający na podstawie nieformalnego zlecenia procurator. Skutki działania kognitora spadały bezpośrednio na zastępowanego, zaś czynności prokuratora musiały być zatwierdzone, dlatego prokurator musiał dać zabezpieczenie, że jego działania zostaną zatwierdzone. Prokurator mógł wystepować w procesie bądź jako os.upoważniona do zarządu całym majątkiem albo jako zastepca w konkretnej sprawie.

Kontrtadyktoryjność - strony decydowały samodzielnie o losach postępowania procesowego i o stawianych wnioskach dowodowych. Nie oznaczało to jednak tego, że pretor nie mógł się nie zgodzić z nadużyciem prawa przez powoda, odmawiając mu udzielenia ochrony procesowej, lub chroniąc pozwanego poprzez danie mu zarzutu procesowego (exceptio).

W postępowaniu apud iudicem sędzia nie mógł wyjść poza zakres upoważnienia zawarty w litis contenstatio.

Sędzia może orzekać tylko wg tego co jest w żadaniach w intentio („niech nie wychodzi sędzia ponad żadania stron”) i do czego został upoważniony przez pretora przy nawiązaniu sporu

Ciężar dowodu - Ciężar dowodu zawsze spoczywał na tym kto twierdził.(powód musiał udowodnić fakt zamieszczony w formułce; ewentualnie pozwany musiał udowodnić exeptio lub replicatio jeśli były one zawarte w formułce zarzutu przeciwko twierdzeniu powoda). Samo zaprzeczenie nie wymaga dowodu bo nie można przeprowadzać dowodu negatywnego. Rodzaje dowodów:

3. zeznania świadków (biorący udział w czynnościach prawnych lub świadkowie dobrowolni

4. dowód z biegłych rzeczoznawców

5. dowód z dokumentu - nabrał znaczenia dopiero w okresie poklasycznym

6. przysięga składana przez powoda lub pozwanego.

Legalna teoria dowodów - dopiero w procesie kognicyjnym, wcześniej wartość dowodów oceniana swobodnie przez sędziego.

III Przemiany postępowania sądowego w Rzymie

W historii prawa rzymskiego ochrona praw prywatnych realizowana była poprzez trzy postępowania sądowe: legislacyjne, formułkowe i kognicyjne.

1. postępowanie legisakcyjne (per legis actionem) - Najstarszy rodzaj postępowania sądowego, można w nim znaleźć wiele elementów pomocy własnej było to tzw. postępowanie zwyczajne(iudicium legitimum), do połowy 2 w. p.n.e. pozostało jedynym sposobem powstawało jedynym postępowaniem zwyczajnym. Był postępowaniem niezmiernie formalistycznym. Skuteczność działań stron zależała od dokładnego wypowiedzenia ściśle oznaczonych, wymienionych przez jus civile formuł słownych. Dozwolone było tylko między obywatelami.

2. Postępowanie formułkowe - nazwa wywodzi się od udzielanej przez pretora formułki(formula), stanowiącej instrukcję dla sędziego. Początkowo stosowana była między ob. peregrynami i obywatelami, później zaczęto stosować je także do rozstrzygania sporów między obywatelami. Poprzez lex aebuita(II w. p.n.e.) została uznana za postępowanie zwyczajne (iudicium legitimum). W 342 ostatecznie zlikwidowany zostało to postępowanie dzięki cesarzom.

3. Proces kognicyjny - zaczął powstawać w okresie cesarstwa, jako sposób rozstrzygania sporów przez urzędników cesarskich. Został on określony jako postępowanie nadzwyczajne(cognito extra Ordinem).

Współistnienie dwóch postępowań - starsze wypierane przez nowsze. Legisakcyjny i formułkowy - końcówka republiki; formułkowy i kognicyjny - pryncypat

IV Ogólna charakterystyka postępowania legisakcyjnego i formułkowego

CECHY WSPÓLNE DLA PROCESÓW WYWODZĄCYCH SIĘ Z OKRESU REPUBLIKAŃSKIEGO:

-Podział postepowania na dwa stadia

1. In iure - odbywało się przed urzędnikiem sprawującym jurysdykcję(początkowo tylko pretor miejski (praetor urbanus), w późniejszym okresie także pretor dla peregrynów a także edylowie kurulni na targowiskach). W procesie legisakcyjnym po wysłuchaniu formuł stron i w oparciu o ich prawną poprawność pretor wyrażał zgodę lub nie na oddanie sprawy do rozstrzynięeca sędziemu prywatnemu (iudex). W procesie formułkowym to pretor w oparciu o postulaty stron i własną wiedzę o prawie pisał formułkę, a skargę udzielał w oparciu o ocenę prawną zdarzenia czy faktyczną zasadność żadania a nie formułki.

2. In iudico\ apud iudicem - odbywało się przed sędzią prywatnym, którego zadaniem było merytoryczne rozstrzygnięcie sporu. Był to najczęściej sąd jednoosobowy. Do niektórych spraw byli powoływani sędziowie kolegialni:

1. recuperatores - sprawy należące do pretora do spraw peregrynów i niektóre sprawy deliktów.

2. decemviri stlitibus iudicandis - orzekający w sporach o wolnośc

3. centumviri - sprawy spadkowe i o nieruchomości.

-Pozew prywatny

Nakłonienie pozwanego by stawił się przed sądem w celu przeprowadzenia pierwszej fazy procesu należało tylko do powoda. Formalnie wezwanie pozwanego do stawienia się przed urzędnikiem w określonym terminie(in ius vocatio) było aktem o charakterze prywatnym. Po zastosowaniu takiego wezwania pozwany musiał stawić się przed sądem, początkowo powód miał prawo użyć przemocy wobec pozwanego, który nie uczynił zadość temu żądaniu. Pozwany mógł tez dać powodowi zabezpieczenie, że przyjdzie, polegało ono na ustaleniu ręczyciela (vindex). Niekiedy było możliwe danie zabezpieczenia pieniężnego w formie stypulacji (vadimonium). Jeżeli przedmiotem sporu było prawo władcze nad osobą lub rzeczą (prawo chronione za pomocą action In rem), pozwany miał obowiązek przynieść lub przyprowadzić przedmiot władania do urzędu pretora

W procesie formułkowym przed formalnym złożeniem in ius vocatio powód miał obowiązek poinformować pozwanego o zamiarze wytyczenia mu procesu(editio actionis). W przypadku niezgłoszenia się pozwanego pretor mógł udzielić powodowi specjalną skargę o zapłacenie kary prywatnej lub też zezwolenie na zajęcie całego majątku pozwanego. Edykt pretorski mogl ograniczyc stosowanie In ius vacatio wobec niektórych kategorii osob oraz złagodzenie jej działania.

