ZOBOWIĄZANIA
KONTRAKTY I PACTA
Kontrakty- pierwsze źródło zobowiązań, dosłownie znaczy ściągać. Kontrakt to jest umowa ważna I zobowiązująca uznana I zaskarżana według ius civile. Generalnie kontrakty były źródłem zobowiązań z umów które powstały najwcześniej. Poźniej w zasadzie cały rozwoj zobowiązań polegał na tworzenie nowych kontraktów. Kontrakty dzieliły sie na ( sposoby powstania kontraktu):
A) kontrakty realne- RE- momentem powstania takiego kontraktu jest moment wręczenia rzeczy. Wszystkie wsześniejsze ustalenia nic nie mają do umowy. Powstaje w momencie wręczenia przedmiotu kontraktu. Pożyczka, użyczenie, depozyt, pignus to cztery rodzaje kontraktów realnych. Najstarsza forma zdobywania kontraktów.
Pierwszym kontratem realnym jest POŻYCZKA. Pożyczka rozwijała sie bardzo powoli. Najstasza pożyczka określana jaka pożyczka przyjacielska. Podstawową konseksewncja nie zrealizowania kontraktu pociągała za sobą możliwość odebrania bez procesu. Potem pożyczka zmieniła swoją nazwę MUTUUM. Był to kontrakt ścisłego prawa. Kontrakt jednostronnnie zobowiązujący. Jedna strona jest tylko dłuznikiem a druga tylko wierzycielem. Przedmiotem pożyczki mogły być rzeczy zamienne- oznaczone co do gatunku- takie które można była zważyć, zmierzyć, policzyć. Kontrakt powstawał w momencie kiedy wierzyciel wręczal dłużnikowi przedmiot kontraktu- było to przeniesienie własności poprzez TRADITIO (wręczenie). W momencie wręczenia dłużnik stawał sie właścicielem przedmiotu pożyczki. Miał obowiązek zwrotu takich samych rzeczy, takiego samego rodzaju I takiej samej jakości. Dodanie tej jakości było związane z pieniędzmi. Dłużnik nie oddawał tego co otrzymał tylko co innego o takiej samej jakości. W pożyczce nie występowały odestki. Od pożyczki automatycznie nie należały sie odestki. Strony nie mogłu zmodyfikować tego kontratu- takie które nie wpływały na wartość samego kontraktu. Nie można było do pożyczki dodać automatycznie odestek. Aby zapewnić sobie odsetki trzeba było zawrzeć osobny kontrakt- najczęsciej była to stypulacja na podstawie której wierzyciel mógł później domagać sie od dłużnika odsetek. Dzisiejsze pożyczki też nie zawierają odsetek. Sama istota jest taka sama jak w prawie Rzymskim. Ponieważ to jest kontrakt jednostronnie zobowiązujący skarga przysługiwała tylko I wyłącznie wierzycielowi. Skarga była w zależności od przedmiotu pożyczki. Jeżeli przedmiotem były pieniądze, a jeżeli przedmotem pozyczki były inne rzeczy ACTIO CERTE REI. Z pozyczką związane jest SENATUS CONSULTUM MACEDONIANUM-zakaz udzielania pożyczek synom pozostającym pod władzą ojców rodziny. Zakaz nie był zakazem bezwzględny, ale wierzyciel w takim przypadku nie mógł domagać sie zwrotu I pretor by odrzucił jego wniosek. W takich przypadkach można było znaleźć osobę która by taką pożyczkę poręczyła. Pewnym rodzajem pożyczki jest tzw POŻYCZKA MORSKA- nie zostało zawarte nawet słowo pozyczka. Jest to tzw LICHWA MORSKA. Niektorzy określają tą pożyczkę jako osobny kontrakt. Ma dwa elementy któore odróżniają ją od innych pożyczek: wierzycel również przekazywał przedmiot pożyczki, mogło być to pieniądze lub rzeczy które wierzyciel miał przewieść przez morze. Ale tu zawsze w pożyczce morsiej był określony cel. Celem mogło być np: reperacja okrętu. Druga różnicą było to że ta pożyczka zawsze jest związana z transportem morskim. Dłużnik nie mógł zuzyć tej pozyczki na inne cele jak tylko na transpot morski. Dłużnik był zobowiązany do zwrotu pozyczki jedynie wtedy JEZELI STATEK SZCZESLIWIE PRZYBYŁ DO PORTU PRZEZNACZENIA. Jezeli statek pomylśnie odbył tą podróz. W innym przypadku dłużnik nie zwracał pożyczki. W normalnej pożyczce dłużnik musiał zawsze zwrócić taką pożyczkę. Mozliwość braku zwrotu pożyczki. Nigdy nie zezwalano na konstynuowanie podróży kiedy nie prowadzono handlu morskiego od października do marca ( okres burz jesiennych I wiosennych). Rekompensatą nie zwrócenia wierzycielowi pożyczki były odsetki które mogły być nieograniczone. Były rekompensatą za ryzyko wierzyciela. Odsetki w pożyczce morskiej można było ustalić odrazu w tym kontrakcie. Mogly byc zawarte w jednym kontrakcie I dochodzić tych odestek razem ze skargą z tytułu pożyczki. Potem uznano że odestki można było ustalać za pomoca PACTUM. Polegały na tym ze generalnie były niezaskarżalne ale jezeli były dodane do jednego zobowiązania można było już dochodzić. Pożyczka morska to był pierwowzór pierwszych ubezpieczeń, tylko że działało odwrotnie niż dzisiaj. Składką kiedys były podwyższone odsetki, które przechodziły na wierzyciela po wykonaniu podróży. Odszkodowaniem było to, że dłużnik nie musiał zwracać pożyczki jeżeli zdarzył sie jakiś wypadek morski.
