Prawo rzymskie - zobowiązania
Obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimur alicuius solvendae rei secundum nostrae civitatis iura - zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do wykonania świadczenia pewnej rzeczy, według praw naszego państwa
obligationum substantia non in eo consistit, ut aliquod corpus nostrum aut servitutem nostram faciat, sed ut alium nobis obstringat ad dandum aliquid vel faciendum vel praestandum – istota zobowiązania nie na tym polega, żeby uczynić jakąś rzecz lub służebność naszą, lecz na tym, by zmusić inną osobę do dania nam czegoś albo do czynienia lub wykonania
Pierwsza definicja przypomina o wiązaniu – obligatio - niewypłacalnych dłużników, później zastąpione przez więzy prawne i odpowiedzialność majątkową. W drugiej rozróżnione są zobowiązania od praw rzeczowych – adekwatnie – praw względnych i bezwzględnych (erga omnes). Prawo obligacyjne nie daje wierzycielowi bezpośrednio władztwa nad określoną rzeczą, a jedynie roszczenie do dłużnika o rzecz lub świadczenie. Są one chronione actiones in personam gdy domagamy się od kogoś świadczenia lub wydania rzeczy.
Impossibilium nulla obligatio est – (wykonanie czegoś) niemożliwego nie jest zobowiązaniem
Species perit ei cui debitur – rzecz indywidualnie oznaczona ginie na niekorzyść wierzyciela
Genus perire non censetur – uważa się, że gatunek nie ginie
Pierwotnie brak pojęcia zobowiązania jako stosunku prawnego, pewne czynności niedozwolone lub dozwolone pociągały za sobą odpowiedzialność osobistą umożliwiającą skrępowanie – obligare. Czynności niedozwolone poddawały sprawcę zemście pokrzywdzonego, dopiero później dopuszczono zawarcie między stronami porozumienia – pactum – co do zapłaty grzywny.
Istotniejsze były czynności dozwolone:
nexum - pożyczki pieniężne → dłużnicy (nexi) w razie nie zwrócenia pożyczki mogli być natychmiast związani. Miała ona na celu poddanie pożyczkobiorcy pod władzę pożyczkodawcy, później nacisk przeniesiono na dług, odpowiedzialność osobista następowała dopiero w chwili niewykonania długu. Podobnie zaczęto traktować grzywnę wynikające z czynność i niedozwolonej jako świadczenie dłużne.
sponsio – powstawało przez zapytanie wierzyciela i odpowiedź dłużnika w przepisanej formie, początkowo jako forma przejęcia odpowiedzialności za cudze, potem własne czynności prawne, wreszcie świadczenie długu i w razie niedopełnienia tego obowiązku – odpowiedzialność. Wykształca się w ten sposób idealny węzeł prawny, łączący wierzyciela i dłużnika. Odstępowano od odpowiedzialności osobistej (fizycznej) dłużnika, w stronę odpowiedzialności majątkowej,
Późniejsze źródła zobowiązań:
mutuum – nieformalna pożyczka,
stipulatio – kontrakt słowny,
expensilatio – kontrakt literalny,
fiducia – kontrakt powiernictwa,
depositum – kontrakt przechowania,
commodatum – kontrakt użyczenia,
pignus – kontrakt zastawu,
emptio-venditio – kupno sprzedaż,
locatio-conductio - najem,
societas - spółka,
mandatum - zlecenie.
→ węzeł prawny zawarty między dwiema stronami (podmiotami zobowiązania):
creditor - wierzyciel → uprawniony do domagania się określonego świadczenia
debitor - dłużnik → zobowiązany do wykonania określonego świadczenia.
mogło polegać na:
dare – przeniesieniu prawa własności lub ustanowieniu prawa na rzeczy cudzej → przedmioty jako świadczenie wynikające z zobowiązania (species),
facere – obowiązku wykonania (lub nie wykonania – non facere) pewnych czynności,
praestare – spełnienia dowolnego rodzaju świadczeń, także odszkodowawczych.