-Litis contestatio

Pierwsze stadium postępowania in iure kończyło się formalnym ugruntowaniem sporu, zwanym litis contestatio. Dopiero jej dokonanie dawało sędziemu prywatnemu legitymację do działanie w procesie. Pretor wyznaczał w obecności i za zgodą stron sędziego.

Skutkiem litis contestatio było powstanie obowiązku stron do poddania się wyrokowi, stwarzała również obowiązek po stronie sędziego do wydania wyroku. Zobowiązanie powstałe w wyniku litis contestatio było określone zwrotem condemnari oportere.

W przypadku gdy przedmiotem sporu było dochodzenie wierzytelności (action In personam)opartej na jus civile, dochodzonej w iudicum legitimum, dokonanie litis contestatio powodowało wygaśnięcie pierwotnego zobowiązanie(z dare, facere, praestare, oportere) i [przemiana go w zobowiązanie z condemnari oportere.

W przypadku gdy przedmiotem sporu było zobowiązanie oparte na prawie pretorskim lub gdy chodziło o naruszenie praw władczych, zobowiązanie nie gasło lecz pozwanemu przysługiwała w kolejnym procesie exeptio.

Litis contestatio stanowiła ostateczny moment ugruntowania się przedmiotu sporu i wszelkie późniejsze zmiany w przedmiocie sprawy jak np. zwrócenie rzeczy nie mogły być przez sędziego uznawane.

Dokonanie litis contestatio było, możliwe tylko przy udziale obu stron.

1. W przypadku gdy przedmiotem procesu było zobowiązanie, pozwany, który nie chciał dokonać litis contestatio był traktowany jak indefensus(osoba, która się nie broni). W skargach in personam pretor zezwalał na zabranie pozwanego do więzienia prywatnego(ductio), bądź wprowadzał powoda w majątek pozwanego(missio in bona), do czasu kiedy zgodził się na litis contestatio.

2. W przypadku kiedy przedmiotem sporu była rzecz lub osoba brak litis contestatio mógł powodować udzielenie powodowi posiadania nad rzeczą(tylko wtedy przedmiot przyniósł pretor).

3. W przypadku gdy pozwany ukrył rzecz przed pretorem, miała miejsce specjalna skarga actio ad exhibendum która stwarzała obowiązek wdania się w spór, ewentualny wyrok miał wysokość wartości rzeczy.

4. W przypadku kiedy przedmiotem sporu była nieruchomość, przeciwko pozwanemu można było stosować interdictum quem fundum, który pośrednio zmuszał pozwanego do wdania się w spór.

Do litis contestatio nie dochodziło gdy:

1. Pozwany uznał żądania powoda w trakcie postępowania in iure(confessio in iure - to już był wyrok zasądzający, tzn miało taki sam skutek)

2. iusiurandum in iure - czyli przysięga składana przez pozwanego, że roszczenie powoda nie istnieje. Roszczenie przysięgi mogło być przerzucone na powoda,że jego roszczenie istnieje. Złożenie przysięgi przez pozwanego mogło zakończyć proces lub dać mu exeptio (udzielone pozwanemu). Dalej mogło istnieć postępowanie za krzywoprzysięstwa(odpowiedzialność karna).

-Wyrok

Sędzia musiał trzymać się ściśle upoważnienia zawartego w litis contestatio. Ocena dowodów należała do sędziego, wyrok był ostateczny i nie podlegał zaskarżeniu. Dla strony przegrywającej wydanie wyroku (iudicatum) stwarzało obowiązek jego wykonania, powstające z wyroku zobowiązanie (iudicatum lub iudicatum facere oportere) zastępowalo powstające w wyniku litis contestatio.

-Postępowanie egzekucyjne

W przypadku nie wykonania przez dłużnika wyroku wierzyciel mógł przystapić do egzekucji przez dokonanie nowej in ius vocatio. Podstawą wszczęcia tego postepowania było niewykonanie obowiążku wynikającego z wyroku lub zdarzenie mające taki sam skutek jak wyrok (którym było confessio In iure).

W postępowaniu in iure jako podstawę pozwany podawał istnienie wyroku i fakt jego niewykonania. W przypadku uznania wyroku dochodziło do efektywnej egzekucji (przedmiotem był w legisakcyjnym dłużnik, w formułkowym majątek dłużnika). Pozwany mógł tez przed pretorem zakwestionować formalną prawidłowość wyroku. W tym przypadku dochodziło ponownie do litis contestatio, którego przedmiotem nie mogła być zasadność pierwszego wyroku, można było tylko wysnuwać argumenty odnoszące się do nieważności postępowania. Ciężar udowodnienia nieważności postępowania należał w tym procesie do pozwanego (bo to on podnosi tę sprawę). Zasądzenie w tym procesie wiązało się z zapłaceniem podwójnej wartości przedmiotu sporu jeśli podniosl bezzasadnie. Kiedy wygrał pozwany otrzymywał on wartość rzeczy.

