OSOBY - opieka i kuratela
TUTELA
Dotyczyła 2 kategorii osób:
impuberes czyli niedojrzałych sui iuris (tutela impuberum) -ze względu na słabość wieku
kobiet sui iuris (tutela mulierum)- ze względu na słabość płci i nieznajomość spraw publicznych
2 aspekty opieki
osobowy: stanowiła surogat patria potestas, ale nie obejmowała prawa życia i śmierci, prawa sprzedania, zastawienia czy oddania do adopcji
majątkowy: opiekun traktowany loco domini, nie musiał jednak zajmować się majątkiem pupila, mógł to robić kurator; jeżeli opiekun sprawował również pieczę nad majątkiem składał przy obejmowaniu opieki cautio w formie stypulacji, iż zachowa majątek pupila w stanie niepogorszonym (cautio rem pupilli salvam fore)
Źródła opieki
Tutela testamentaria
Tutela legitima (ustawowa)-z mocy prawa opiekunem stawał się najbliższy krewny agnacyjny, nie mógł on odrzucić tej funkcji, ale mógł ją scedować na inną osobę
Tutela dativa-pretora wyznaczał urzędnik (pretor lub namiestnik prowincji, później praetor tutelarius)
Tutela impuberum
do 7 roku życia dziecko nie miało zdolności do czynności prawnych, od 7 mogło dokonywać czynności przysparzających, na czynności rozporządzające i zobowiązujące (też przyjęcie spadku) musiała być zgoda tutora tzw. auctoritas (interpositio) tutoris
czynność o podwójnym skutku (przysparzająco-zobowiązującym) np. kontrakt kupna sprzedaży dokonana bez zgody tutora była ważna w aspekcie przysparzającym dla pupila, nieważna w aspekcie zobowiązującym
zgoda mogła być udzielona albo przed dokonaniem czynności, w trakcie albo po jej dokonaniu w formie zatwierdzenia (ratihabitio); zatwierdzić mógł także sam pupil po dojściu do dojrzałości
Środki ochrony interesów pupila
Accusatio suspecti tutoris: skarga z Ustawy XII Tablic o odsunięcie tutora od sprawowanej opieki, mógł ją wytoczyć każdy (actio popularis), miała charakter karny
Actio rationibus distrahendis: wytaczał pupil po dojściu do dojrzałości, jeżeli tutor sprzeniewierzył jego majątek, zasądzenie in duplum
Actio tutelae: o odzyskanie tego, co nabył tutor działając jako zastępca pośredni pupila, skarga dobrej wiary; powództwu pupila tutor mógł przeciwstawić actio tutelae contraria
Cautio rem pupilli salvam fore: składana przy obejmowaniu opieki, jeżeli tutor miałby zajmować się również majątkiem podopiecznego
Tutor Atilianus (wyznaczony przez urzędnika) zawsze mógł być odwołany z jego funkcji
Wygórowany stopień należytej staranności wymaganej od tutora (diligens pater familias)
Tutela mulierum
była reliktem okresu archaicznego, kiedy to kobiety nie mogły uczestniczyć w procesie ani dokonywać czynności formalnych, z czasem stała się przeżytkiem, już w czasach Gaiusa dojrzała kobieta sui iuris sama zarządzała majątkiem, jedynie na czynności typu sporządzenie testamentu, wyzwolenie niewolnika, mancipatio potrzebowała zgody tutora
Etapy zanikania opieki
II w.p.n.e. - tutoris optio w testamencie: prawo do jedno- lub wielokrotnej zmiany tutora
Przywilej ius trium liberorum wprowadzony przez Augusta
Zniesienie ustawowej opieki nad kobietami i rozszerzenie zakresu ius trium liberorum za panowania Klaudiusza
Coemptio fiduciae causa
Tutor mulierum nie mógł być pozwany z żadną skargą, bowiem nie miał dużego wpływu na postępowanie kobiety, mógł być odwołany przez kobietę lub zmuszony przez pretora do wyrażenia zgody.
KURATELA
Znana już w ustawie XII Tablic (cura furiosi i cura prodigi)
Opieka nad majątkiem osoby a nie osobą, nie było zamkniętego katalogu przypadków, w których powoływano kuratora, teoretycznie zawsze ilekroć właściciel nie mógł zarządzać swoim majątkiem
Kurateli podlegał np. majątek:
Chorych umysłowo (furiosi)
Marnotrawców (prodigi)
Puberes minores viginti quinque annis (osoby, które nie ukończyły 25 roku życia jako niedojrzałe mogły na mocy lex (P)Laetoria (II w.p.n.e.), prosić pretora o szczególne środki ochrony (exceptio, restitutio in integrum) w sytuacji, gdy jakaś czynność prawna zawarta z osobą trzecią miałaby dla nich niekorzystne skutki. Jeżeli kurator zatwierdził czynność, to pretor nie mógł już interweniować. Początkowo kuratorów powoływano do konkretnych czynności, potem praktyką stała się stała obecność kuratora. Rozliczał się z minorem na podstawie prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)
Osoby nieobecnej z powodów państwowych
Spadek nieobjęty
Nasciturusa
Osoby chorej lub ułomnej
ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
Zależała od:
Wieku
do 7 roku życia infantes nie mieli zdolności do czynności prawnych
od 7 do 14 roku życia ograniczona zdolność do czynności prawnych, impuberes mogli dokonywać czynności przysparzających, na rozporządzające i zobowiązujące musieli mieć zgodę tutora
od 14 roku życia mężczyźni mieli pełną zdolność do czynności prawnych, do 25 roku mogli mieć kuratora; kobiety do II w.n.e. podlegały tuteli mulierum
Płci - instytucja tuteli mulierum dla kobiet
Stanu umysłowego - chory umysłowo nie mógł dokonać żadnej czynności prawnej, chyba że miał lucidum intervallum
Marnotawstwa- marnotrawca początkowo traktowany jak chory umysłowo, potem miał ograniczoną zdolność do czynności prawnych (mógł dokonywać czynności przysparzających)
Infamia-utrata czci obywatelskiej
zakaz brania udziału w uroczystych czynnościach prawnych, zakaz bycia procuratorem lub cognitorem i ustanawiania zastępców procesowych
była skutkiem dezercji, skazania w procesie karnym i zasądzenia z niektórych powództw cywilnych