Dla ważności zobowiązania świadczenie musiało spełniać określone warunki:
być dostatecznie wyraźnie określone,
nie mogło być zabronione przez prawo lub sprzeczne z dobrymi obyczajami,
musiało być obiektywnie możliwe do wykonania,
musiało mieć wartość pieniężną (możliwą do oszacowania – konsekwencja kondemnacji pieniężnej).
Przedmiotami zobowiązań mogły być rzeczy oznaczone indywidualnie – in specie lub gatunkowo – in genere. Zaginięcie rzeczy określonej jako species powodowało wygaśnięcie zobowiązania ze względu na jego niemożliwość wykonania. Rzecz oznaczona gatunkowo mogła być zastąpiona inną (tej samej ilości, gatunku, wagi).
→ prawo podmiotowe przysługujące wierzycielowi.
→ na mocy zobowiązania ciąży na dłużniku, który ponosi za nie .
→ za niewykonanie świadczenia; pierwotnie oznaczała możność uwięzienia dłużnika, później podlegała zaspokojeniu z jego majątku (lub majątku poręczyciela). Pierwotnie dług ciążył na dłużniku, odpowiedzialność na poręczycielu, dopiero później odpowiedzialność przyjął na siebie dłużnik (jako swój poręczyciel) – pierwotnie na podstawie osobnej czynności prawnej, później związano odpowiedzialność z mocy prawa z długiem.
!! W prawie klasycznym zobowiązania naturalne nie pociągały za sobą odpowiedzialności dłużnika.
W prawie klasycznym Gaius w swych Instytucjach wymienia contactus i delicta privata, później dodano variae causarum figurae.
→ umowy uznane przez prawo cywilne i na tej podstawie zaskarżalne, później dołączono do nich umowy (pacta),
→ czyny bezprawne, niedozwolone – zobowiązujące do zapłaty grzywny.
→ inne przyczyny powstania zobowiązań, nie z kontraktów ani deliktów (sprawowanie opieki, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia), w prawie justyniańskim te ostatnie dzielą się na:
quasi ex contractu (zdarzenia faktyczne, skutkujące podobnie do kontraktów)
quasi ex delicto (zdarzenia faktyczne, skutkujące podobnie do deliktów).
istniejące obok ex contractu i ex delicto.
→ (najczęściej stricti iuris - wykonywalne dosłownie z brzmieniem umowy) – tylko jedna strona jest dłużnikiem i jedna wierzycielem (mutuum - kontrakt pożyczki, Błąd! Nie można odnaleźć źródła odsyłacza. i quasidelicta).
→ najczęściej bonae fidei (zobowiązania dobrej wiary) – obie strony są zarazem wierzycielem i dłużnikiem (kupno-sprzedaż). Rozróżniamy zobowiązania dwustronnie zobowiązujące:
aequales - doskonałe → których dwustronność wynika z mocy obowiązującego prawa (zwane też synallagmatycznymi, zupełnymi, wzajemnymi lub równowartościowymi)
inaequales - niedoskonałe → których dwustronność wynika z okoliczności faktycznych, tzn. dwustronność może, ale nie musi powstać (np.: depositum - kontrakt przechowania (bonae fidei, dwustronnie zobowiązujący, niedoskonały): deponent jest wierzycielem, a depozytariusz dłużnikiem; jeśli jednak w czasie depozytu poniesie jakieś koszty związane z tym depozytem, to może domagać się ich zwrotu u deponenta).