$44. Postępowanie legisakcyjne ogólna charakterystyka

1. Cechą charakterystyczną postępowania legisakcyjnego była niezwykła formalistyka, w szczególności przy nawiązaniu sporu przed pretorem. Postępowanie in iure sprowadzało się do użycia kilku formuł słownych(legi actiones), które musiały być wypowiedziane przed pretorem bez najmniejszych pomyłek ani zająknięć, w przeciwnym razie powód tracił możliwość wniesienia skargi. Dzięki Galusowi znamy pięć legis actiones:

1. legis actio Sacramento (In rem oraz In personam)

2. legis actio per manus iniectionem

3. legis actio per iudicis [arbitrive] postulationem

4. legis actio per condictionem

5. legis actio per pignoris capionem

1 słuzyła do dochodzenia praw władczych nad rzeczami I osobami (skuteczna erga omnes)a 4-5 słuzyły do dochodzenia roznego rodzaju zobowiązan cronionych za pomocą actions in personam.

II. Poszczególne legis actions

Legis actio sacramento - według Gaiusa okreslana jako skarga ogólna(actio generalis). To znaczyło, że miała zastosowanie do wszystkich nieokreślonych w ustawach spraw. Istotą tego postepowania (w In iure) było wypowiedzenie ściśle określonych formuł słownych, za pomocą których strony stwierdzały spór do istnienia, bądź nieistnienia pewnego uprawnienia. Następnie strony wyznaczały zakład przez wyznaczenie określonej ofiary, początkowo zwierzęta później pieniądze. Strony zgadzały się, żeby słuszność ich roszczeń osądził sędzia prywatny wyznaczany za ich zgodą przez pretora. Sędzia osądzal tylko słuszność bądź nie pozwu.Rozstrzygniecie o niesłuszności którejkolwiek ze stron zmuszało do zapłacenia sacramentum na rzecz państwa. Rozstrzygnięcie to tworzyło między stronami zobowiązanie zwane iudicatum, które powinno być dobrowolnie wykonane przez stronę przegrywającą. Początkowo niewykonaie tego zobowiązanie było zagrożone przymusem wygrywającego później nową skargą legis actio per manus iniectionem. Postępowanie za pomocą legis action sacramento in rem odbywało się:

1. właściciel rzeczy lub mający prawo władcze nad osobą, który został pozbawiony faktycznego władztwa nad rzeczą lub osobą, wzywał osobę posiadającą jego rzecz lub u której znajdowała się osoba do stawienia się przed pretorem

2. Pozwany musiał się stawić przed pretorem wraz z przedmiotem sporu lub jego symbolem

3. Powód wypowiadał przed pretorem ściśle określone przez ustawę słowa i dotykał festucą przedmiotu sporu(to działanie vindicatio).

4. Pozwany musiał postapić analogicznie(inaczej nie dochodziło do litis contestatio)(contravindicatio)

5. Pretor zakazywał zaprzestanie walki o przedmiot(„pozostawcie obydwaj rzecz/człowieka”)

6. każda ze stron wypowiadała dalsze formuły, z których miało wynikać, że okazała zgodnie z prawem swą władzę nad przedmiotem

7. Wzajemne wezwanie do ustalenia sacramentum i zgadzały się na jego ustanowienie.

8. Po wyznaczeniu sędziego pretor oddawał rzecz w tymczasowe posiadanie jednej ze stron, która wyznaczała ręczycieli (praedes).

9. W postępowaniu przed sędzią każda ze stron udowadniała, że przysługuje jej prawo do spornej rzeczy.

10. Sędzia ustalał czy sacramentrum jednej ze stron zostało ustanowione słusznie, tym samym sacramentum drugiej było ustanawiane niesłusznie.

11. Poza obowiązkiem zapłaty sacramentum, był tez obowiązek wydania spornej rzeczy

12. W przypadku kiedy żadne sacrementum nie zostało uznane za słuszne, przepadały one na własność państwa a rzecz pozostawała u dotychczasowego posiadacza.

Legis actio Sacramento in personam nie mamy szczegółowych relacji z jej przebiegu ale musiała przebiegać analogicznie(brak było contravindicatio), ciężar dowodu należał wyłącznie do powoda (pozwany tylko negował jego twierdzenia), niemożliwe było też uznanie obydwu sacramentum za niesłuszne.(wyrok polegał na wykonanie świadczenia i zapłacenie sacramentum)

Legis actio per manus iniectionem

Była to sarga in personam. Mogła służyć do dochodzenia zobowiązań wynikających z wyroków sądowych oraz niektórych uprzywilejowanych wierzytelności(pożyczki dokonywanej spiżem i wagą, z zapisu testamentowego z niektórych deliktów), które stwarzały obowiązek określany zwrotem damnas esto(podstawe wszescia legis action per manus iniectionem określa się damnatio).

1. Powód dokonywał(manus iniectio) przed pretorem, nałożenia ręki na osobę dłużnika, wypowiadając formułę stwierdzającą iż powd dokonuje nałożenia ręki na dłużnika z powodu niwywiązania się przez niego z obowiązku, który na nim ciążył.

2. (po dokonaniu manus iniectio) Pretor zezwalał na zabranie dłużnika do domu powoda w celu wykonania egzekucji. Jeżeli nikt nie wykonał długu za dłużnika, powód mógł go sprzedać poza obręb Rzymu. Początkowo mógł tez go nawet zabić. Później doszło do złagodzenia postępowania wobec dłużników (lex Poetelia 326pne).

3. Jeżeli dłużnik kwestionował zasadność dokonania na jego osobie manus iniectio, mógł poprosić osobę trzecią(vindex) o odtrącenie ręki powoda i wdanie się w spór. W niektórych przypadkach pozwany mógł sam odtrącić rękę powoda. W przypadku odtrącenia ręki dochodziło do litis contestatio i procesu gdzie sędzia miał rozstrzygnąć czy manus iniectio była zasadna. Vindex i dłużnik ryzykowali w procesie podwójną wartością rzeczy a wierzyciel, który niesprawiedliwie wszczął postępowanie, był on zobowiązany zapłacić pozwanemu równowartość przedmiotu sporu.

Legis actio per iudicis (arbitrive) postulationem oraz l.a. per condicionem - uproszczenie, brak sacramentum, by nawiązać spor - tylko stykło wypowiadanie okreslonych słó bez gestów już; skargi In personam.