Kolejnym kontraktem realnym jest UŻYCZENIE (COMMODATUM) - kontrakt dwustronie zobowiązujący niezupełnie- kontrakt dobrej wiary. Polega na tym ze wierzyciel przekazuje drugiej jakas rzecz I to najczesniej oznaczona indywidualnie do użytkowania, bez prawa pobierania pożytków. Przekazanie do użytkowania następuje w momencie wręczenia tej rzeczy. Jest to kontrakt bezpłatny. Dlużnik korzysta z rzeczy wierzyciela ale nic nie płaci za to korzystanie. Dłużnik będzie musiał dbać o tą rzecz I ponosi nakłady. Dłużnik moze stać sie wierzycielem a wierzyciel dłużnikiem. Muszą to być rzeczy niezużywalne, bo dłużnik musi oddać tą samą rzecz. Dłużnik w tym kontrakcie ma korzyść, odpowiada za wszystkie stopnie winy I ma obowiązązek strzeżenia. Skargi są dwie: I dłużnika I wierzyciela. ACTIO COMODATI DIRECTWA- przysługuje wierzycielowi, ACTIO COMODATI CONTRARIA. Specjalnym rodzajem tego kontratu jest PRECARIO- troszeczke sie rozni od użyczenia ale minimalnie. Wierzyciel przekazywał najcześciej grunt rolne, dłużnik mógł z nich korzystać ale z prawem pobierania pozytkow. Jeszcza jedna cecha różniła PRECARIO od normalnego użyczenia że nie było okresu w którym ma sie odbyć PRECARIO. W każdej chwili użyczający mógł rozwiązać ten kontrakt.
Kolejnym kontraktem jest przechowanie czyli DEPOZYT (PRZECHOWANIE) - jest to kontrakt dwustroonie zobowiązujący niezupełnie- kontrakt dobrej wiary. Było bezpłatne. Przechowawca przechowywał daną rzecz bez żadnej opłaty. Jeżeli doszkło do wytoczenia skargi I przechowawca przegral proces to spadała na niego INFAMIA. ACTIO DIPOZITI DIRECTA I ACTIO DIPOZITI CONTRARIA. Szczgólne rodzaje tego kontraktu np: DEPOZYT KONIECZNY (DEPOSITUM MISERABILE)- cecha polega na tym ze powstawał ze wzgledu na pewne okoliczności zewnętrzne np podczas pożaru. DEPOZYT SEKWESTROWY (DEPOSITUM SEQUESTRE) - jak pretor nie wiedział komu przyznać rzecz na czas procesu to ustanawiał specjalnego przechowawcę. Odnosi zawsze sie do rzeczy ktora jest przedmiotem toczącego sie procesu. Trzecim DEPOZYT NIEPRAWIDŁOWY (DEPOSITUM IRREGOLARE) - Nieprawidłwość polegała na tym, że przedmiotem depozytu były rzeczy zamienne. W tym depozycie dłużnik w zasadzie mógł korzystać z rzeczy ktore otrzymał w depozyt.
Czwartym kontraktem jest PIGNUS- zastaw ręczny- powstawał na mocy umowy, poprzez wręczenie rzecy z która było przedmiotem zastawu. Był to kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełnie. Strony sie umawiały w sprawie dotyczącej zwrotu takiego zastawu. Cecha charakterystyczna pignus to jest KONTRAKT AKCESORYJNY, który nie może powstać bez innego zobowiązania. Samoistnie nie może funkcjonować.
B) kontrakty literalne- LITERIS- powstają w chwili sporządzenia pisma. Wpis do ksiąg rachunkowych, syngrafa, hirografa to 3 rodzaje kontraktów literalnych.
Wpis do ksiąg rachunkowych nosił nazwę NOMINA TRANSICIPCIA. Dwa rodzaje: jeden rodzaj to przeksięgowanie z przedmiotu na osobę. Występowały dwie osoby wierzyciel I dłużnik. Wierzyciel prowadził księgi rachunkowe I wpisywał w księgach ze dluznik jest mu winien tyle a tyle. Drugim rodzajem wpisu było z osoby na osobę. Występowały 3 osoby. Wierzyciel, dłużnik I osoba trzecia na którą wierzyciel wyrażał zgodę, ze ta osoba stanie sie dłużnikiem wierzyciela. Występował tu obowiązek prowadzenia ksiąg rachunowych, ale tylko moralny. Ksiegi nie były prowadzone na pokaz, ale były prowadzone na siebie I byla prawdziwość. Ten rodzaj zobowiązań później juz wyszedl z użycia.
Hirografa I syngrafa- na piśmie sporządzania, że ten I ten jest winien temu a temu tyle I tyle. Moment sporządzenia pisma był momentem powstania kontraktu. Hirografa była sporządzana w jednym ogzęplarzu a syngrafa była w 2 egzemplarzach, I to jest jedyna różnica pomiędzy hirografą I sygrafą. W prawie rzymskim nie odgrywały dużego znaczenia, istniały ale nie były źródłem powstania zobowiązania- najczęsciej stanowiły dowód powstania zobowiązania.
kontrakty werbalne- VERBIS- powstają w momencie wypowiedzienia pewnych określonych słów.
