ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ (kontrakty)

nazwa

strony (odpo- wiedzialność)

definicja

charakterystyka

powództwo

rodzaje

realny (dochodził do skutku przez wręczenie rzeczy)

pożyczka (mutuum) stara pożyczka to nexum dokony- wana za pomocą spiżu i wagi

mutuo dans - dający pożyczkę mutuo accipiens - biorący pożyczkę

Mutuo dans oddawał na własność mutuo accipiens pewną ilość rzeczy zamiennych (określonych gatunkowo), z obowiązkiem zwrócenia takich samych rzeczy w tej samej ilości i tej samej jakości.

Przeniesienie własności dokonywało się za pomocą tradycji i tylko po wręczeniu rzeczy pożyczka mogła być zaskarżalna. Była ona kontraktem jednostronnie zobowiązującym (co oznacza, że mutuo dans nigdy nie mógł stać się dłużnikiem. Należała do zobowiązań kategorii stricti iuris a więc dłużnik był zobowiązany do świadczenia tylko do wysokości zaciągniętej pożyczki. Aby zapewnić sobie procenty mutuo dans mógł to zrobić tylko za pomocą tzw. stypulacji procentowej.

zwrotu pożyczki domagał się za pomocą condictio certae creditio (w przypadku pieniędzy) lub condictio certae rei (w przypadku rzeczy) a odsetek za pomocą actio ex stipulatu

pożyczka morska - przedmiot pożyczki przeznaczony był na zakup towaru transportowanego drogą morską (na ryzyko wierzyciela). Dłużnik był zobowiązany do zwrotu przedmiotu pożyczki, jeśli statek dopłynął do portu przeznaczenia.

użyczenie (commoda-tum)

komodant - oddający rzecz w użyczenie (dolus i culpa lata) komodatariusz - biorący rzecz w użyczenie (omnis culpa i przypadek zwykły)

Oddanie pewnej rzeczy niezużywalnej (określonej indywidualnie) określonej osobie w bezpłatne, czasowe lub rodzajowo określone używanie. Wyjątkowo przedmiotem użyczenia mogła być rzecz zużywalna jeśli komodatariusz zobowiązał się, że jej nie zużyje, ale posłuży się nią tylko na pokaz.

Komodatariusz otrzymywał rzecz tylko w dzierżenie i nie miał prawa pobierać z niej pożytków. Musiał używać rzeczy zgodnie z przeznaczeniem (w przeciwnym razie popełniał kradzież używania i odpowiadał jak złodziej) i zwrócić w określonym terminie lub po osiągnięciu celu do realizacji, którego wiąż rzecz w użyczenie. Komodatariuszowi przysługiwało prawo retencji (możliwość zatrzymania rzeczy, jeśli komodant nie ureguluje należności w stosunku do komodatariusza) jeśli musiał ponieść nakłady na użyczoną rzecz. Opierało się na zasadach dobrej wiary. Było zobowiązaniem dwustronnym niezupełnym.

actio commodati directa - komodant actio commodati contraria - komodatariusz

przechowanie (depositum)

deponent - oddający w przechowanie (omnis culpa) depozytariusz - biorący w przechowanie (dolus i culpa lata)

Oddanie przez jedną osobę drugiej osobie jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowanie z obowiązkiem zwrotu na każe żądanie.

Depozytariusz otrzymywał tylko detencję rzeczy, bez możliwości jej używania (w przeciwnym razie popełniał kradzież używania i odpowiadał jak złodziej). Opierało się na zasadach dobrej wiary. Był zobowiązaniem dwustronnym niezupełnym.

actio depositi - deponent actio depositi contraria - depozytariusz

depozyt nieprawidłowy - dot. rzeczy określonych gatunkowo. Depozytariusz otrzymywał wtedy własność na rzeczy i dopuszczalne było dodatkowe pactum o świadczenie odsetek.

depozyt konieczny - gdy deponent znajdował się w sytuacji przymusowej, w obliczu grożącego niebezpieczeństwa. Nieuczciwy depozytariusz odpowiadał za duplum wartości zdeponowanych rzeczy.

depozyt sekwestrowy - osobie trzeciej oddawano przedmiot sporu sądowego z obowiązkiem wydania go stronie wygrywającej proces.

kontrakt powierniczy (fiducia)

fiducjariusz - przejmujący własność rzeczy

Na jej podstawie, z mocy porozumienia przejmujący własność zobowiązany był do określonego postępowania z rzeczą i do zwrotu jej własności po zrealizowaniu zamierzonego przez strony celu.