→ inaczej: niezupełne, w przeciwieństwie do cywilnych, dłużnik nie ponosił odpowiedzialności, nie były one zaskarżalne. Są to:
właściwe zobowiązania naturalne (tj. od chwili powstania) zobowiązania osób alieni iuris lub niewolnika, którzy nie mogli zobowiązywać się cywilnie, zobowiązania członków rodziny alieni iuris między sobą lub z pater familias,
zobowiązania początkowo zaskarżalne, dopiero z czasem stające się naturalnymi: przez capitis deminutio gasły długi cywilne, małoletni (minor XXV annis) otrzymał od pretora in integrum restitutio – jego dług cywilny stawał się naturalny; (S.C. Macedonianum z I w. n.e. zakazywała udzielania pożyczek synom pozostającym pod władzą ojcowską) → stawały się one zobowiązaniami naturalnymi, podobnie jak kontrakt zawarty przez niedojrzałego sui iuris bez potwierdzenia opiekuna (z wyłączeniem kontraktów czyniących go wierzycielem);
Wykonanie (przez pomyłkę lub dobrowolnie) świadczenia wynikającego z długu nie podlegało jednak zwrotowi; wierzycielowi przysługiwało jego zatrzymanie soluti retentio. Zobowiązania naturalne mogły w poszczególnych rodzajach zobowiązań być wzmocnione zastawem, poręką, mogło podlegać nowacji; wierzytelność naturalna mogła podlegać potrąceniu.
Dłużnik zobowiązany był do kilku świadczeń, ale spełnienie jednego zwalniało go z zobowiązania (kilka świadczeń in obligare, jedno in solutione (świadczenie niewolnika X lub Y, jeśli jeden wypełni, świadczenie gaśnie). Jeśli nie było to uregulowane – wybierał dłużnik, jeśli jedno świadczenie po powstaniu zobowiązania stałoby się niewykonalne, to drugie było zobowiązujące. Wybór przedmiotu świadczenia mógł być także uregulowany umownie lub rozporządzeniem ostatniej woli (przy legatach).
Rola pieniądza – zobowiązania quasi i deliktowe i sytuacja kondemnacji pieniężnej; litis contestatio w procesie zmieniało świadczenie niepieniężne w pieniężne.
Zobowiązanie obejmowało jedno świadczenie, jednak dłużnik mógł zastąpić to świadczenie innym – jedno in obligatio, kilka możliwych in solutione. Wierzyciel zastawniczy który utracił przedmiot zastawu na rzecz osoby trzeciej, mógł ją pozwać o zwrot rzeczy. Osoba ta zobowiązana do zwrotu rzeczy mogła jednak zapłacić wierzycielowi równowartość długu zabezpieczonego zastawem. W przypadku facultas alternativa w razie niezawinionej przez dłużnika niemożności wykonania świadczenia zobowiązanie wygasało.
W zobowiązaniu uczestniczy kilka osób jako wierzyciele lub dłużnicy, co rozróżniało zobowiązania: podzielne, solidarne, kumulatywne. Wierzytelność i dług ulegały podziałowi (jeśli były podzielne) w myśl zasady: nomina ipso iure divisa – wierzytelności dzielą się z mocy samego prawa.
Zobowiązanie jest podzielne, gdy i świadczenie jest podzielne – da się spełnić częściowo bez uszczerbku dla swej istoty lub wartości (zapłacenie 100 sesterców – „w ratach”). W innym wypadku jest niepodzielne (np. wydanie sprzedanego niewolnika – dare jeśli rzecz była niepodzielna; świadczenia polegające na facere – wybudowanie domu). Kilku dłużników zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego – solidarność bierna; przy kilku wierzycielach nie powstawała właściwa solidarność czynna. W zobowiązaniach podzielnych długi i wierzytelności dzieliły się ipso iure jeśli nie było umowy co do solidarności.
Zobowiązania solidarne dotyczyły realizacji świadczeń niepodzielnych, powstałych na podstawie:
czynności prawnej (zgodne oświadczenie woli → przy stipulatio, kontraktach banae fidei i mutuum pożyczce,
przez nieformalne oświadczenie woli → przy umowie, rozporządzeniu ostatniej woli zobowiązującym współdziedziców do wypłaty legatu,
z mocy prawa (wspólne popełnienie deliktu lub quasi deliktu). W przypadku niepodzielności świadczenia – wykonanie przez jednego z dłużników świadczenia zwalniało pozostałych, jeśli było kilku wierzycieli a cały, podzielny dług został oddany jednemu, zobowiązanie nie gasło w stosunku do pozostałych wierzycieli).