Legis actio per iudicis (arbitrive) postulationem

Była skargą in personam mogła być dochodzona do ściśle określonych wierzytelności pieniężnych, w ściśle określonych przez ustawę przypadkach. Powód wzywał pozwanego do uznania lub zaprzeczenia długu. W przypadku kiedy pozwany zaprzeczył prosił on pretora o ustanowienie sędziego prywatnego. Służyła do dochodzenia głównie wierzytelności zawartych w formie słów(pytań i odpowiedzi - sponsio) oraz przy rozliczeniach współdziedziców(w tym przypadku sędzia = arbiter), również z tytułu współwłasności (lex Licinia dopuściła). Nawiązanie sporu przed pretorem w przypadku wierzytelności ze sponsio nastepowało przez stwierdzenie powoda że pozwany jest mu winien z tytułu sponsio okresloną ilość pieniędzy oraz wezwanie przeciwnika aby tę wierzytelność uznał lub jej zaprzeczył. Gdy przeciwnik zaprzeczył, powod wzywał pretora o ustanowienia sędziego lub arbitra który sprawę rozstrzygnie.

legis actio per condictionem

Powstała w III w. p.n.e. na mocy dwóch ustaw Lex Silia do dochodzenia ściśle oznaczonych wierzytelności pieniężnych oraz lex Calpurnia o świadczenie ściśle oznaczonych rzeczy innych niż pieniądze. Powód przed pretorem wymieniał wierzytelności i mówił, że jeśli w ciągu 30 dni nie zostaną wyrównane to pozwany powinien się stawić przed pretorem w celu wyznaczenia sędziego. Formuła wypowiadana podobna do l.a.per iudicis arbitrive postulationem tylko że powod nie musiał precyzowac podstawy prawnej żądania

Legis actio per pignoris capionem

Było to pozasądowe zajęcie przedmiotów należących do dłużnika w celu zmuszenia go do dokonania żądanego świadczenia. Zajęcia dokonywano przy udziale ściśle oznaczonych słów. Dotyczyło tylko do oznaczonych, nielicznych przypadków dochodzenia należności. (zapłata żołdu, należności podatkowych, oraz wynikających z prawa sakralnego [np. przeciwko osobie która kupiła zwierze ofiarne i nie zapłaciła ustalonej ceny).

$45 Postępowanie formułkowe, I. ogólna charakterystyka

Postępowanie formułkowe było zdecydowanie mniej formalistyczne niż legisakcyjne. Strony już nie musiały aby doszło do litis contestatio wypowiedzieć określonych formuł słownych, strony przedstawiały tylko w sposób nieformalny pretorowi swoje racje, na tej podstawie pretor decydował o udzieleniu bądź nie skargi.

Pretor w oparciu o istniejący stan prawny i zasady słuszności pisał formułkę, wyznaczał sędziego i dawał mu upoważnienie do osadzenia sprawy. Formułka była zwykle pisemna, po jej napisaniu pretor wręczał ją stronom i w tym momencie następowało litis contestatio.

Formułki rozszerzaly możliwość udzielenia ochrony prawnej poza ograniczoną sferą sztywnych legis actiones

II Formułka

-Istota formułki - stanowiła instrukcję dla sędziego, jakie okoliczności ma ustalić i jaki ma wydać wyrok, miała zazwyczaj formę zdania warunkowego. Jego pierwsza część było to przedstawienie warunku (intentio; opis stanu faktycznego na, którego tle doszło do sporu) druga stanowiła projekt wyroku, który sędzia miał obowiązek wydać. W formułkach były czesci zwyczajne, nadzwyczajne (fakultatywnie umieszczane)

-Części zwyczajne formułki - Części które musiały znaleźć się w formułce:

>Nominatio - wyznaczenie sędziego prywatnego, było to dokonywane w formie imperatywnej (iudex esto - niechaj sędzią będzie) na początku formułki.

>Intentio - część formułki, w której powód zawiera swoje żądania. W intentio actio in personam wymienieni byli wierzyciel i dłużnik, opis przedmiotu świadczenia. Gdy przedm.zobow.była np. świadczenie określonej sumy $ to intentio była ściśle oznaczona (intentio certa), gdy świadczenie inne niż $ to incerta. W intentio actio in rem zawarte było tylko nazwisko powoda oraz opis przysługującego mu uprawnienia władczego nad rzeczą lub osobą, którego naruszenie było powodem wszczęcia procesu. Zazwyczaj intentio występowało łącznie z condemnatio jedynie w skargach działowych i tych których celem było ustalenie istniejącego prawa nie było z nia połączona. (Te skargi nazywamy prejudycjalnymi, bez kary tylko o istniejące\nieistniejące między stronami uprawnienia, np. czy ktoś jest wyzwoleńcem czyjejś osoby, czy ktoś jest dziedzicem określ.spadkobercy).

Częściami zwyczajnymi występującymi tylko w niktórych formułkach były:

1. Demonstratio - część znajdująca się na początku przedstawiająca sprawę w której toczy się postepowanie.

2. Condemnatio - część formułki, w której daje sędzimu prawo do zasądzenia albo uwolnienia. Wyrok mógł w zasadzie opiewać tylko na pieniądze. Czasami w skardze In rem i niektórych In personam znajdowała się klauzula arbitralna(restytutoryjna) upoważniająca sędziego, aby prze wydaniem ostatecznego wyroku stwierdził, czy powód ma rację <-wyrok wstępny. Co umożliwiało wykonanie świadczenia.

3. Adiucatio - była częścia formułki przyzwalającą sędziemu na przysądzenie rzeczy, któreś ze spierających się osób. Gdzie rozstrzygnięcie sporu mogło się wiązać ze zmianą istniejących stosunków prawnych przez sędziego(np. zniesienie współwłasności, podział majątku spadkowego w sporze o wytyczeniu granic).

Części nadzwyczajne formułki

1. exceptio - czyli zarzut procesowy, gdy pozwany nie kwestionował podstawy wytoczenia procesu, dawała pretorowi możliwość ochrony krzywdzącym pozwaną stronę skutkom, które mogły wynikać z restrykcyjnego stosowania norm ius civile np.