Zastosowanie fiducji było szerokie: mogła służyć do zabezpieczenia wierzytelności, jako namiastka użyczenia lub przechowania. Ficucjariusz wtedy przejmował rzecz na własność albo w celu jej przechowania, albo używania, zobowiązując się wobec oddawcy do zwrotu własności po zrealizowaniu określonego celu. W dawnym prawie rzymskim fiducja mogła też nakładać na powiernika obowiązek czynienia czegoś. Porozumienie stron opierało się na wzajemnym zaufaniu. Skarga miała na celu odzyskanie rzeczy oddanej lub wymuszenie określonego zachowania się dlatego fiducja przyjęła postać zobowiązania dwustronnego niezupełnego.

infamująca actio fiduciae - wierzyciel actio fiduciae contraria - powiernik, z tytułu nakładów na rzecz lub innych szkód wywołanych kontraktem

kontrakt zastawniczy (contractus pigneraticus)

zastawca - oddający rzecz w zastaw (culpa levis) zastawnik - przyjmujący rzecz w zastaw (culpa levis)

Zastawca oddawał swemu wierzycielowi rzecz w dzierżenie w celu zabezpieczenia wierzytelności, z prawem domagania się zwrotu rzeczy po wygaśnięciu wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem.

Zastawnik może używać tego przedmiotu oraz ma obowiązek utrzymać go w należytym stanie. Zastawnik otrzymywał rzecz we władanie faktyczne i korzystał z ochrony interdyktalnej. Zastawca w pewnych okolicznościach mógł być zobowiązany wobec zastawnika - dot. np. nakładów na utrzymanie rzeczy.

actio pigneratica - zastawca actio pigneratica contraria - zastawnik

werbalny (dochodził do skutku przy użyciu określonych słów) werbalny werbalny

stypulacja

stipulator - wierzyciel promissor - dłużnik

Dochodziła do skutku w ten sposób, że wierzyciel przy użyciu określonych słów zapytywał dłużnika, czy przyrzeka spełnić jakieś świadczenie, a dłużnik na to pytanie odpowiadał twierdząco.

Najstarszą formą stypulacji była sponsio, która dostępna była tylko dla obywateli rzymskich. Z czasem wyraz „sponsio” rezerwowano już tylko dla poręczenia słownego za cudzy dług. Przy zawieraniu stypulacji obie strony musiały być obecne, a ich oświadczenia woli nie mogły być przerwane przez żadną inną czynność. Podstawę każdej stypulacji stanowi porozumienie (konsensus). Fakt wymiany stymulacyjnych pytań i odpowiedzi stwierdzano w dokumencie. Zawarcia stypulacji domniemywano, jeśli potwierdzały to jakieś dowody pisemne. Dokument mógł stać się podstawą skargi ex stipulatu, nawet, jeśli stypulacja faktycznie nie doszła do skutku, lub gdy przyrzeczenie świadczenia doszło do skutku w oczekiwaniu świadczenia wzajemnego a to nie zostało spełnione. Stypulacja służyła do powołania do życia nowego węzła obligacyjnego, a także do ugruntowania istniejącego już zobowiązania pod postacią kary umownej lub poręczenia. Zanim prawo rzymskie uznało zaskarżalność kontraktów stypulacja była jedyny sposobem, za pomocą, którego zobowiązanie o nietypowej treści mogło uzyskać ochronę procesową. Stała się z czasem kontraktem zobowiązującym stricti iuris. Do ustanowienia wzajemnych obowiązków potrzebne były dwie stypulacje - niemożność świadczenia po jednej stronie nie zwalniała tej drugiej.

