Kontrakty

1. Zawierane poprzez wręczenie rzeczy (re)-realne

2. Zawierane poprzez wypowiedzenie określonych słów (verbis)-werbalne

3. Zawierane poprzez pismo (litteris) - literalne

4. Zawierane poprzez samo porozumienie (consensu)- konsensualne

D. 2.14.1.3 (Ulp. 12 ad ed.): Słowo oznaczające porozumienie ma znaczenie generalne i odnosi się do wszystkich porozumień, między osobami dokonującymi jakiejś czynności albo ustalającymi coś miedzy sobą: mówimy o porozumieniu, gdy osoby z różnych miejsc zbierają się w jednym miejscu i z różnych pobudek wewnętrznych ustalają jedno, czyli pozostają zgodni co do jakiejś sententia. Tak więc jest słuszne, że słowo porozumienie (consensus) ma znaczenie generalne jak to zgrabnie ujął Pedius nie ma kontraktu, nie ma zobowiązania, które nie opiera się na porozumieniu między stronami, niezależnie od tego, czy zobowiązanie powstaje przez wydanie rzeczy czy wypowiedzenie określonych słów.

Kontrakty realne

Pożyczka (mutuum)

Wywodziła się z nexum archaicznego aktu per aes et libram (mancipatio określonej ilości kruszcu potem monet)-dłużnik poddawał się egzekucji na wypadek, gdyby nie zwrócił pożyczki. Do dochodzenia roszczeń z nexum służyła legis actio per manus iniectionem.

W prawie klasycznym kontrakt mutuum - wierzyciel przenosi na dłużnika własność określonej ilości rzeczy zamiennych a dłużnik zobowiązuje się zwrócić po upływie terminu pożyczki taką samą ilość takich samych rzeczy tego samego gatunku. Zobowiązanie jednostronne stricti iuris.

Zawarcie kontraktu następowało w momencie przeniesienia na własność dłużnika przedmiotu pożyczki i od tego momentu ryzyko przypadkowej utraty przedmiotu pożyczki ponosił dłużnik.

Przedmiotem pożyczki mogły być pieniądze albo inne rzeczy zamienne, które można policzyć zważyć lub zmierzyć (numero, pondere, misura).

Pożyczkodawca żądał zwrotu pożyczki za pomocą:

• condictio certae creditae pecuniae - jeżeli przedmiotem były pieniądze

• condictio certae creditae rei - jeżeli przedmiotem były inne rzeczy zamienne

Pożyczka miała charakter przyjacielski. Odsetki musiały być zastrzeżone osobnym kontraktem werbalnym tzw. stipulatio usurarum. Już od czasów Ustawy XII Tablic ograniczenia w wysokości pobieranych odsetek.

s.c. Macedonianum - zakazywało udzielania pożyczek synom alieni iuris. Pożyczki udzielane takim osobom stanowiły zobowiązanie naturalne. Nawet potem jak syn stawał się sui iuris nie można było od niego zażądać zwrotu pożyczki.

Wyjątki od realnego charakteru pożyczki, kiedy dochodziło do zawarcia kontraktu pożyczki solo animo

1. Pieniądze, mające stanowić pożyczkę są zdeponowane u przyszłego pożyczkobiorcy; momentem zawarcia kontraktu pożyczki jest albo moment zezwolenia na używanie pieniędzy przez depozytariusza, albo spełnienie się warunku zawieszającego, jeżeli przy zawieraniu umowy depozytu deponens dodał do niej warunek, że jeżeli depozytariusz będzie chciał może używać zdeponowane pieniądze

2. Delegatio (przekaz):

1. wierzyciel (delegans) poleca swojemu dłużnikowi (delegat) by ten przekazał pieniądze stanowiące dług jako pożyczkę osobie trzeciej (delegatarius) - dochodzi do zawarcia pożyczki między delegansem a delegatariuszem