1. osoba, która wypełniła świadczenie z tytułu zobowiązania powstałego przez akt formalny, była zwolniona dopiero po wydaniu odpowiedniego aktu, bez niego wierzyciel mógłby ciągle żądać procesowo wykonania świadczenia(przeciwdziała exeptio doli[podstęp])

2. Zobowiązanie zawarte przez akt formalny(np. sponsio) i zawarcie przez wierzyciela z dłużnikiem nieformalnej umowy o odroczenie zapłaty lub darowanie długu, co było prawnie nieważna(pretor daje exceptio pacti [porozumienie] - zastrzeżenie na korzyść pozwanego)

3. W przypadku czynności zawartych pod wpływem dolus lub metus, czynność zgodnie z ius civile rodziła skutki prawne, ale gdyby wierzyciel dochodził swyc praw z takiej czynności, pretor mogl umieścić w formułce zastrzeżenie na korzyść pozwanego -exceptio doli lub exeptio quod metus causa.

4. W przypadku kiedy właściciel kwirytarny rzeczy należącej do res mancipi sprzedał ją a następnie wydał przez traditio nie tracił swego prawa własności opartego na prawie cywilnym. I mógł na podstawie jus civile żądać wydania rzeczy. Nabywca mógł jednak przeciwstawić się i prosić pretora o exceptio rei venditae ac traditae (zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej).

5. W przypadku kiedy właściciel po wydaniu wyroku w procesie in rem a nawet po samym litis contestatio, wytoczył proces o zwrot rzeczy przeciwko tej samej osobie, z którą już raz dokonał litis contestatio to pozwanemu przysługiwała exceptio re iudicatae vel in iudicum deductae.

Exceptiones peremptoriae i perpetua - zastosowanie ich i udowodnienie przez pozwanego podstaw jej udzieleniea uniemożliwiało raz na zawsze wydanie wyroku zasądzajacego (np. excepto doli, pacti)

Exceptiones dilatoriae i temporales - odraczały możliwość wystąpienia z procesem przez powoda (np. e.pacti w przypadku nieformalnej umowy odraczającej zapłatę długu.

W odpowiedzi na exceptio powód mógł prosić o umieszczenie w formułce replicatio stanowiącej ustosunkowanie się do zarzutu procesowego. Tego rodzaju zarzuty mogły być ponawiane w postaci duplicatio(w interesie pozwanego) triplicatio(powoda). Podniesienie w procesie exceptio było związane z obowiązkiem udowodnienia (czyli ten co podnosił exceptio musiał to uzasadnić)

1. praescriptio - mogła wystąpić w formie pro reo, która spełniała taką samą rolę co exceptio, lub w formie pro actore czyli zastrzeżenia na korzyść powoda, zastrzeżenie to umieszczone przed intentio umożliwiało powodowi dochodzić części wierzytelności nie uniemożliwiając dochodzenia pozostałej części. Prescriptio była stosowana gdy dochodzono część wymagalnego zobowiązania $ lub powództw z exceptio incerta, gdy przedmiotem rozpoznania była jedynie część dochodzonego świadczenia.

Zaleta formułek -> nieograniczona ich ilość w zasadzie, dla każdego stanu faktycznego; podstawą upranienie z ius civ ile lub wola pretora do ochrony prawnej danego stanu faktycznego.

III Klasyfikacja skarg

1. Actiones in rem, Actiones in personam

1. Actiones in rem - służyły do dochodzenia praw o charakterze władczym nad rzeczami lub osobami.

2. Actiones in personam - przysługiwały wierzycielowi, mogły być stosowane tylko przeciwko określ.osobie tj.dłużnikowi.

2. Skargi cywilne i Skargi pretorskie

1. Skargi cywilne były udzielane przez pretor na podstawie uprawnień, których ochronę przewidywało jus civile.Przysługiwały podmiotowi prawa gdy spełniono przesłanki prziwidzane przez ius civile

2. Skargi pretorskie dzieliły się na:

1. actiones utiles - pretor udzielał te skargi, gdy brakowało jednej z przesłanek odpowiedzialności potrzebnej do wytyczenia ius civiles (np. brak bezpośredniego sprawcy - corpore corpori)

2. Actiones ficticiae - Umożliwiały udzielenie skargi poprzez przyjęcie fikcji, iż zostały spełnione wymogi przewidziane w istniejących już unormowaniach prawnych (np. action Publiciana; dziedzic pretorski - bono rum possessor - że jest dziedzicem)

3. Skargi z przestawieniem podmiotów w formułce (transpositio) - które polegały na przedstawieniu w condemnatio nazwiska innej osoby niż ta, która występowała w intentio jako powód lub pozwany. Umożliwiała zmianę dłużnika lub wierzyciela bez potrzeby dokonywania odnowy zobowiązania. Była też udzielona dziedzicowi pretorskiemu lub nabywcy majątku upadłego dłużnika w przypadku gdy procesowali się oni z wierzycielami lub dłużnikami swych poprzedników.

Skargi 1.-3. chronione przez ius civile. Wyłącznie na imperium pretora opierały się actiones in factum - skargi za pomocą, których pretor chronił jakiś stan faktyczny, który nie znajdował żadnego unormowania w jus civile

3. Skargi ścisłego prawa (actiones stricti iuris) I skargi dobrej wiary (a.bonae fidei)

1. a.stricti iuris - sędzia był zobowiązany ściśle trzymać się treści formułki (Ew.zarzuty w postaci exceptio przed pretorem)

2. Dobrej wiary (a.bonae fidei) - w skargach dobrej wiary sędzia był zobowiązany wziąć pod uwagę wszystkie okolicznośc nawet jeśli nie znajdowały się one w Formułce (pozwany mogl swe zarzuty wysuwać również w postęp. In iuicio - przed sędzią)

4. Skargi odszkodowawcze (a.rei persecutoriae) i skargi penalne (a.poenales)

1. Celem skarg odszkodowawczych było pokrycie poniesionej szkody (mogly być stosowane wobec dziedzicó pozwanego)

2. Celem skarg penalnych było wymierzenie kary prywatnej. Nie mogły być stosowane wobec dziedziców poszkodowanego (ale mogły być stosowane przez dziedziców poszkodowanego)

Nie można stosować powództw konkurujących gdy zachodziła identyczność celu, tzn identyczność przedmtu sporu, np. 2 skargi różne ale obie odszkodowawcze to wybranie jednej uniemożliwia wybranie drugiej. -> bo Ne bis In idem(nie moża o to samo procesować się po raz drugi).