cautio stipulatoria - stypulator exceptio doli - dłużnik (środek procesowy, udzielany przez pretora, gdy uznał on, że zasądzenie na podstawie norm iuris civilis poruszałoby społeczne poczucie sprawiedliwości. Exceptio doli nie zawsze jednak chroniło interes dłużnika, gdyż to na nim spoczywał obowiązek udowodnienia, że zrobienie użytku z cautio naruszałoby dobre obyczaje. exceptio non numeratae pecuniae - dłużnik (polegała na przeprowadzeniu przez pozwanego dowodu, że kwota której domaga się powód nie została mu wręczona, powód musiał przeprowadzić dowód na przeciwieństwo aby wygrać proces. quarela non numeratae percuniae - skarga z powodu niezapłacenia pieniędzy

stypulacja kary umownej była przyrzeczeniem ze strony dłużnika wierzycielowi pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary w przypadku niewykonania zobowiązania poręczenie to stypulacja zawarta między osobą trzecią i wierzycielem, na podstawie której poręczyciel przyjmował odpowiedzialność za cudzy dług. Najstarszą formą poręczenia była sponsio - służyła do zobowiązania werbalnego i dostępna była tylko dla obywateli rzymskich. Później pojawiła się fidepromissio - dostępna też dla peregrynów. Najbardziej rozwinięta była fideiussio - stosowana do zabezpieczenia każdego rodzaju zobowiązań powstałych z czynów dozwolonych. Fideiussio przechodziło na dziedziców.

poręczenie (jak forma stypulacji) jest prawe akcesoryjnym, czyli związanym z długiem głównym. Poręczyciel mógł odpowiadać za mniej aniżeli dłużnik główny, ale nigdy za więcej. Zarzuty przysługujące dłużnikowi przysługiwały też poręczycielowi. Wierzyciel mógł pociągnąć poręczyciela do odpowiedzialności z pominięciem dłużnika głównego, chyba, że poręczyciel zobowiązał się jedynie do pokrycia strat powstałych w związku z niewykonaniem zobowiązania. Poręczycielowi przysługiwały tzw. dobrodziejstwa: 1) beneficjum excussionis - prawo domagania się zwrotu długu od dłużnika głównego w pierwszej kolejności, jeśli był on obecny i wypłacalny 2) beneficjum divisionis - każdy z kilku poręczycieli mógł domagać się podziału należności w częściach między wszystkich wypłacalnych poręczycieli 3) prawo regresu - poręczyciel mógł domagać się od wierzyciela, którego zaspokoił przekazania środków procesowych do realizacji wierzytelności przeciwko dłużnikowi głównemu

literalne ( za pomocą pisma)

expensilatio

Zobowiązanie powstałe poprzez fikcyjny wpis (expensilatio) w domowej księdze rachunkowej wierzyciela.

Służył on w zasadzie do przekształcenia, w porozumieniu z dłużnikiem, jakiegokolwiek kontraktu abstrakcyjnego w kontrakt literalny.

chirographum - w praktyce peregrynów skrypt wystawiony przez dłużnika w jednym egzemplarzu. Był dokumentem dwustronnej czynności dokonanej rzeczywiście.

syngraphae - w praktyce peregrynów skrypt wystawiony przez dłużnika w dwóch egzemplarzach. Zawierały pisemne deklaracje, również czynności fikcyjnych.

konsensualne

kupno - sprzedaż (emptio - venditio)

venditor - sprzedający (omnis culpa) emptor - kupujący (omnis culpa)

Na jego podstawie jedna strona zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania jakiejś rzeczy (merx) na drugą stronę, która zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na własność sprzedawcy pewnej kwoty tytułem ceny.