2. wierzyciel poleca osobie trzeciej (delegatariuszowi) by wziął pieniądze mające stanowić pożyczkę od jego dłużnika

3. Przekształcenie stosunku prawnego istniejącego między dłużnikiem lub wierzycielem w pożyczkę poprzez zwykłe pactum

Fenus nauticum (pecunia nautica, pecunia traiecticia) - pieniądze pożyczane na zakup towarów transportowanych drogą morską. Wierzyciel mógł żądać zwrotu takiej pożyczki tylko jeżeli statek szczęśliwie dopłynął do portu przeznaczenie (zwrot warunkowy si salva navem venit). W rzeczywistości bardziej kontrakt o charakterze inwestycyjnym niż pożyczka.

Różnice między fenus nauticum a zwykłą pożyczką:

• ryzyko przypadkowej utraty towarów w czasie podróży obciąża wierzyciela (periculum creditoris)

• odsetki mogą być zastrzegane nieformalnym pactum

• odsetki należą się tylko za okres podróży morskiej- stanowią więc wynagrodzenie za ryzyko, które ponosi wierzyciel a nie opłatę za korzystanie z kapitały jak w przypadku zwykłego kontrakty mutuum

• strony określały w umowie na jaki cel zostaną zużyte pieniądze i dokładną trasę podróży, często na statku płynął agent wierzyciela, który kontrolował, czy kontrakt jest należycie wykonywany

Użyczenie (commodatum)

Wywodziło się z fiducia cum amico contracta, czynności fiducjarnej, kiedy to właściciel rzeczy mancypował rzecz użyczającemu przenosząc własność rzeczy a w pactum fiduciae zastrzegano zwrot tej rzeczy.

W prawie klasycznym kontrakt commodatum, właściciel rzeczy przenosił nieodpłatnie na użyczającego detentio przedmiotu użyczenia a komodatariusz zobowiązywał się zwrócić tą rzecz w stanie niepogorszonym poza zużyciem wynikającym z normalnego używania po upływie terminu użyczenia.

Dający w użyczenie (commodans)

• nie mógł zabrać swojej rzeczy przed upływem terminu użyczenia, bo odpowiadał za kradzież rzeczy własnej (furtum rei sue)

• odpowiadał za dolus i culpa lata

• posługiwał się actio commodati directa

Biorący w użyczenie (commodatarius)

• używał rzeczy (bez prawa do pobierania pożytków) zgodnie z umową lub zgodnie z jej naturalnym przeznaczeniem (inaczej odpowiadał za kradzież używania furtum usus)

• odpowiadał za omnis culpa i był obciążony custodią

• zwracał rzecz w stanie niepogorszonym poza zużyciem wynikającym z normalnego korzystania

• posługiwał się actio commodati contraria

Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne dobrej wiary.

Przechowanie (depositum)

Wywodziło się z fiducia cum amico contracta, czynności fiducjarnej, kiedy to właściciel rzeczy mancypował rzecz użyczającemu przenosząc własność rzeczy a w pactum fiduciae zastrzegano zwrot tej rzeczy na każde żądanie właściciela.

W prawie klasycznym kontrakt depositum: deponens przenosił na depozytariusza detentio rzeczy oznaczonej indywidualnie a depositarius zobowiązywał się do nieodpłatego jej przechowania i zwrotu na każde żądanie deponensa.

Depozytariusz odpowiadał za dolus i culpa lata, nie mógł używać przedmiotu depozytu (popełniał wówczas kradzież używania furtum usus). Deponensowi przysługiwała actio depositi directa, depositarius miał actio depositi contraria.

Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne dobrej wiary.