5. Inne podziały skarg

1. Actiones privatae - czyli skargi, które mogły być wnoszone jedynie przez osoby, którym uprawnienie takie przysługiwało ze względu na stosunek prawny, którego były stroną lub naruszenie przysługującemu im prawa władczego. Actiones populares, które mógł wnieść każdy obywatel.

2. Actiones perpetuae - czyli skargi wieczyste, bez ograniczenia w czasie i Actiones Temporales, które można było wnosić jedynie w określonym czasie(od czasów Teodozjusza II po 30 latach przedawnienie skarg) - skargi oparte na us honorarium, udzielane przez pretorów i edylów kurulnych.

Wymienione podziały nakładały się na siebie. Konkretna skarga i formułka miały więc różne kwalifikacje.

IV Postępowanie egzekucyjne

W okresie procesu formułkowego egzekucja odbywała się w drodze nowego postępowania w oparciu o actio iudicati. Jeżeli pozwany kwestionował przed pretore słuszność wszczęcia postępowania, dochodziło do litis contestatio i oddania sprawy sędziemu i w razie przegrania procesu zapłatę podwójnej wartości rzeczy.

W ponownym procesie, prowadzonym na podstawie actio iudicati, sędzia miał jedynie możność badania formalnej ważności iudicatum, a nie zasadności żądania, które było podstawą pierwszego procesu.

Jeżeli pozwany-dłuznik uznał zasadność actio iudicati dochodziło do efektywnej egzekucji - venditio bonorum,

1. Rozpoczynała się od wprowadzenia wierzyciela w cały majątek dłużnika(missio in bona), niezależnie od wysokości pretensji

2. Podaniem tego do wiadomości publicznej(proscriptio bonorum), co trwało od 15 do 30 dni, miało to na celu poinformowanie pozostałych dłużników i umożliwienie im przystąpienia do postępowania. Proscriptio miała dodatkowy skutek infamujący.

3. Po zakończeniu proscriptio pozostali wierzyciele wybierali spośród siebie magistra bonorum, mógł on w celu przywrócenia umniejszonego majątku upadłego dłużnika prosić pretora o udzielenie restitutio in integrum lub interdictum fraudatorium (pozaprocesowe zabezpieczenie skuteczności czynności dłużnika zmierzających do pokrzywdzenia wierzycieli)

4. Magister bonorum przeprowadzał sprzedaż całego majątku dłużnika w drodze publicznej licytacji. Nabywca majątku był traktowany jako uniwersalny następca dłużnika (bonorum emptor). Odpowiadał przed wierzycielami do wysokości sumy ustalonej podczas licytacji.

5. Mógł tez dochodzić wierzytelności upadłego dłużnika stosując actio Rutiliana (jeśli dłużnik żył) z przedstawionymi podmiotami w formułce (w intentio - nazwisko dłużnika; w condemnatio - nabywcy majątku dłużnika). Jeśli dłużnik zmarł - action Serviana (z zastos.fikcji że jest on spadkobiercą zmarłego)

6. Egzekucja generalna więc, Dłużnik mógł uniknąć skutku infamującego jeśli dobrowolnie cały swój majątek wierzycielom (cessio bonorum), w tym przypadku mógł zachować część majątku niezbędną do przezycia (beneficjum competentiae).

Obok tego rodzaju egzekucji pojawiła się egzekucja syngularna polegająca na sprzedaży popszcególnych rzeczy aż do zaspokojenia wierzycieli (distractio bonorum). Nie można było robić egzekucji na konkretnej rzeczy bo wyrok ma opiewać na pieniądze. Gdy egzekucja majątkowa nie dawała rezultatu to egzek. na os.dłużnika za pomocą legis action per manus iniectionem.

$46 Postępowanie kognicyjne I. Ogólna charakterystyka

-Rozwój postępowania kognicyjnego (cognitio extra ordinem, proces kognicyjny)- Jego rozwój wiązał się z powstaniem urzędów cesarskich. W okresie pryncypatu było ono traktowane jako nadzwyczajne, wobec powszechnego formułkowego. Urzędnicy carscy już w początkowym okresie rozpoznawali sprawy, których ochrona była przewidziana w konstytucjach cesarskich i które nie podlegały ochronie w trybie postępowania zwyczajnego. Pierwszymi sprawami podlegającymi temu postępowaniu były sprawy o nieformalny zapis powierniczy, ustawionego na wypadek śmierci (fideicomissum), następnie niektóre sprawy opiekun vs. pupil i sprawy o honorarium z mandatu. Z biegiem czasu stał się jedyną formą dochodzenia spraw prywatnoprawnych.

Wyróżnia się kilka okresów kształtowania się procesu. Pierwszym z nich jest okres do 342 kiedy konkurowało ono z postępowaniem formułkowym, drugie od 342 kiedy stało się postepowaniem zwyczajnym. Wiele zmian wprowadził też Justynian

-Cechy charakterystyczne procesu kognicyjnego

1. Odmienna pozycja sędziego - był urzędnikiem reprezentującym cesarza, sędzia zaczął dominować nad stronami.

2. Nie dzieliło się już na dwie fazy -wszystko przed właściwym dla danej sprawy sędzią

3. Pozew doręczał powód z upoważnienie sędziego, a później przez urzędnika sądowego

4. Litis contestatio stała się momentem nawiązania sporu, przedmiot i wartość sporu był ostatecznie ustalony w chwili litis contestatio. - odtąd nie ma II procesu o to samo roszczenie

5. W razie nieobecności pozwanego sędzia mógł wydać wyrok zaoczny.

6. Sędzia nie był związany treścią formułki, orzekał również na podstawie dowodów również powołanych z urzędu.

7. Sędzia był coraz bardziej związany formułą przeprowadzenia postepowania

8. Z czasem coraz bardziej związani oceną dowodów

9. Wyrok nie musiał opiewać na pieniądze a mogl nakazać wydanie rzeczy lub spełnienie określonego świadczenia

10. Strona mogła się odwołać od wyroku urzędnika do sądu wyższej instancji (appellatio) -najwyższą sąd cesarski

11. Egzekucja traci charakter egzekucji prywatnej, pojawiają się urzędnicy (apparitores, officiales) egzekwujący prawomocne wyroki. Formą dominującą staję się egzekucja na części majątku dokonywane przez distractio bonorum a nie generalna.