!!! Umową kupna - sprzedaży nie przenoszono prawa własności rzeczy !!! Z momentem porozumienia stron rodziła ona tylko zobowiązanie do przeniesienia trwałego i spokojnego posiadania towaru oraz do przeniesienia własności pewnej sumy pieniędzy. Jedno i drugie przeniesienie realizowało cel społeczno - gospodarczy, a więc rozwiązywało węzeł obligacyjny. Istotnymi elementami było porozumienie stron co do ceny i towaru. Strony mogły się porozumieć w jakikolwiek sposób. Kupujący mógł wręczyć sprzedającemu zadatek, który był dowodem na zawarcie kontraktu, a z czasem również karą za zawód. Towarem mogła być rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego (materialna i niematerialna), rzecz przyszła lub rzecz cudza. Cena musiała być oznaczona i wyrażona w pieniądzu. Ryzyko przypadkowej utraty rzeczy, bez winy sprzedawcy ponosił kupujący. Rzeczy mogły być dotknięte wadami: prawną - odpowiadał za nią sprzedający. Przy sprzedaży rzeczy cudzej właściciel mógł zażądać wydania rzeczy od kupującego. fizyczną - odpowiadał za nią sprzedający jeśli dot. ona rzeczy określonej indywidualnie i była wadą ukrytą jawną - sprzedający nie ponosił odpowiedzialności. Przy mancypacji gruntu sprzedawca składający fałszywe oświadczenie co do jego obszaru odpowiadał za podwójną wartość brakującego gruntu.

actio venditi - sprzedający actio empti - kupujący

Empatio - venditio należała do kontraktów z kategorii bonae fidei, a więc strony mogły je modyfikować za pomocą nieformalnych umów: 1) kupno na próbę - kupujący mógł odstąpić od kupna, jeśli rzecz mu się nie spodobała 2) zastrzeżenie wyższej oferty - sprzedający mógł odstąpić od umowy, jeśli kto inny zaoferował wyższą cenę 3) prawo pierwokupu - przysługujące sprzedającemu gdyby kupujący chciał się wyzbyć rzeczy 4) kontrakt uznany za niezawarty jeśli zapłata lub jej część nie nastąpi do określonego terminu

zlecenie (mandatum)

mandant - zleceniodawca (omnis culpa) mandatariusz - zleceniobiorca (omnis culpa)

Zleceniobiorca zobowiązywał się do bezpłatnego wykonania określonej czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej.

Istotnymi elementami zlecenia były: 1) porozumienie stron 2) działalność mandatariusza 3) interes mandatariusza lub osoby trzeciej Przedmiotem zlecenia mogła być czynność faktyczna lub prawna. Zlecenie wymagało pewnych kwalifikacji i opierało się na pracy umysłowej. Zlecenie należało do kontraktów dwustronnie zobowiązujących niezupełnych. Dłużnikiem głównym był mandatariusz. Po wykonaniu zlecenia zobowiązany był on do rozliczenia się ze swej działalności - przelać na mandanta wszystko co uzyskał w związku z wykonywaniem zlecenia (ale nie mógł zubożeć). Mandant musiał pokryć ewentualne szkody majątkowe mandatariusza. Zlecenie gasło gdy: 1) zastało wykonane 2) jedna ze stron zmarła 3) mandant cofnął zlecenie 4) mandatariusz zrzekł się zlecenia

actio mandati directa - mandant actio mandati contraria - mandatariusz

mandatum qualificatum - mogło być rodzajem poręczenia.

najem (locatio - conductio)

conductor - wierzyciel (omnis culpa) lokator - dłużnik (omnis culpa)

Na jego podstawie jedna strona była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie albo świadczyć jakieś usługi albo wykonać jakieś dzieło za co druga osoba była zobowiązana do pieniężnego wynagrodzenia.

Istotne elementy najmu to: 1) oddanie rzeczy w używanie, praca ludzka lub rzecz, która ma być poddana obróbce 2) zapłata 3) porozumienie co do punktu 1 i 2 Najem we wszystkich trzech postaciach należał do kontraktów dwustronnie zobowiązujących zupełnych.

