P R A W O R Z Y M S K I E -

Z O B O W I Ą Z A N I A

1.

Pojęcie zobowiązań.

Zobowiązanie (obligatio) jest to stosunek prawny między dwiema stronami, z których jedna jest

wierzycielem (creditor), a druga dłużnikiem (debitor). Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wierzycielem

a dłużnikiem. Polegał on na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz

obowiązek polegający na

dare, facere

lub

praestare

– czyli spełnieniu świadczenia

. Wierzycielowi

przysługiwała wierzytelność – nomen, creditum; a na dłużniku ciążył dług – debitum.

W Instytucjach Justyniana „zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia pewnej

rzeczy według praw naszego państwa”. Natomiast Paulus uważa, że „istota zobowiązania nie polega na tym,

ażeby jakąś rzecz albo służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś do dania nam czegoś albo do

czynienia, albo do świadczenia”.

Zobowiązanie o opierało się na zasadzie równości stron, w tym sensie, że nie daje ono władzy

wierzycielowi nad dłużnikiem (odwrotnie niż np. przy patria potestas).

W prawie klasycznym zobowiązania zaliczano do res incorporales, podlegających obrotowi

gospodarczemu.

2.

Źródła zobowiązań.

Pierwotnie Rzymianie wyodrębniali dwa podstawowe źródła zobowiązań: kontrakty i delikty. Kontraktami

były umowy zaskarżalne wg ius civile, delikty – przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z

mocy norm prawa prywatnego.

Według Gaiusa „każde zobowiązanie rodzi się albo z kontraktu albo z deliktu” oraz „z różnego rodzaju

przyczyn”.

W prawie justyniańskim nastąpił podział zobowiązań powstających „z różnego rodzaju przyczyn” na dwie

dalsze kategorie: zobowiązania jak gdyby z kontraktu (obligationes quasi ex contractu) oraz zobowiązania jak

gdyby z deliktu (obligationes quasi ex delicto). Tak więc w prawie justyniańskim występował czwórpodział

zobowiązań ze względu na ich źródła powstania, na obligationes:

-

ex contractu – czyli z umów zaskarżalnych wg prawa cywilnego

-

quasi ex contractu – ze zdarzeń podobnych do kontraktów

-

ex delicto – z przestępstw prawa prywatnego

-

quasi ex delicto – ze zdarzeń podobnych do deliktów.

3.

Zobowiązania cywilne i naturalne.

Ze względu na sankcję zobowiązania dzielimy na cywilne i naturalne. W przypadku niewykonania

zobowiązania przez dłużnika, wierzyciel ma na ogół możliwość szukania ochrony swojego prawa

podmiotowego, wnosząc powództwo do sądu. Zobowiązania są w zasadzie zaskarżalne. „W zasadzie”, bowiem

w okresie klasycznym zaczęto wyodrębniać pewną grupę zobowiązań niezaskarżalnych, określając je mianem

1

naturalnych (obligationes naturales). Wówczas to przeciwstawiano zobowiązania naturalne zobowiązaniom

zaskarżalnym – czyli zobowiązaniom cywilnym (obligationes civiles).

Zobowiązaniami naturalnymi, były takie, które zaciągnięte zostały przez:

-

niewolników

-

osoby podległe tej samej patria potestas

-

pupila i niewiastę zawierających kontrakty bez zgody opiekuna.

Zobowiązania naturalne nie miały ochrony procesowej, ale wywierały pewne skutki prawne, a mianowicie:

-

wykonanie zobowiązania naturalnego oznaczało spełnienie obowiązku prawnego

. Zaspokojony

wierzyciel mógł zatrzymać otrzymane świadczenie (soluti retentio), a dłużnik nie mógł już zabiegać o

jego zwrot

-

wykonanie zobowiązania naturalnego można było zagwarantować przez zastaw lub poręczenie

-

zwierzchnik, który odpowiadał wobec osób trzecich z tytułu peculium, a poprzednio udzielił kredytu

prowadzącemu peculium synowi lub niewolnikowi, mógł tę swoją naturalną należność pokryć w

pierwszej kolejności.

4.

Zobowiązania jednostronne i dwustronne.

Zobowiązanie jednostronne polegało na tym, że jedna strona było tylko wierzycielem a druga tylko

dłużnikiem (np. przy pożyczce, przy zobowiązaniu z deliktu). W tego rodzaju zobowiązaniu istniała prosta

ochrona procesowa, istniało tylko jedno powództwo – do dyspozycji wierzyciela  najczęściej były to

powództwa „ścisłego prawa”.