Stypulacja jest tutaj najważniejszym kontraktem. Stypulacja jest kontraktem jednostronnie zobowiązującym I to przez długi czas kontraktem STRICTI IURIS. Powstala bardzo wczesniej w chwili zawiązania kontraktu. Stipulator to jedna strona ta która przyjmuje, Promisor to druga strona. Początkowo stypulacja była jedynie dostępna dla obywateli rzymskich. Wierzyciel pytał sie dłużnika używając określonych słów. Pierwszymi słowami było PRZYCZEKAM DAC TYLE A TYLE, I odpowiedz COMISORA była PRZYRZEKAM I w tym oto momencie powstało juz zobowiązanie. Pożniej było OBIECUJE, tylko trzeba było określić co OBIECUJE. Samo złożenie pytania I odpowiedzi powstawało zobowiązanie. Z czasem zaczeto rozszerzać ilość słów używanych w stypulacji. Stypulacja odgrywała bardzo ważna rolę poniewaz można było stworzyć wielu dłużników I wielu wierzycieli. AD STIPULATOR- poprzez stypulacje stowrzona osoba WIERZYCIELA UBOCZNEGO. Ten wierzyciel powstawal w ten sposób ze skladał pytanie do dłuznika, pytał sie czy jezeli nie zapłaci wierzycielowi głównemu to czy jemu zaplaci a dłużnik odpowiadał ze zaplaci. Wierzyciel uboczny przejmował rolę wierzyciela głównego.Dowolnośc słów została wprowadzona w 472 przez cesarza.
Stypulacja moze byc kauzalna- zawarta jest tutaj przyczna- sa bezpieczne dla dłużników. Stypulacje mogą byc abstrakcyjne. Są tutaj 2 środki ochrony: ZARZUT (EXCEPCIO). Moze byc zarzut z powodu nie wypłaconych pieniędzy. Srodek aktywny- FERELLA. Generalnie z tytuły stypulacji występowała skarga- ACTIO ES STIPULATO- skarga z tytuły stypulacji.
Ius Iurandum- przyczenie składał niewolnik, przyrzekał ze po wyzwolniu bedzie świadczył usługi dla swojego pracodawcy.
C) kontrakty konsensualne- CONSENSUS- grupa tych kontraktów powstała najpoźniej. Od słowa consensus. Kontrakty te powstają w dowolny sposób I w momencie kiedy strony tego kontraktu dojdą do porozumienia co do istotnych elementów I własnie w tym momencie powstaje kontrakt. Cała reszta tylko przygotowuje ten kontrakt. Wystepują najczęściej w obenym prawie cywilnym.Dzisiaj w zasadzie mamy tylko kontrakty konsensualne.
Pierwszym kontrakrem konsensulanym jest umowa kupna- sprzedaży (EMPTIO VENDITIO)- na początku była zamiana, towar za towar. Później kiedy juz pieniadz wszedł w użycie była sprzedaż gotówkowa. Nie zawsze to ułatwiało handel. Wprowadzono jeszcze sprzedaż kredytową- kupujący dostawał towar ale w drodze stypulacji przyzekał ze zapłaci pozniej za ten towar. Dopiero na samym końcu wykształcił sie kontrakt kupna- sprzedaży. Strony musiał określić 2 istotne elementy przedmiot I cenę. Jezeli strony doszły do porozumienia następowało zawarcie kontraktu. Forma była całkowicie dowolna. Wystarczy tylko porozumnienie ktore mogło być wyrażone w każdy sposób, sam moment porozumienia powoduje powstanie kontraktu. Przedmiotem były wsyzstkie rzeczy dopuszczone do obrotu. Przedmiot tego kontraktu nie musiał istnieć w momencie kontraktu. Jeden określany jest ze względu na przedmiot EMPTIO REI ERRATE. Rzecz spodziewana mogła nie powstać, jezeli sie nie pojawila to wtedy nie było umowy I umowa zostawała rozwiązana. Drugim rodzajem jest EMPTIO SPEI- kupno nadziei. Ogólnie chodzi o to, że sprzedający nie ma jeszcze przemiotu, strony ustalają cenę I przedmiot. Bez względu na ilość I jakość umowa jest wiążąca. Istniało tu pewne ryzyko I ze strony kupującego I ze strony sprzedawcy. Cena- pewne warunkom musiała podlegać, cena musiała byc zawsze oznaczona oraz musiała być zawsze oznaczona w pieniądzach liczonych. Cena musiała byc rzeczywista- nie mogła być ceną symbololiczną. Przy cenie nie ma obowiązku ustalania tzw ceny słuszej, która odpowodiała by cenie ekonomicznej towaru. Cene można ustalać dowolnie oprócz 2 przypadków: jeden związany jest z taryfą cen Dioklejana, tam I ceny towarów I ceny usług określił, że nie można płacić więcej niż podał. Nigdy to praktycznie nie weszło w życie.
Czasami występowały pewne elementy do umowy, które świadczyły że umowa została zawarta. Mogła to być wpłata pewniej kwoty pieniędzy na poczet ceny (ZADATEK). Jezeli do umowy nie doszło to kupujący otrzynywał zwrot zadatku. Później zaczęto stosować zadatek grecki- jezeli nie doszło do zawarcia umowy z winy sprzedawcy to musiał on zwrócić podwojną wartość tego zadatku. Jezeli było to z winy kupującego to zadatek przepadał. Umowe możnna było potwierdzić na piśmie jako dowód zawarcia umowy.