Rozróżniamy solidarność:
bierną → w przypadku kilku dłużników; każdy z dłużników odpowiadał za całe zobowiązanie → ; jeśli tak się wcześniej umówiono, dłużnikowi, który zrealizował zobowiązanie, przysługiwało w stosunku do pozostałych dłużników;
czynna → w przypadku kilku wierzycieli; wierzycielom przysługiwała cała wierzytelność, dług spłacony przez dowolnego/dowolnych z dłużników wygaszał zobowiązanie.
Wygaśnięcie zobowiązania solidarnego:
wypełnienie jednego świadczenia lub przyjęcie przez jednego wierzyciela całego długu → istnieje jedno świadczenie una res vertitur,
umorzenie zobowiązania według prawa cywilnego – acceptilatio, nowacja - nawet w stosunku do jednego dłużnika; inne zdarzenia prawne dotyczące jednego (capitis deminutio, zwłoka) – nie miały wpływu na kształt ani rozmiar zobowiązania,
wskutek litis contestatio - w prawie klasycznym wygaszało wszystkie zobowiązania, w prawie justyniańskim dopiero po wykonaniu świadczenia; w solidarności czynnej pozostawiono zasady prawa klasycznego – skarga jednego wierzyciela i litis contestatio odbierało prawo do skarżenia pozostałym wierzycielom;
!! Odróżnić należy wierzyciela solidarnego od wierzyciela akcesoryjnego, a poręczyciela od dłużnika solidarnego.
Dłużnik spełniający całe świadczenie mógł domagać się zwrotu od współdłużników części ich długu i analogicznie: współwierzyciele mogli domagać się swoich części od wierzyciela, który przejął całe świadczenie – prawo regresu. Wynikało to z wewnętrznego stosunku prawnego łączącego współwierzycieli lub współdłużników. Istniała też możliwość roszczenia z tytułu prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (patrz: negotiorum gestio). Prawo justyniańskie uznało prawo regresu jako składnik zobowiązania solidarnego.
Kumulatywność oznaczała, że każdy z kilku dłużników odpowiadał z całego świadczenia osobno, kumulowały się one po stronie wierzyciela. Było tak w odpowiedzialności deliktowej, odpowiedzialność odszkodowawcza pociągała za sobą odpowiedzialność solidarną, kara pieniężna którą dochodzono skargami penalnymi dotykała każdego z osobna, ponieważ poszkodowany mógł wnieść osobne skargi (actio poenalis) w stosunku do każdego.
Zmiana podmiotu zobowiązania następowała w przypadku dziedziczenia, inne formy przeniesienia zobowiązania były niedopuszczalne. Chodziło o formalności wymagane przy zawieraniu zobowiązań, kto ich nie wykonał nie mógł być zobowiązany. Później nastąpiły pewne odstępstwa od tej zasady – przeniesienie wierzytelności cesja – brak możliwości przeniesienia długu w drodze czynności prawnej, istniała pośrednia forma – nowacja i delegacja.
Przelanie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela – cedenta na drugą osobę – cesjonariusza na podstawie umowy cesyjnej; nie wymagało to zgody dłużnika.
Pierwotnie stosowano pośrednią formę – nowację – stypulacyjne umorzenie dotychczasowej wierzytelności i tworzenie nowej na rzecz drugiej osoby, to jednak uzależnione było od zgody dłużnika, nie dawało to zabezpieczenia wierzyciela oraz wygasały zarzuty dłużnika przysługujące mu w stosunku do pierwotnego wierzyciela. Później istniała możliwość ustanowienia zastępcy procesowego (procurator) w procesie formułkowym, który miał ściągnąć wierzytelność na własny rachunek, aż do litis contesttio mógł zostać pozbawiony wierzytelności.