actio locati actio conducti

Najem rzeczy - jedna strona była zobowiązana drugiej stronie wydać określoną rzecz do czasowego używania w zamian za wynagrodzenie pieniężne. Przedmiotem najmu mogły być rzeczy niezużywalne materialne i niektóre rzeczy niematerialne. Locator winien był przekazać wynajmującemu rzecz w dzierżenie i utrzymać ja w stanie zdatnym do używania, a także zwrócić najemcy koszty nakładów koniecznych i pożytecznych. Odpowiadał za wady fizyczne i prawne. Najemca zobowiązany był płacić czynsz określony w kontrakcie, używać rzeczy zgodnie z przeznaczeniem, naprawić spowodowane szkody i oddać po ukończonym używaniu. Dzierżawca miał prawo oddać rzecz w poddzierżąwę. Najem rozwiązywał się z upływem czasu na jaki został zawarty, wraz ze zniszczeniem rzeczy lub jeśli jedna ze stron wypowiedziała najem. Najem usług - jedna strona była zobowiązana świadczyć pewne usługi na rzecz drugiej strony w zamian za wynagrodzenie pieniężne. Przedmiotem najmu były rzeczy nie wymagające specjalnych kwalifikacji. Pracownik zobowiązany był wykonać pracę osobiście w określonym czasie, a pracodawca do uiszczenia wynagrodzenia również za czas, w którym pracownik był zdolny do pracy, ale nie mógł jej wykonywać z przyczyn od niego niezależnych. Najem dzieła - jedna strona była zobowiązana wykonać jakieś dzieło dla drugiej strony z materiału dostarczonego przez locator'a za wynagrodzeniem pieniężnym. Przedsiębiorca nie musiał osobiście wykonywać dzieła, ale był za nie odpowiedzialny do momentu wydania. Przedsiębiorcy przysługiwało wynagrodzenie niezależne od ilości czasu.

konsensualne

spółka (societas)

socii - wspólnicy

Dwie lub więcej osób zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego.

Istotnymi elementami spółki były: 1) porozumienie 2) wspólne świadczenia wnoszone do spółki 3) wspólny cel gospodarczy Wzajemne świadczenia mogły polegać na wkładzie majątkowym lub na własnej pracy. Wkłady te nie musiały być równe - majątek spółki był własnością wspólników proporcjonalnie do wkładów. Wspólnicy uczestniczyli w równych częściach w stratach i zyskach, chyba, że ustalili inaczej. Każdy ze wspólników mógł prowadzić sprawy spółki lub można było je powierzyć osobie trzeciej. Spółka nie miała osobowości prawnej, a jej rozwiązanie następowało poprzez: 1) porozumienie odwrotne 2) śmierć jednego ze wspólników 3) wystąpienie ze spółki

actio pro socio

spółka terminowa - rozwiązywała się po upływie czasu na jaki została zawarta spółka do realizacji określonego celu - rozwiązywała się po zrealizowaniu celu na jaki została zawarta

nienazwane

Kontrakt nienazwany dochodził do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie świadczenie dwustronne, przy czym jedna ze stron swoje świadczenie spełniła, oczekując wzajemnego świadczenia od strony drugiej.

Istotnymi elementami kontraktu nienazwanego były: 1) porozumienie 2) wykonanie świadczenia przez jedną ze stron Początkowo były niezaskarżalne, z czasem można było wystąpić ze skargą o zwrot świadczenia, później z powództwem z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia się, a w końcu z actio in fatum o wyrównanie szkody oraz z actio praescriptis verbis w celu wymuszenia spełnienia świadczenia przyrzeczonego.

W kompilacji justyniańskiej wyróżniono cztery typowe schematy kontraktów nienazwanych: 1) do ut des - przenoszę własność rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy 2) do ut facias - przenoszę własność rzeczy w zamian za świadczenie czegoś 3) facio ut des - czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności 4) facio ut facias - czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie

kontrakt estymatoryjny

Polegał na oddaniu osobie trzeciej rzeczy oszacowanej w celu jej odsprzedaży. Odbiorca zobowiązywał się albo zwrócić rzecz, albo cenę szacunkową. Oddawca mógł się domagać od odbiorcy wypełnienia przyrzeczonego świadczenia.

zamiana

Przeniesienie przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy, w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy.

precarium

Jedna osoba oddawała osobie drugiej, na jej prośbę, jakąś rzecz lub prawo w bezpłatne używanie, z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezwanie.

interdictum de precario - właściciel domagał się zwrotu precarium

---