Do obowiązków sprzedawcy należało: jest to obowiązek przeniesienia posiadania przedmiotu, spokojnego posiadania. Strony mogły sie umowić inaczej ze zostanie przeniesiona własność. Podstawowym obowiązkiem kupujacego jest przeniesienie własności pieniędzy. Kupujacy powinien odebrać towar w momencie zawarcia umowy, jezeli tego towaru nie odbierze I towar zostanie zniszczony bez winy sprzedawcy to stratę taką poniesie kupujacy. Dotyczyło to przedmiotu który jest oznaczony indywidualnie. Sprzedawcę - odpowiedzialność za wady prawne, kiedy umowa została wykonana, przedmiot wydany ale nagle znalazł sie ktos kto mowil ze ten przedmiot nalezy do niego. Wtedy wytaczal proces, ktory odebrał rzecz nabywcy. Wtedy kiedy odebrał przedmiot dochodziło do tzw ewidencji, nabywca któremu odebrano przedmiot rządzał od sprzedawcy podwójnej wartości przedmiotu. Obowiązkiem sprzedawcy bylo zawiadomienie ze wlasciciel wytacza mu proces, bo moze miec takie argumenty ktore w procesie wystarczały do udowodnienia ze ten przedmiot nalezy do niego. Pozniej zaczeto rządać od sprzedawcy stypulacji. Najcześciej tez opiewały na dwokrotną wartość przedmiotu. Pozniej odpowiedzialność została właczona automatycznie do kontraktu. Oprócz odpowiedzialnosci za wady prawne sprzedawce odpowiadał za wady fizyczne ukryte. Sprzedawca mial obowiazek poinformowania kupującego o wadzie. Na początku były nieruchomości a pozniej rzeczy ruchome.
ACTIO QWANTI MINORI- mozliwa do wniesienia w ciagu roku, na podstawie tej skargi kupujacy domagał sie obnizenia ceny.
OCHRONA PROCESOWA(actio venditi, actio empti): za pomocą actio venditi sprzedawca dochodził zapłaty ceny gdy zachodził przypadek ryzyka kupującego. Tym samym środkiem mógł żądać zwrotu nakładów koniecznych, poniesionych na rzecz po zawarciu kontraktu. Actio empti służyła kupującemu do dochodzenia rzeczy kupionej, ewentualnie z przeniesieniem własności jeżeli tak się umówiono lub jeżeli chodziło o res mancipi. Obydwa powództwa przysługiwały formalnie już od chwili zawarcia kontraktu, ale skuteczne były dopiero po spełnieniu się warunku lub nadejściu terminu.
RĘKOJMIA ZA WADY PRAWNE: jeśli sprzedana rzecz okazała się cudza to była dotknięta wadą prawną, a sprzedawca ponosił odpowiedzialność zwaną dzisiaj rękojmią. Sprawa rozstrzygała się pomiędzy 3 osobami: sprzedawcą tej rzeczy, kupującym I osobą trzecią. W prawie rzymskim odpowiedzialność z tytułu wad była skonstruowana na zasadzie ewikcji. Ewikcja następowaławtedy gdy osoba trzecia zrealizowała swoje prawo rzeczowe w procesie przeciw nabywcy I odebrała mu rzecz obciążoną wadą. Rozwiązywano to w rozmaity sposób:
a) przy kupnie mancypacyjnym nabywca jeśli został pozwany przez osobę trzecią zawiadamiał o procesie sprzedawcę I wzywał go do wzięcia udziału w procesie.
b)do kupna konsensualnego actio autoritatis nie miała zastosowania ale I tutaj wprowadzono analogiczną odpowiedzialność za pomocą stypulacji gwarancyjnych. Nieufny nabywca mógł żądać od sprzedawcy stypulacyjnego przyrzeczenia zapłaty.
c)pod wpływem jurystów odpowiedzialność z tytułu ewikcji została włączona do kontraktu sprzedaży. Zastosowanie actio empti rozszerzyło się do tego stopnia że można było przy jej pomocy domagać się wprost od sprzedawcy pełnego odszkodowania.
RĘKOJMIA ZA WADY FIZYCZNE: osobny problem odpowiedzialności za wady fizyczne rzeczy sprzedanej wyłaniał się w Rzymie orzy sprzedaży rzeczy indywidualnie oznaczonych. Przy rzeczach oznaczonych gatunkowo dostawę towaru wadliwego uważano po prostu za niewykonanie umowy I dochodzono normalnego odszkodowania. Ale sama sprzedaż rzeczy indywidualnie oznaczonych miała wielkie znaczenie, już chociażby z uwagi na ogromne rozmiary handlu niewolnikami. Problem dotyczył przy tym wad ukrytych. Wady jawne np ślepota u niewolnika powinien zauważyć sam kupujący. Zasady odpowiedzialności za wady fizyczne rozwijały się osobno w ius civile I ius honorarium. Syntezy obydwóch dokonal Justynian:
a) w dawnym ius civile punktem wyjścia rozwoju był przypadek szczególny. Jeżeli przy mancypacji gruntu sprzedawca zlożył fałszywe zapewnienia co do jego obszaru, nabywca mógł dochodzić zapłaty podwójnej wartości brakującej powierzchni. W innych sytuacjach można było przyjąć od sprzedawcy gwarancję żee rzecz nabyta nie ma wad, przez stypulację. W konsensualnym kontrakcie emptio venditio obydwie strony powinny postępować zgodnie z wymogami dobrej wiary. Nie było uczciwe postępowanie sprzedawcy który wieedział o wadach rzeczy zbywalnej ale je podstępnie zatajał.
b)edylowie kurulni jako pomocnicy pretorów sprawowali nadzór nad targowiskami, w tym zakresie mieli też jurysdykcję I prawo wydawania edyktów. Według edylów kurulnych sprzedawca powinien znać rzecz sprzedawaną I jej wady ujawnić kupującemu. Katalog typowych wad niewolników obejmował nie tylko choroby ale pewne właściwości charakteru (ucieczki, włóczęgi)
c)Justynian rozciągnął zasady odpowiedzialności według edyktu edylów na sprzedaż rzeczy wszelkiego rodzaju.
UMOWY DODADTKOWE: IN DIEM AD DICTIO- umowa lepszej oferty
LEX COMMISSORIA- termin w ciągu którego w którym kazda ze stron mogla od takiej u mowy odstąpić.