Szczególne rodzaje depozytu

1. Depozyt nieregularny (depositum irregulare)-jego przedmiotem były rzeczy zamienne, głównie pieniądze, wręczeniu towarzyszyło przejście prawa własności tej rzeczy

2. Depozyt konieczny (depositum miserabile)- w sytuacji zagrożenia dla życia deponenta, depositarius odpowiadał na podwójną wartość rzeczy, jeżeli nie zwrócił depozytu

3. Depozyt sekwestrowy-przechowanie rzeczy spornej na czas procesu; depositarius miał ochronę interdyktalną.

Zastaw ręczny (pignus)

Wywodził się z fiducia cum creditore contracta, czynności fiducjarnej, kiedy to właściciel rzeczy mancypował rzecz wierzycielowi tytułem zabezpieczenia jego wierzytelności a w pactum fiduciae zastrzegano zwrot tej rzeczy po spłacie długu.

W prawie klasycznym kontrakt realny pignus: dłużnik (zastawca) przenosił na wierzyciela detentio przedmiotu zastawu a wierzyciel (zastawnik) zobowiązywał się do zwrotu tej rzeczy po spłacie długu.

Zastawca nie mógł odebrać swojej rzeczy przed spłatą długu pod rygorem odpowiedzialności za furtum rei suae. Zastawnik nie mógł używać przedmiotu zastawu - popełniał w takim przypadku furtum usus. Jeżeli strony zawarły odrębną umowę (pactum antichreticum) na mocy której zastawca pozwolił wierzycielowi korzystać z przedmiotu zastawu i zaliczanie uzyskanych w ten sposób korzyści na poczet spłaty długu, wówczas zastawnik nie popełniał kradzieży. Zastawnik odpowiadał za custodia ale miał ochronę interdyktalną.

Zobowiązanie dwustronne nierównoczesne dobrej wiary. Strony miały do dyspozycji actio pigneraticia directa i actio pigneraticia contraria.

Kontrakty werbalne

Wywodziły się z archaicznego kontraktu sponsio, dostępnego tylko dla obywateli rzymskich, kiedy to wierzyciel zapytywał dłużnika „czy przyrzekasz dać mi....” (spondesne mihi.....dare?) i dłużnik odpowiadał „przyrzekam” (spondeo). Sponsio było czynnością abstrakcyjną, wierzytelności dochodzone były za pomocą legis actio per iudicis arbitrive postulationem.

Z biegiem czasu pretor zaczął też dopuszczać użycie innych słów (dare, promittere etc.) i kontrakt ten stał się dostępny dla peregrynów. Zawarcie kontraktu wymagało jednoczesnej obecności stron i udzielenia odpowiedzi bezpośrednio po zadaniu pytania. Czasownik użyty w pytaniu powinien pojawić się w odpowiedzi, odpowiedź powinna być zgodna z pytaniem.

Zobowiązania z takich kontraktów werbalnych były zobowiązaniami jednostronnymi, stricti iuris i abstrakcyjnymi. Do dochodzenia roszczeń z takich przyrzeczeń służyły

• condictio certae creditae pecuniae

• condictio certae rei

• actio ex stipulatu

Do umorzenia zobowiązania dłużnika konieczny był akt formalny acceptilatio. Jeżeli dłużnik wykonał zobowiązanie, ale nie dokonano acceptilatio, dłużnik był nadal formalnie zobowiązany, ale gdyby wierzyciel pozwał go o ponowne spełnienie świadczenia, pretor chroniłby dłużnika poprzez exceptio doli.

Potencjalnie każde świadczenie mogło być treścią stypulacji. W treści stypulacji nie ujawniana była causa więc teoretycznie nawet jeżeli strony działały w błędzie albo causa nie istniała zobowiązanie jest ważne. Remedia

1. Warunek w pytaniu

2. Wskazywanie causa w treści stipulatio

3. Exceptio doli

4. Exceptio non numerate pecuniae-zarzut z tytułu niewypłaconych pieniędzy, przerzucała na domagającego się wykonania zobowiązania obowiązek udowodnienia, że pieniądze, których domaga się od pozwanego, zostały mu wcześniej wypłacone. Użyteczne tam gdzie nie można użyć exceptio doli. Podobny charakter miała querela non numeratae pecuniae i zarzut z tytułu niedostarczonego towaru exceptio mercis non traditae.