II Rozpoznawanie spraw w procesie kognicyjnym

-System sądów cesarskich - W początkowym okresie rozstrzyganie określonych rodzajów spraw należało do specjalnych urzędników republikańskich. Była top działalność prowadzona zgodnie z procedurą ustaloną dla określonego rodzaju spraw np. preator fideicommissarius, p.tutelaris,p.liberalium causarum. Od czasów Oktawiana cesarze podejmowali się, sami lub za pośrednictwem podległych im urzędników, prowadzenia procesów w sprawach, o rozstrzygnięcie których prosiły zainteresowane strony (oraz ponowne rozpatrzenie spraw zakończonych w post. Zwyczajnym). Z biegiem czasu taki sposób rozstrzygania spraw stał się zwyczajny. W okresie dominatu wykształciła się hierarchia i kompetencje sądów cesarskich, na gminy, prowincje, diecezje, oraz 4 prefektury(najwyżej cesarz i prefekci pretorium(wyroki we własnym imieniu)).

-Rozpoczęcie procesu - pozew zaczynał się od doręczenia pozwanemu pozwu (urzędniczego lub półurzędniczego wezwania do stawienia się przed odpowiednim sędziom, ustne[powód] bądź pisemne[urzędik]). Kiedy nie wiadomo było gdzie pozwany się znajduje dokonywano pozwu przez ogłoszenie publicznie. W okresie dominatu pozwanie dokonywano zwykle pisemnie, pismo to było doręczane pozwanemu przez urzędnika zwanego exsecutor. Obowiązek stawienia się stron na rozprawę. Powód mogl chcieć od pozwanego zabezpieczenia - $$ (cautio iudicio sisti). W przypadku stawienia się obu stron przed sędziom następowało litis contestatio. Zawiązanie sporu następowało po zreferowaniu sprawy przez powoda i ustosunkowanie się przez pozwanego. Nie zgłoszenie się, którejkolwiek ze stron do sądu dawało podstawę do zawiązania sporu bez pozwanego (In contumacia)

-Rozprawa - sędzia mógł na własną rękę przeprowadzić postępowanie dowodowe. Był jednak związany formalną oceną dowodów(od najważniejszego: dokument publiczny, dokumenty prywatne sporządzone przez notariusza, zeznania świadków[od IV w. poniżej pisemnych -> bo testis unus, testis nullus],itd.). Pojawiają się domniemania, których nie można obalić. Czynności dokonywane przez sędziego były protokołowane.

-Wyrok - Wyrok był odczytywany na publicznym posiedzeniu sądu. Treścią wyroku nie musiały być tylko pieniądze, ale też wydanie rzeczy. Strona przegrywająca była zobowiązana zwrócić wygrywającemu koszty procesu.

-Apelacja - OD wyroku w procesie kognicyjnym istniała apelacja do sądu wyższej instancji, dokonywano tego poprzez złożenie żądania ponownego rozpatrzenia sprawy, sędziemu do protokołu lub w piśmie, zwanym libellus appellationes. Sędzia (którego wnik był zaskarżany) był zobowiązany przekazać akty sprawy, wraz z jej pisemnym zreferowaniem, sędziemu wyższej instancji. W postępowaniu przed wyższym sędzią strony mogły przedstawiać nowe dowody i wysuwać nowe żądania. Złożenie apelacji było związane z dużym ryzykiem, dla apelującego, gdyż w razie przegranej początkowo musiał on zapłacić czterokrotną wartość rzeczy. Konstantyn wprowadził karę utraty połowy majątku. Justynian wprowadził jedynie zwrot zwykłych kosztów postępowania. W zasadzie były dozwolone dwie instancje czasami jeszcze trzecia do cesarza (supplicatio - wniesienie doń). Restitutio in intgrum stał się w procesie kognicyjnym sposobem zaczepiania nieważnych wyroków.

Wyrok niezaskarżony lub dla którego nie uwzględniono apelacji -> wyrok prawomocny do wykonania.

III Postępowanie egzekucyjne

Podstawową formą była egzekucja majątkowa (w p.kognicyjnm), mogła być ona przeprowadzona w obecności urzędnika sądowego przez zajęcie całego majątku dłużnika(missio In bona), a następnie sprzedaż poszczególnych przedmiotów, aż do uzyskania zaspokojenia wierzycieli (distractio bonorum). W prawie justyniańskim mogła być stosowana actio Pauliana w celu zaczepienia skuteczności aktów prawnych dłużnika, które umniejszyły jego majątek, uniemożliwiając tym samym zaspokojenie wierzycieli. Urzędnik sądowy apparitor, mógł również dokonywać zajęcia poszczególnych przedmiotów należących do dłużnika, a następnie dokonywać ich sprzedaży, mógł też dokonywać egzekucji przez przymusowe wydanie zasądzonej rzeczy. Później więzienie stało się wyłącznie środkiem ułatwiającym egzekucję majtkową.

IV Szczególne rodzaje postępowania

Proces reskryptowy - skierowanie przez zainteresowaną stronę zapytania do cesarza (przed wszczesciem właściwego postepowania) o wydanie oceny prawnej przedstawionego mu stanu faktycznego. Opinia cesarza była swoistym wyrokiem warunkowym (założ: stan faktyczny strony jest prawdą). Sędzia któremu strona przedstawiał reskrypt cesarski musiała tylko sprawdzić fakt i wdyać wyrok jaki podał cesarz.