SPRZEDAZ NA PRÓBE- w okreslonym terminie np 10 dni; zawsze ma miejsce kiedy jest problem ze sprzedażą towaru. Nie była to sytuacja typowa.
Drugi kontrakt konsensualny: NAJEM (locatio conductio) - konnrakt dwustronnie zobowiązujący, dobrej wiary. różnica między najmem a sprzedażą jest to że sprrzedaż powodowała definitywne przesunięcie przedmiotu, najem powodował czasowe przeniesienie przedmiotu. 3 rodzaje:
najem rzeczy - najczęściej występujący. Mogły być rzeczy wszelkiego rodzaju ale z 1 zastrzeżeniem, musiały być to rzeczy niezużywalne. Czasami dopuszczano rzeczy zużywalne ale tylko w określonym celu, na pokaz. Ten który wziął rzecz w najem, musiał oddać tą samą rzecz. Zakres korzystania z tej rzeczy zależał od samej rzeczy, oprócz tego strony zawierały umowę. Uważano że korzystanie musiało odpowiadać naturalnym właaściwościom rzeeczy (np jak ktoś miał niewolnika, to nie mógł go używać jako wołu). Konduktor (najemca) był zobowiązany do płacenia czynszu, czynsz był określany okresowo. Czas zawierania umowy to tylko prezy nieruchomościaach przyjęło się że czas umowy najmu wynosi 5 lat. Strony mogły też określić ze nie określają czasu najmu, w tym przypadku umowę można było rozwiązać natychmiast co było nieciekawe dla najemcy. W zasadzie czynsz musiał być określony w pieniądzu. Był 1 wyjątek: kolonia partialia - polegało to na tym że lokator otrzymywał pewną część zbiorów I zamiast pieniędzy otrzymywał część zbiorów. Wynajęcie mieszkania było związane z prawem zastawu, chodziło o to jakie rzeczy najemca wniósł do tego mieszkania.
najem pracy - nie miał zbyt wielkiego zastosowania (praca opierała się przede wszystkim na niewolnikach). Jedna ze stron nazywa sie lokator (ten który coś lokuje, wynajmujący) I konduktor (takk jakby wynajmujący). Najem pracy musiał być dokonany pod czyimś kierownictwem. Płacono za ilość pracy a nie za jakość (np praca za 15 dni). Jeżeli tej pracy lokator nie wykonywał z winy po stronie konduktora to I tak pieniądze sie nalezą
najem dzieła - chodziło o wykonanie czegoś, ale liczył się efekt końcowy. Nie było obowiązku polegającego na tym że konduktor (wykonawca dzieła) musiał to wykonać osobiście, on mógł to polecić np swoim uczniom, chyba że strony się umówiły że praca musi być wykonana przez konduktora. Lokator (zlecający) musiał dostarczyć mmateriał do obróbki. Konduktor ponosił odpowiedzialność za utratę materiału, nawet za przypadkową utratą materiału. Ponosił także odpowiedzialność gdy powstała szkoda przez jego nieumiejętność. LEX RHODIA DE IACTU - ustawa rodyjska o zrzucie morskim. Jeżeli statek został napadnięty przez piratów,lub się rozbił a statkiem przewozono towary, to żeby uratować ten statek wyrzucano to co było pod ręką (żeby statek był zwinniejszy, lżejszy, szybszy w przypadku piratów). Nie patrzono czyja była to własność I to wyrzucano. Statek uratował się, dopłynięto do portu. Ludzie którym wyrzucono rzeczy mieli prawo do zwrotu pieniędzy I za to musiał płacić armator lub kapitan.
Trzeci kontrakt konsensualny: SPÓŁKA (societas): kontrakt dwustronnie zobowiązujący, dobrej wiary. Związek 2 lub więcej osób (wspólników), którzy zobowiązują się do osiągnięcia pewnych celów przy użyciu wspólnych środków. Żeby powstała spółka musi byc porozumienie co do celu I co do użycia wspólnych środków, cele musiały być dopuszczalne I godziwe. Cele mogły byc ściśle określone, cel został osiągnięty I rozwiązywano spółkę. Wspólnicy mogli zajmować się wszystkim. Jeżeli chodiz o środki mogły wynosić pewną kwotę pieniędzy, wspólnicy mogli wnieść do spółki pieniądze lub inne rzeczy zamienne. Te pieniądze lub rzeczy mogły być wniesione w pewnej wysokości ale często spółki były zawierane w ten sposób że wspólnicy wnosili caly swój majątek (aktualny I przyszły). Takim wkładem była także praca. Ustalano w spółce od razu jakie będą obowiązki spółki. Ustalano też jaki będzie udział zysków i wcale nie musiał być proporcjonalny do wnoszonych wkładów. Zakazana była tylko lwia spółka (societas leoniana). Spółka ta polegała na tym że 1 ze wspólników ponosił straty a drugi czerpał korzyści. SKARGI: actio pro socio - skarga kierowana przeciwko wspólnikowi o rozliczenie. Taka skarga miała 1 poważny skutek, skierowanie takiej skargi powodowało rozwiązanie spółki.