Zastosowanie stypulacji

1. dotis promissio-przyrzeczenie przekazania posagu, w prawie klasycznym stypulacja posagowa była kauzalna

2. Zastrzeżenie odsetek przy pożyczce

3. novatio: przekształcenie zobowiązania z innej podstawy w zobowiązanie stypulacje (kauzalność) lub zmiana stron zobowiązania, terminu wykonania zobowiązania, dodanie poręczenia

4. Stipulatio Aquiliana - służyła do dokonania ostatecznego rozliczenia między stronami

Quidquid te mihi ex quacumque causa dare facere oportet, oportebit....quarumque rerum mihi tecum actio...petitio...persecutio est erit...tantam pecuniam mihi dari spondes?

„Cokolwiek powinienieś z jakiejkolwiek przyczyny mi dać lub uczynić, w jakiejkolwiek sprawie będę miał przeciwko tobie skargę, żądanie, możliwość prowadzenia postępowania, czy przyrzekasz dać mi tyle pieniędzy?

Quidquid tibi hodierno die per Aquilianam stipulationem spopondi, id omne habesne acceptum? „Czy to wszystko, co przyrzekłem ci dziś stypulacją akwiliańską, otrzymałeś i przyjąłeś? Habeo acceptum. Otrzymałem i przyjąłem.

D. 2.15.4 Stypulacja Akwiliańska prowadzi do nowacji i umorzenia wszelkich poprzednich zobowiązań i sama jest umarzana przez acceptiliatio.

5. Stipulatio poenae - zastrzeżenie kary umownej w zobowiązaniu

6. Wykreowanie zobowiązania solidarnego

7. Udzielenie poręczenia

1. sponsio, fidepromissio : do poręczania zobowiązań z kontraktów werbalnych, tylko dla obywateli rzymskich, niedziedziczne, odpowiedzialność ograniczona 2letnim terminem, współporęczyciele nie byli traktowani jak dłużnicy solidarni

2. fideiussio: do poręczania wszelkich zobowiązań, dostępne też dla peregrynów, dziedziczne, odpowiedzialność nieograniczona w czasie, współporęczyciele traktowani jak dłużnicy solidarni (od Hadriana mogli prosić o beneficium divisionis)

W prawie klasycznym praktyka sporządzania dokumentu ze sporządzonej stypulacji (cautio). Z czasem cautio zaczyna nabierać coraz większego znaczenie. Pod koniec V w n.e. na mocy konstytucji cesarza Leona uznano, że dokument sporządzony ze stypulacji jest wystarczającym dowodem zawarcia zobowiązanie.

Inne kontrakty werbalne:

• dotis dictio (jednostronne przyrzeczenie posagu)

• iusiurandum liberti (przysięga składana przez wyzwoleńca patronami ad świadczenia określonych usług z tytułu prawa patronatu, składana pod przysięgą jeszcze przed wyzwoleniem).

Kontrakty literalne

Zawierane poprzez fikcyjne wpis do księgi rachunkowej (codex accepti et expensi). Wpisy te mogły mieć dwojaki charakter:

1. Nomina arcaria - potwierdzały istnienie zobowiązania, nie były właściwym kontraktem

2. Nomina transcripticia- tworzyły nowe zobowiązanie, powstawały przez wpis fikcyjnej wypłaty pieniędzy na rzecz dłużnika w księdze wierzyciela i analogiczny wpis przyjęcia pieniędzy od wierzyciela w księdze dłużnika. Kontrakt powstający z takiego wpisu nazywano expensilatio i rodził zobowiązanie abstrakcyjne powstające przez sam wpis do księgi rachunkowej. Pełnił funkcje nowacyjne: mógł powodować zmianę podstawy zobowiązania (transcriptio a re in personam) albo zmianę stron w zobowiązaniu (transcriptio a persona in personam).

3. Skrypty dłużne chirographae i syngraphae.

---