Zobowiązania złożone (dwustronne) miały miejsce wtedy, gdy każda ze stron była równocześnie

i wierzycielem i dłużnikiem. W tego typu zobowiązaniach każdy z tych węzłów podlegał osobnemu umorzeniu

i miał osobną ochronę procesową. Wśród zobowiązań dwustronnych wyróżnia się:

-

zobowiązania dwustronne zobowiązujące zupełne – powstają od razu przy zawiązywaniu niektórych

stosunków obligacyjnych np. przy sprzedaży kredytowej po obydwu stronach. Powstawały dwa węzły

obligacyjne. Obydwa świadczenia są formalnie równorzędne i powinny być spełnione równocześnie

-

zobowiązania dwustronnie zobowiązujące niezupełne – powstaje zrazu jedno zobowiązanie.

5.

Zobowiązania stricti iuris i bonae fidei.

Ze względu na zakres ochrony procesowej zobowiązania dzieliły się na stricti iuris i bonae fidei.

Zobowiązania „ścisłego prawa” wywodziły się z dawnego ius civile. Wiązały one strony dokładnie według

treści stosunku prawnego. Przy umowach zaskarżalnych zobowiązania stricti iuris powstawały z kontraktów

jednostronnie zobowiązujących, czyli z kontraktów werbalnych, literalnych albo z pożyczki jako kontraktu

realnego. Ochrona procesowa była oparta na prawie ścisłym za pomocą condictiones.

Z zobowiązań bonae fidei powstał natomiast obowiązek świadczenia tego, czego można było się

spodziewać od uczciwego kontrahenta. Sędzia rozstrzygając taki spór oceniał, czy zachowanie obu stron było

zgodne z zasadami dobrej wiary. Sędzia mógł w szczególności: a) zasądzić uboczne należności (np. odsetki),

2

b) mógł brać pod uwagę pacta adiecta dodane do zobowiązania głównego, c) jeżeli dłużnik naruszył

odpowiednią staranność w wykonaniu zobowiązania, sędzia mógł go zasądzić na zapłacenie odszkodowania.

Zobowiązania bonae fidei chronione były za pomocą powództw dobrej wiary. Do tej grupy należały

wszystkie kontrakty dwustronnie zobowiązujące, a więc konsensualne oraz realne (z wyjątkiem mutuum).

6.

Zobowiązania solidarne

Specyfika tego typu zobowiązań polega na tym że, pomimo wielości podmiotów świadczenie jest tylko

jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą tego jednego świadczenia w całości.

Zobowiązanie solidarne mogło mieć miejsce zarówno po stronie wierzycieli (solidarność czynna) jak i po stronie

dłużników (solidarność bierna).

Zobowiązanie solidarne czynne (solidarność czynna) – każdy z kilku wierzycieli był uprawniony do

całości świadczenia, a dłużnik uwalniał się od zobowiązania po jego spełnieniu na rzecz jednego z wierzycieli.

Zobowiązanie solidarne bierne (solidarność bierna) – zobowiązanie spełnienia świadczenia w całości

ciąży na wszystkich dłużnikach, ale wykonanie obowiązku przez jednego zwalnia także pozostałych. Umorzenie

zobowiązania współdłużników następowało po rzeczywistym zaspokojeniu wierzyciela.

W prawie rzymskim solidarność powstawała ze stypulacji, w której kilku dłużników przyrzekało jednemu

wierzycielowi spełnić to samo świadczenie. Ponadto powstawała ona ze wspólnego zapisu testamentowego, albo

też z mocy ustawy.

Po zaspokojeniu wierzyciela przez jednego z dłużników, albo po przyjęciu świadczenia przez jednego z

kilku wierzycieli solidarnych wyłaniał się problem tzw. regresu czyli roszczenia zwrotnego. Dłużnik solidarny,

który zaspokoił wierzyciela, mógł na podstawie solidarności domagać się od pozostałych dłużników zwrotu

części świadczenia. Prawo regresu nie wynikało z samego faktu istnienia zobowiązania solidarnego, lecz jego

podstawę mógł stanowić jedynie stosunek wewnętrzny, jaki łączył dłużników lub wierzycieli solidarnych.

7.

Przedmiot zobowiązania.

Treścią każdego zobowiązania jest spełnienie jakiegoś świadczenia w przyszłości. Rzymianie przedmiot

świadczenia określali jako dare, facere i praestare.

-

dare (dać) – oznaczało przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego

ograniczonego prawa rzeczowego (np. przez mancipatio). Mogło to prowadzić do trwałych przesunięć

majątkowych

-

facere – polegało na wydaniu wierzycielowi w posiadanie lub w dzierżenie, a także wykonywanie

innych czynności faktycznej czy prawnej natury. W znaczeniu sensu largo facere polegało także na

non facere – powstrzymywaniu się od działania. Tego rodzaju świadczenie prowadziło do

przejściowych przesunięć majątkowych

-

praestare – miało dwa znaczenia:

•

sensu largo – oznaczało dare + facere + wszystko to co w ogóle mogło być treścią

zobowiązania

3

http://notatek.pl/prawo-rzymskie-zobowiazania-wyklady?notatka