Czwarty kontrakt konsensualny ZLECENIE (mandatum): kontrakt zobowiązujący niezupełnie, dobrej wiary. W tym kontrakcie przyjmujący zlecenie (mandatariusz) zobowiązywał się wobec dającego zlecenie (mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności. Kontrakt był bezpłatny. Zlecenie polega na wykonaniu pewnych usług wszelkiego rodzaju. Usługi muszą być w interesie mandanta (zlacającego). Powstanie kontraktu następowalo w momencie porozumienia co do treści zlecenia. Rozwiązanie prawidłowe tego kontraktu miało miejsce wtedy kiedy zlecenie zostało wykonane. SKARGI: Zleceniodawca miał ACTIO MANDATI DIRECTA I domagał się wykonania zlecenia. Natomiast mandatariusz miał również skargę (CONTRATIUM MANDATI IUDICIUM), na podstawie tej skargi mandatariusz dochodził od mandanta zwolnienia go z zaciągniętych zobowiązań, poprzez tą skargę mógł domagać się również zwrotu poniesionych kosztów. Szczególny rodzaj zlecenia: mandarum qualificatum (zlecenie kredytowe) - zleceniodawca zlecał zleceniobiorcy (mandatariuszowi) aby mandatariusz udzielił określonej osobie pożyczki. Z tytułu kontraktu pożyczki związana była ta osoba trzecia I mandatariusz. Wobec tego mandatariusz mógł domagać się od dłużnika zwrotu pożyczki, ale równocześnie był zabezpieczony kontraktem zlecenia I jeżeli pożyczkobiorca nie chciał mu dać tej kasy to mógł domagać się od mandanta kasy.
D) KONTRAKTY NIENAZWANE - wspólną jest skarga.
Do ut des - daję żebyś dał
do ut facias - daję żebyś świadczył
facio ut des - świadczę żebyś dał
facio ut facias - świadczę żebyś świadczył
Żeby doszło do zawarcia jednego z tych kontraktów, 1 ze stron musiała spełnić swoje świadczenie. Kontrakt estymatoryjny - pierwowzór dzisiejszej umowy komisu. Jedna strona dawała drugiej jakąś rzecz z oszacowaną wartością do sprzedaży. Jeżeli ta druga strona rzecz sprzedała to przekazywała pieniądze, jeżeli nie sprzedała dawała rzecz.
Zamiana - polegała na tym że 2 osoby wymieniają bezpośrednio (tzn bez użycia pieniędzy) jedną rzecz na inną rzecz
Ugoda - czynię żebyś czynił. Żeby dojść do porozumienia, strony dogadywały się I zawierały ugodę
SKARGI:
actio in factum - skarga oparta o fakty, ale ta skarga nie wystarczała więc były dwie:
actio praescriptis verbis - na podstawie tego powództwa strona domagała się od drugiej spełnienia umówionego świadczenia.
Condictio praescriptis verbis - można było się domagać zwrotu własnego świadczenia.
E) Pacta - umowy nieformalne, najczęściej wykonywane przez osoby które wykonywały, przed długi czas niemające ochrony prawnej. Ogólny podział pacta to podziałl na pacta muda I pacta vestita. Pacta nuda to inaczej gołe umowy, pacta vestita - umowy ubrane w szatę zaskarżalności. Ochrona powstawała bardzo powoli. Pacta były to umowy łatwe do zawarcia. Pacta vestita dzielą się na pacta adieta, pacta pretoria I pacta legitima.
Pacta adiecti były to umowy dodane do innych zobowiązań, kontraktów dobrej wiary. Można było dochodzić roszczeń wynikających z pacta adiecta z kontraktem równym.
Pacta pretoria - pretorowie zaczęli niektórrym umowom.. miały pewną wspólną cechę, że w tych paktach pretoria przyrzeczenie składała tylko 1 strona zobowiązania.
Pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi. Strony mogły w ogóle uniknąć procesu umawiając się pomiędzy sobą o prywatne rozstrzygnięcie sporu przez przysięgę.
Drugi rodzaj: to tzw constituum debiti - przyrzeczenie wypełnienia już istniejącego zobowiązania. Takie przyrzeczenie mógł zlożyć dłużnik. Większe znaczenie przyrzeczenia wypełnienia było tym że mogła je wypełnić osoba trzecia (I stawała się poręczycielem).
Trzeci rodzaj: Receptum algentarii - było to przyrzeczenie bankkiera że zapłaci cudzy dług. Można było wtedy występować również przeciwko bankierowi o wypełnienie receptum. 3 rodzaje recepta: receptum tauponum, nautarum I stabulariolum - byly to przyrzeczenia gwarancyjne. Te osoby gwarantowały że ich towar wniesiony pozostaną w takim samym stanie w jakim je wniesiono.
Pacta legitima: nieformalne umowy które uzyskały zaskarżalnośc na podstawie konstytucji cesarskich. Tutaj głównie występują 2 umowy nieformalne: umowa o kompromis - strony zawierając zobowiązanie umawiały się o powołanie prywatnego arbitra który rozstrzygnie spór.
F) DAROWIZNA - polegała na jednostronnym przesunięciu. Darowizna jest czynnością dwustronną ponieważ jedna osoba przyrzeka dokonanie darowizny a druga musi się na to zgodzić. Lex cincia - zakaz większych darowizn na rzecz osób obcych. Później wprowadzono za Justyniana rejestrację większych darowizn. Rejestracja dotyczyła kwoty 500 solidów.
JAK GDYBY KONTRAKTY (QUASI) - to określenie źródeł zobowiązań istnieje ddlatego że brak tu pewnego elementu który istniał w kontrakcie. Brak tu jest umowy.