W niektórych przypadkach mogło dojść do uproszczenia postępowania polegające na skróceniu postepowania lub odejściu od pisemnej formy aktów(summatim cognoscere).->uproszczenie procesu

Szczególnym rodzajem postępowania było powierzenie sprawy orzecznictwu biskupa(episcopalis audientia)[musiały wyrazić zgodę obie strony].-> zawarcie ugody (compromissum) = orzeczenie sądu biskupiego wyrokiem ostatecznym

$47 Ochrona pozaprocesowa

I Znaczenie ochrony pozaprocesowej

1. W okresie postępowania legisakcyjnego i formułkowego.

Ochrona udzielana przez pretora na mocy jego imperium.

Okres legisakcyjny: uzupełnienie ograniczonego przedmiotow i podmiotowo zakresu stosowania legis actiones. Zakazy i nakazy pretorow dawały warunkowe rozstrzygnięcieo tych prawach stron których obrona była niemożliwa w proc.legisakcyjnym (opar. na ius civile). Nadanie sankcji tym nakazom - 1)doprowadzenie do proc.zwyzajnego, 2)pretorski nakaz wtórny (bezwzgl. wiążący)

Okres post.formułkowego: uzupełnienie działalności jurysdykcyjnej pretora; do ochrony stanów faktycznych (które nie dały się chronić procesowo przy użyciu skargi pretorskiej/cywilnej). Ochr.pozaprocesowa - też uzup.post.procesowego -> możliwość efekt.egzekucji oraz usunięcia niesprawiedl.wyroków.

2. W okresie postępowania kognicyjnego

Środki ochrony pozaprocesowej były stos. przez sędziów i zbliżyły się do normalnych sądowych srodków ochrony prawnej. Utrzymywanie dotychczasowych nazw był przejawe siły tradycji w prawie rzymskim

II Środki ochrony pozaprocesowej

1. Interdykty (interdicta) nakazy lub zakazy pretora wydawane na prośbę os.zainteresowanej:

I podział:
a. interdicta restitutoria - nakazujące zwrot, restytutoryjne

b. interdicta prohibitoria -zabraniające jakiegoś działania, prohibitoryjne

c. interdicta exhibitoria - nakaz okazania jakiejś rzeczy (Gajusz o nim mowi)

Inny podział : adipiscendae, retinendae, recuperandae possessionis ->do interdyktów związanych z posiadaniem tylko się odnosił

II podział: /liczba adresatów do których interdykt był skierowany/

a. i.duplicia - skierowane do kilku osób (nakaz zachowania aktualnego posiadania rzeczy)

b. i.simplicia - do jednej osoby (np. wydanie posiadania rzeczy zabranej siłą)

Aby interdykt był skuteczny muszą stawić się obie strony post. Interdykalnego przed pretorem (in iure). Niestawienie się mogło prowadzić do zastosowania skargi egzekucyjnej.

Pretor nie badał okol.faktycznych sprawy tylko spr czy stan faktyczny był zgodny z zapowiedziami udzielenia ochrony interdyktalnej, przewidzianymi w edykcie

Warunek skuteczności interdyktu ->prawdziwość wszystkich przesłanek w nim zawartych. Gdy osoba do której kierowano interdykt się nie godziła z ego stwierdzeniami - mogł być proces z interdyktu (np. sponsio - stypulacja zawarta przed pretorem). Cel procesu z interdyktu -> czy interdykt był skuteczny czy nie. Wyrok tak jak w proc. Zwycz. Dawał możliwość ubiegania się o udzielenie przez pretora powództwa o wykonanie interdyktu.
II SYTUACJA gdy osoba do której skierowano interdykt nie zgadzała się z treścią i występowała o wyznaczenie arbitra - to on (z upoważnienia pretora) rozstrzygał czy interdykt jest słuszny. Clausula arbitraria zawarta tu dawała możliwość wykonania interdyktu przed ostatecznym zasadzeniem pieniężnym.

Szeroki zakres stosowania - 60 przypadkow stosowania zmy prawie (ochrona naruszonego/zagarniętego posiadania rzeczy, ochrony dziedziczenia opartego na prawie pretorskim, ochrona wezla malzenskiego i inne). I.mógł słuzyc do zmuszenia pozwanego do wdania się w spor w procesie o wydanie rzeczy nieruchomej (interdictum quem fundum).

2) Stypulacje pretorskie (stipulationes praetoriae)

S.p - kontrakty werbalne zawierane przed pretorem z jego nakazu i za pomocą ustalanych przez niego słów (verba). Rodziły normalną ochronę procesową.
1)Zawarcie s.p mogło dawać podstawę do wszczęcia procesu z interdyktu. S.p służyły też pretorowi do stworz.ochr.procesowej w syt. Gdy taka ochrona nie była przewidziana przez prawo (np. cautio damni infecti).
2)Gdy strona wezwana do zawarcia s.p nie chciała jej dokonać - pretor mógł udzielić skargi przyjmując fikcję jej zawarcia

3) Missiones

Decyzje pretora wprowadzenia pewnej osoby w posiadanie konkretnej rzeczy lub całego majątku innej osoby. Służyły np. jako wstęp do przeprowadzenia egzekucji majątkowej; do zmuszenia do wdania się w spór; do zabezpieczenia przed grożącą szkodaą, któ®a mogła wyniknąć p. przez zawalenie się budowli sąsiada

4) Restitutio in integrum - przywrócenie stanu pierwotnego -> decyzja pretora niwecząca skutki prawne jakiegoś aktu prawnego lub wyrok, jeśli ich utrzymywanie było krzywdzące dla określ.osoby. Przypadki udzielania RII były przewidziane w odrębnym rozdziale edyktu pretora. Pretor mógł stosować r.i.i. m.in. gdy brak doświadczenia życiowego os. Sporządzającej akt prawny; dokonanie aktu pod wpływem groźby, błędu. Można było domagać się stos. przez pretora RII w przypadku poniesienia straty przez osobę, k. była nieobecna z powodu spraw publicznych. W okr.proc.kognic. RII przekszt. się w srodek procesowy zwyczajny służący do zaczepiania niewaznych wyroków.

---