W prawie cesarskim nadano osobie kupującej spadek od dziedzica prawo ściągnięcia wierzytelności z tego spadku za pomocą actiones utiles. W prawie poklasycznym i justyniańskim rozszerzono to na osoby które kupiły wierzytelności, otrzymały je w posagu lub darowiźnie.
Umowa cesyjne była abstrakcyjna – nieistotna dla jej ważności była causa - przyczyna jej zawarcia. Sytuacja prawa cesjonariusza była taka jak pierwotnego wierzyciela, nie zmieniała się też sytuacja dłużnika, przysługiwały im te same prawa i zabezpieczenia i skargi co poprzednio. W przypadku kupna sprzedaży wierzytelności cedent odpowiadał tylko nomen verum esse - za istnienie wierzytelności, a nie za nomen bonum esse - jej ściągalność.
→ w przypadku zobowiązań polegających na świadczeniu rzeczami oznaczonymi gatunkowo (w szczególności pieniądzu) obok świadczenia głównego mógł istnieć obowiązek świadczenia ubocznego – odsetek (usurae) - wynagrodzenia za korzystanie z pieniędzy obliczane stosunkowo do wysokości sumy i długości czasu, płacone w jednostkach tego samego rodzaju co kapitał; wysokość wynikała z ustawy lub umowy.
→ pobieranie wysokich odsetek umownych od pożyczonego kapitału; stopa procentowa zmieniała się; LXIIT – max 8,33% miesięcznie (100 % rocznie); Lex Genucia De Feneratione z 342 p.n.e. zakaz stosowania odsetek – mało skuteczny; koniec republiki – 12% rocznie (poza pożyczkami morskimi – wysokość odsetek nieograniczona).
Zakazane było pobierania odsetek od odsetek – anatocyzm; od III w. n.e. nie należały się odsetki ponad wysokość kapitału.
→ polegało na wykonaniu dłużnego świadczenia zależnie od rodzaju świadczenia (dare, facere). Za zgodą wierzyciela dłużnik mógł wykonać inne świadczenie niż to przewidziane w zobowiązaniu, z tym samym skutkiem, było to datio in solutum – świadczenie w miejsce wypełnienia. Mimo, że zobowiązanie było stosunkiem łączącym konkretne osoby, dług mogła wykonać osoba trzecia w zastępstwie za dłużnika (nawet bez jego wiedzy), chyba, że zastrzeżona była osoba (sławny artysta).
Świadczenie musiało być wykonane bezpośrednio do rąk wierzyciela lub wyjątkowo do adstipulatora lub solutionis gratia adiectus. Adstipulator – akcesoryjny wierzyciel, mający prawie identyczną sytuację do wierzyciela głównego, spełnienie świadczenia do jego rąk było równoważne, mógł on też skarżyć a nawet ważnie zwolnić z długu. Jego wierzytelność nie była samodzielna, a świadczenie odbierał dla wierzyciela głównego, którego zwykle był mandatariuszem.
Adiectus solutionis gratia – mógł ważnie przyjąć świadczenie, nie miał prawa skargi, nie był też wierzycielem. Nie mógł być jednak dowolnie odwołany z uwagi na stypulację, w której dłużnik mógł oddać dług w jego ręce.
W razie nieobecności wierzyciela lub niechęci przyjęcia długu od dłużnika, pozwalała mu na złożenie świadczenia do depozytu w kasie zakładu publicznego lub świątyni – publice deponere.
Miejsce wykonania świadczenia oznaczone było zwykle w umowie, jeśli nie to było nim miejsce gdzie mogła być wniesiona skarga (najczęściej miejsce zamieszkania dłużnika). Termin jeśli nie był oznaczony porozumieniem stron, to wierzyciel z chwilą powstania zobowiązania mógł żądać jego wykonania. Istniał wymóg dania odpowiedniego czasu np. na wybudowanie domu – przy facere. Wyznaczony termin pozbawiał wierzyciela wcześniejszego domagania się świadczenia (diei adiectio pro reo est, non pro stipulatore – termin wykonania zobowiązania następuje w interesie dłużnika). Niekiedy termin ustanowiony był w interesie obu stron, czasem – wierzyciela – 10 letnie alimenty w rocznych ratach, ewentualna ugoda wymagała zatwierdzenia pretora.
Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania powodowało szkodę w majątku wierzyciela, którą dłużnik zobowiązany był wyrównać, zarówno, jeśli istniał związek przyczynowy między jego działaniem a szkodą lub wynikały z winy culpa dłużnika, a także obowiązek nałożony przez prawo: custodia → do szczególnego strzeżenia rzeczy, mimo braku winy.
→ umyślne działanie lub zaniechanie dłużnika mające na celu naruszenie interesów wierzyciela – dolus albo niedbalstwo którego skutki powinien przewidzieć – culpa w węższym znaczeniu. Odpowiedzialność za winę jest subiektywna – zależna od staranności wykazanej przez dłużnika. Odpowiedzialność za dolus nie podlegała umownemu usunięciu – dolus semper praestatur – za dolus zawsze się odpowiada.
W węższym znaczeniu – culpa dzieliła się na:
culpa lata → duże niedbalstwo, zaniedbanie dotyczące rzeczy normalnie (zwykle) dopilnowywanej przez ludzi,
culpa levis → lekka wina,
culpa levis in abstracto (ideał pater familias) → zaniedbanie czynności cechującej człowieka niezwykle dbałego i zapobiegliwego – mierzonego w kryterium abstrakcyjnego ideału,
culpa levis in concreto → zaniedbanie czynności zwykle dopełnianej we własnych interesach.
→ z mocy samego prawa spoczywała na komodatariuszu, osobach przyjmujących rzeczy w opiekę za opłatą – natuae – właściciele statków, caupones – właściciele domów zajezdnych, stabularii – właściciele stajen, horrearii – właściciele magazynów; osoby mające wykonać dzieł z dostarczonego im materiału – krawcy, folusznicy). Dłużnik mógł też dobrowolnie zobowiązać się do custodia w drodze umowy.
W prawie justyniańskim odpowiedzialność traci obiektywny charakter, jest rodzajem szczególnej staranności – jej brak jest traktowany jak wina dłużnika – culpa in custodiendo.
nie odpowiadał dłużnik za niewykonanie zobowiązania spowodowane siłę wyższą vis maior (siła powodująca szkodę, której nie można się oprzeć) lub przypadkiem losowym casus fortuitus (nieprzewidywalny skutek, ale nie siły wyższej – odpowiedzialność obiektywna – w przypadkach custodia → zobowiązania do szczególnego strzeżenia rzeczy).
Odpowiedzialność zależała od rodzaju stosunku obligacyjnego oraz zasad:
dolus semper praestatur – za dolus - podstęp zawsze się odpowiada,
magna culpa dolus est – zrównanie w prawie justyniańskim odpowiedzialności za culpa lata; początkowo odpowiadało się za culpa in faciendo (za zaniechanie nie odpowiadał) – przy kontraktach stricti iuris o dare; w bonae fidei – odwrotnie,
zasada utilitatis (korzyści) – strona odnosząca korzyść odpowiada za dolus i wszelką winę, strona przeciwna tylko za dolus (późn. culpa lata), odpowiedzialność za pozostałe zależała od rodzaju stosunku obligacyjnego.
Szkoda – uszczerbek w majątku wierzyciela powstały przez niewykonanie zobowiązania lub deliktu (quasi delictu) dłużnika. Pociągała za sobą obowiązek zapłaty odszkodowania (w przypadku deliktu także grzywny). W zobowiązaniach dopiero niewykonanie lub złe wykonanie rodziło zobowiązanie odszkodowana, w deliktach od początku istniało zobowiązanie do odszkodowania i grzywny – były jego źródłem. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie lub przywrócić stan sprzed szkody – restytucja naturalna (dopiero w prawie poklasycznym w postępowaniu extra ordinem, we wcześniejszym postępowaniu formułkowym obowiązywała zasada kondemnacji pieniężnej) lub zapłacić odszkodowanie pieniężne.