Negotiorum gestio - to prowadzenie cudzych spraw bez umowy. Podobnie jak przy kontrakty - zlecenia chodziło to o prowadzenie cudzych spraw. Gestor (prowadzący cudze sprawy) musiał je prowadzić z największą starannością. Musiał dokończyć rozpoczętą sprawę, musiał się rozliczyć z prowadzenia tych wszystkich spraw. Przysługiwało mu roszczenie o zwrot wydatków (np jeżeli podczas prowadzenia sprawy poniósł koszty). Osoba w imieniu której ten gestor działa, musiała go zwolnić z zobowiązań które podjął na jej rzecz. Funkcjonowało za czasów republiki, później rzadko
bezpodstawne wzbogacenie - najbardziej wyraźnym przykładem jest nienależne świadczenie. Muszą wystąpić pewne przesłanki żeby mówić o nienależnym śwadczeniu (3 przesłanki): ten który dokonuje świadczenia musi byc przekonany ze ma obowiązek dokonania (że powinien świadczyć), przyjmujący świadczenie musi byc przekonany że to świadczenie mu się należy, świadczenie nie istnieje. Drugi przypadek: condictio ob rem dati - chodziło o odzyskanie własności rzeczy oddanej drugiej stronie w zamian za jakieś świadczenie. Jeżeli druga strona przyrzeczenia nie dokonała świadczenia to przy pomocy tej condictio można było się domagać zwrotu własności swojej rzeczy. Trzeci przypadek: condictio sine causa - zwrot wzbogacenia które ktoś uzyskał bez przyczyny.
ZOBOWIĄZANIA Z DELIKTU I JAK GDYBY Z DELIKTU:
a) 3 rodzaj zobowiązań: DELIKTY: to przestępstwa. 2 grupy deliktów: według prawa cywilnego (najstarsze) I wg prawa pretorskiego
według prawa cywilnego: furtuum (kradzież), rapina (rabunek), damnum in iuria (bezprawne wyrządzenie szkody), in iuria (zniewaga)
4 delikty prawa pretorskiego: metus(bezprawne przymuszenie do wykonania czynności), dolus, fraus creditorum(działanie na szkodę wierzyciela), servi coruptio (gorszenie niewolnika)
DELIKTY PRAWA CYWINEGO
FURTUUM - to zabór rzeczy. Również zabór posiadania, zabór używania. 2 rodzaje kradzieży: furtuum manifestum (kradzież której sprawcę złapano na gorącym uczynku, albo w bezpośrednim pościgu, według dzisiejszego prawa karnego: kradzież zuchwała. Prowadzono złodzieja do pretora, pretor przysądzał go temu któremu rzecz skradł I zrzucano go ze skały tarpejskiej. Później nie stosowano tych środków tyle że ten złodziej złapany na gorącym uczynku był karany na poczwórną wartość rzeczy skradzionej) I furtuum nec manifestum (gdy nie złapano złodzieja na gorącym uczynku. Pokrzywdzonemu przysługiwała skarga actio furti I przy jej pomocy karano złodzieja że musiał zapłacić podwójną wartość rzeczy I jak ostał karany spadała na niego imfamia. Przy pomocy condictio mógł również odzyskać swoją rzecz. Nie było odpowiedzialności zbiorowej: każdy ze złodziei musiał zapłacić podwójną wartość rzeczy)
RAPINA - rabunek. Jest to kradzież gwałtowna czyli przy użyciu siły zbrojnej. Taki złodziej odpowiadał zawsze w poczwórnej wysokości. Taką skargę można było wnieść w ciągu roku.
BEZPRAWNE WYRZĄDZENIE SZKODY (damnum iniuria datum) - skarga zaczęła się rozwijać od skargi Lex aqufilia: pierwszy przypadek lax aqufilia: zabicie niewolnika lub zwierzęcia I ten kto dokonal tego czynu ponosiłl odpowiedzialność materialną, czyli musiał zwrócić równowartość (najwyższą - cenę jaka obowiązywała przez ostatni rok za najdroższego niewolnika lub zwierzęcia). Drugi przypadek dotyczył zranienia niewolnika/zwierzęcia I wtedy wartość odszkodowania brano z przeciągu ostatnich 30 dni. Specjalna skarga: Actio legis aqufiliae - powództwo o charakterze karnym, slużyło przeciw współprawco, ale nie wobec dziedziców sprawcy.
INIURIA - zniewaga. 3 rodzaje zniewagi: membrum ruptum - np odcięcie ręki, os fractum - złamanie kości, in iuria w ścisłym tego słowa znaczeniu. Te 3 rodzaje znajdowały się już w Ustawie XII tablic I określała ile trzeba zapłacić za taką zniewagę (w asach (waluta)). In iuria w Ustawie XII tablic została oszacowana na 25 asów. Przyjmowanie tych ścisłych stawek skończylo się w I w. p.n.e. Actio in iuriarum estimatorium - w tej skardze mieściło się również oszacowanie wartości tej zniewagi
DELIKTY PRAWA PRETORSKIEGO:
DOLUS - umyślne wyrządzenie szkody przez wprowadzenie kogoś w błąd. Było chronione skargą actio doli - skutkiem tej skargi była infamia.
METUS - bezprawne przymuszenie kogoś do dokonania jakiejś czynności (przymus psychiczny). Skarga: Actio quod metus causa - można ją było wytoczyć w ciągu roku I o czterokrotną wartość tej poniesionej straty. Tą skargę można było wytoczyć przeciw sprawcy który uzyskał korzyść.
FRAUS CREDITORUM - działanie na szkodę wierzyciela. Wprowadzony został za czasów procesu formułkowego. Fraus creditorum polegało na celowym umniejszeniu majątku na szkodę wierzyciela. Środki procesowe: początkowo funkcjonował interdykt pretorski (onterdictum fraudatorium) - wierzyciel mógł złożyć wniosek o interdykt w ciągu roku od umniejszenia majątku. Wierzyciele zaczęli wnosić do pretora o udzielenie restitutio in integrum (przywrócenie do stanu poprzedniego). Później powstała specjalna skarga Actio Pauliana. Aby ją wnieść musiały być spełnione przesłanki: akt dokonany przez dłużnika musiał byc możliwy do odwołania, czynność pociągał za sobą zubożenie dłużnika, zubożenie miało szkodliwy dla wierzyciela skutek, dłuznik musiał mieć świadomość działania na szkodę wierzyciela, osoba która uzyskała przysporzenia od dłużnika musiała mieć również świadomość że dłużnik działał na szkodę wierzyciela chyba że ta osoba trzecia otrzymała coś bezpłatnie od dłużnika. Actio Pauliana mogła być wniesiona w ciągu roku. Ta skarga umożliwiała cofnięcie skutków dłużnika który działał w celu umniejszenia majątku.
SERVI CORUPTIO - gorszenie niewolnika. Najczęściej polegała na namawianiu niewolnika do ucieczki. W taki przypadku wlaściciel mógł domagać się zapłaty podwójnej wysokości poniesionej straty. Skarga ta nie ulegała przedawnieniu, miała charakter wieczysty.
b) 4 rodzaj zobowiązań: JAK GDYBY DELIKTY: określa się je jak gdyby dlatego że brak tu jest celowości działania. Doszło do jakiejś szkody ale nie zostało to wyrządzone celowo.
odpowiedzialnośc sędziego - chodziło tu o niewłaściwe prowadzenie sprawy. Można było wnieść taką skargę tyle że trzeba było wykazać rażącą niewłaściwość sprawy I wniesienie tej skargi można było wnieść tylko przeciwko sędziemu (jak zmarł to było po chuju)
delitum vel effusum - chodziło o poniesienie jakiejś straty przez wyrzucenie czegoś z budynku (wylano lub wyrzucono coś z okna). Odpowiadał ten do kogo należało mieszkanie, nawet jak nie rzucił/wylał czegoś. Jedyna możliwość uwolnienia się od odpowiedzialności było faktyczne wskazanie sprawcy.
postium aut suspensum - zawieszenie belki jaka zagrażała czyjemuś bezpieczeństwu (np budynek który zagrażał niebezpieczeństwu). Skarga z tego tytulu przysługiwała każdemu obywatelowi. Jeżeli właściciel budynku został zadządzony z tej skargi to płacił 10.000 sestersów.
Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód I stajni. Właściciel odpowiadał za działanie personelu. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA OSOBY ALIENI IURIS - możemy ją podizelić na 2 grupy:
odpowiedzialność za dokonywane przez nich czynności - są tu różne skargi (ACTIONES ADIECTICIAE QUALITATIS - to powództwa prawa pretorskiego. Osoba pod władzą rodziny nie mogła odpowiadać, a odpowiadał rodzic. (z tego nie bedzie pytal)
odpowiedzialność za wyrządzone szkody przez te osoby - za taką osobę odpowiadał pater familias. Taka odpowiedzialnośc jest nie tylko za szkody wyrządzone przez alieni iuris, ale także przez niewolników lub zwierzęta (odpowiedzialność noksalna). Odpowiedzialność noksalna polega na tym że właściciel niewolnika, lub zwierzęcia miał 2 możliwości: mógł pokryć tą stratę z tytułu deliktu albo mógł wydać sprawcę (przekazać niewolnika lub zwierzę, a nawet syna)
UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAŃ - np zastaw, kara umowna, najważniejsze jest poręczenie stypulacyjne. Pierwszym takim poręczeniem które było dostępne tylko dla obywateli rzymskich było sponsio, później zmieniła się nazwa fide promissio. Takie poręczenie w formie sponsio I fide promissio mogło zabezpieczać tylko za zobowiązania zaciągnięte w formie stypulacji. Takie poręczenie nie ulegało dziedziczeniu. 3 rodzaj poręczenia: sponsio - była najstarsza i pozostała zawsze dostępna tylko dla obywateli rzymskich; fidepromissio - naśladowała sponsio ale była dostępna także dla peregrynów; fide iussio - było powszechnie dostępne, nie podlegało przedawnieniu, było dziedziczne I odnosiło się do wszelkich zobowiązań. Poręczenia te miały charakter akcesoryjny (dodatkowy). Wierzyciel kierował skargę od razu przeciw poręczycielowi. Od Hadriana wierzyciel musiał skierować skargę przeciw dłużnikowi, jeżeli wierzyciel nic nie uzyskał to kierował skargę przeciw poręczycielowi. W III w do poręczenia zastosowano prawo regresu (jeżeli 1 poręczyciel zapłacił to mógł domagać się od pozostałych poręczycieli tego co on zapłacił).
ZMIANA PODMIOTU ZOBOWIĄZANIA: zmiana wierzyciela (nosi nazwę cessia). Rozwijała się w prawie rzymskim stopniowo. Zawsze była możliwa taka zmiana przez nowację. Powstawało nowe zobowiązanie, na miejsce jednego wierzyciela wchodziła inna osoba I zawierała nowe zobowiązanie dla dlużnika. Dłużnik musiał brać również udział przy nowacji. Zastępstwo procesowe in rem suam - upoważniano zastępce do dochodzenia roszczeń w procesie z prawem zatrzymania rzeczy dla siebie. Actio utilis - powództwo ze zmianą podmiotu. Dopiero na samym końcu dopuszczono do możliwości sprzedaży/kupna wierzytelności. W takim wypadku nabywca wierzytelności przejmował wszystkie uprawnienia zbywcy. Należało o tym zawiadomić dłużnika (ale nie musiano), aby wiedział komu ma spełnić wierzytelności.
Jeżelli chodzi o zmianę dłużnika to osoba dłużnika nie była obojętna wierzycielowi. Zmiana dlużnika mogła się odbyć w jeden sposób, poprzez nowację, czyli w miejsce starego zobowiązania powstawało nowe.