Wysokość odszkodowania wynikającego z niewykonania umowy była ustalana umownie między stronami, w razie braku porozumienia – sądowe ustalanie odszkodowania – w procesie przez sędziego. Mogła to być stypulacja karna (stipulatio poenae) – zobowiązanie dłużnika do zapłacenia kary – stypulacja warunkowa (szczególnie w zobowiązaniach facere lub non facere).
Zasady sędziowskiego przyznawania odszkodowania:
skargi stricti iuris – w przypadku oznaczonej kwoty – zasądzał na jej zapłacenie; jeśli chodziło o rzecz - przeciętną sprzedajną wartość (ile była warta) rzeczy w chwili litis contestatio,
actiones in factum – res certa – obiektywna wartość rzeczy (verum pretium), jednak w chwili wydania wyroku (ile będzie warta),
actiones bonae fidei – subiektywna ocena z pozycji wierzyciela (mogła przekraczać verum pretium z uwagi na wartość jaką przedstawiała dla wierzyciela – niewolnik mający być członkiem zespołu teatralnego), wysokość szkody na dzień wydania wyroku a nie litis contestatio.
formuła in quod interest – różnica między stanem majątku który by istniał w razie prawidłowego wykonania zobowiązania, a stanem faktycznym.
Prawo justyniańskie – w zobowiązaniach ściśle określonych (certa quantitas vel natura) odszkodowanie nie mogło przekraczać podwójnej wartości świadczenia.
Zgodnie z formułą in quod interest – przy ustalaniu odszkodowania sędzia brał pod uwagę: damnum emergens – rzeczywistą stratę majątkowa poniesiona przez wierzyciela oraz lucrum cessans – utracone przewidywane zyski, natomiast nie pretium affectionis – przywiązanie do rzeczy. Podlegały odszkodowaniu tylko szkody bezpośrednio związanie z niewykonaniem świadczenia; czasem dochodziła też szkoda dalsza szczególnie przy dolus dłużnika (np. zatajenia wad fizycznych rzeczy).
→ jeśli dłużnik, we właściwym czasie, z własnej winy nie wykonuje świadczenia, tzn. dług stał się już wymagalny, a wierzycielowi przysługiwała skarga nie podlegająca ekscepcji dłużnika - pacti de non petendo. W razie braku terminu – wierzyciel musiał wezwać dłużnika do zapłaty - interpellatio, gdy był oznaczony – zasada dies interpellat pro homine, a także długi pochodzące z deliktu (np. kradzieży – fur semper moram facere videtur – złodzieja zawsze uważa się za znajdującego się w zwłoce). Nie „interpellowano” gdy nie znano miejsca pobytu dłużnika lub spadek nie objęty przez dziedzica – mora ex re; pozostałe przypadki – mora ex persona. Trzecia przesłanka zwłoki – wina dłużnika – brak „usprawiedliwienia”.
Dłużnik w zwłoce odpowiadał za wszelki przypadek (np. niezawinioną utratę rzeczy). Przy negotia bonae fidei – musiał płacić odsetki, świadczyć owoce za czas zwłoki, wynagrodzić szkody wierzyciela wynikające ze zwłoki. W kontraktach stricti iuris – miał tylko ewentualny obowiązek do świadczenia owoców ale dopiero od litis contestatio.
→ nieprzyjęcie bez słusznej przyczyny świadczenia; skutki:
dłużnik odpowiadał od tej chwili tylko za dolus i culpa lata – duże niedbalstwo, nie ponosi odpowiedzialności za culpa levis; pierwotnie dłużnik mógł nawet zniszczyć rzecz, później wymagano jej sprzedaży z zachowaniem ceny dla wierzyciela lub oddania do depozytu.
wierzyciel zobowiązany do zwrotu wydatków poniesionych przez dłużnika w celu utrzymania rzeczy.