Periodyzacja dziejów paostwa rzymskiego
-królestwa 753pne-509pne
-republiki 509pne-27pne
-pryncypatu 27pne-284ne
-dominatu 284ne-565ne

Periodyzacja rzyms. prawa prywatnego
1 okres prawa archaicznego-od najstarszy.
wiadomości o prawie rzymskim do wojen punickich, mniej więcej do IIIwpne.
2 okres prawa przedklasycznego-do kooca
republiki 27pne.
3 okres prawa klasycznego-mniej więcej pryncypat, cenzurą koocową powinien byd 235r (śmierd
Aleksandra)
4 okres prawa poklasycznego (wulgarnego) od 235-527
4a okres prawa Justyniaoskiego 527-565

RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE

1 Ius civile-prawo cywilne.
Prawo cywilne było stanowione przez Rzymian i dla Rzymian. Do instytucji tego prawa mieli dostęp
tylko obywatele rzymscy, inne podmioty mogły korzystad z tego prawa tylko wtedy kiedy na zasadzie
jakiegoś przywileju zostały do tego prawa dopuszczone.

Żródła prawa cywilnego:
-zwyczaj
-ustawy zgromadzeo ludowych
-uchwały zgromadzeo plebejskich
-uchwały senatu
-konstytucje cesarskie
-responsa prudentium

Prawo to cechowało się niezwykłym formalizmem i surowością. Wymagało
zachowania bardzo kłopotliwych wymogów formalnych i nie dochowanie tych wymogów
powodowało, że czynnośd nie dochodziła do skutku. Był to system mało reformowany.

2 Ius honorarium-prawo urzędnicze
Ius honorarium wprowadziło zmiany do prawa cywilnego. Było zwane także prawem pretorskim, gdyż
trzon tego prawa stanowiły edykty pretorskie. Było to prawo bardziej elastyczne, maksymalnie
odformalizowane. Do rozwiązao tego prawa dopuszczono także nieobywateli.

Ius honorarium miało 3 zadania:
-adiuvare- wspomagad prawo cywilne
-supplere- uzupełnianie luk w prawie cywilnym według prawa słuszności i sprawiedliwości
-corrigere- korygowad i poprawiad prawo cywilne gdy uznali, że jakiś przepis prawa cywilnego jest
niezgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości.

3 Ius genitum
Był to zespół norm prawnych, który powstał w praktyce pretora perygrynów, czyli takiego urzędnika,
który miał za zadanie rozstrzyganie sporów między cudzoziemcami przebywającymi w paostwie
rzymskim i niekiedy w praktyce między cudzoziemcami a obywatelami rzymskimi. Prawo to dopuściło
innych czyli nie obywateli do instytucji prawa rodzinnego, do niektórych instytucji prawa karnego,
natomiast broniło interesów rzymian w prawie obligacyjnym i rzeczowym. Ten podsystem był

całkowicie odformalizowany. Był dostępny dla wszystkich którzy znależli się na terenie paostwa
rzymskiego.
Po edykcie cesarza Karankalli, Constitutio Antoniana z 212r ne nadano obywatelstwo wszystkim
mieszkaocom paostwa rzymskiego. Rozróżnienie na ius genitum i ius civile przestało mied znaczenie.

Pierwsze próby systematyzacji prawa.
-Pierwszą próbą systematyzacji prawa o jakiej wiemy była systematyka Quintusa Marcusa Scaevola I
w pne, dokonaną w dziele pt. Libri XVIII iuris civilis (XVIII ksiąg o prawie cywilnym).
-Druga systematyka cywilna jaka się w Rzymie pojawiła w II w ne.- jej autorem był jurysta klasyczny
Gaius- została zastoaowana w jego czołowym dziele Institutione (Instytucje). Stąd też mówimy o tzw.
gajaoskim trójpodziale prawa według schematu: personae(osób), res(rzeczy), actiones(powództw). Ta
sytuacja zaproponowana w „Instytucjach” Gaiusa przetrwała do XIX w. gdzie była powszechnie
stosowana w całej Europie.

ŻRÓDŁA PRAWA
fons iuris- żródło prawa
fontes iuris- żródła prawa
fontes iuris oriundi- żródła powstania prawa (organy)
fontes iuris cognascendi- żródła poznania prawa (pomniki)

1 ZWCZAJ (usus, consuetudo, mos maiorum- zwyczaj przodków)
Julian II w ne. „zwyczaj jest milczącym wyrazem woli ludu”. Były dwa okresy kiedy prawo zwyczajowe
wiodło pierwszoplanową role. W okresie archaicznym i w okresie prawa wulgarnego. W innych
okresach zwyczaj tworzył tzw. ius non scriptum. Prawo stanowione ius scriptum. W okresie
archaicznym prawo zwyczajowe zostało skodyfikowane w Ustawie XII Tablic w V w pne. To prawo
niepisane stało się nagle prawem pisanym. Zwyczaj jako żródło prawa wróciło do łask w okresie
poklasycznym. Aby zwyczaj był równy ustawie musiał spełniad następujące warunki:
-vetustus- powinien wykazywad się dawnością, długim okresem stanowienia,
-opinio necessitatis- powinien cieszyd się powszechną aprobatą co do konieczności jego stosowania,
-zwyczaj nie może wykazywad sprzeczności z istniejącymi ustawami.

2 USTAWY
leges- ustawy
lex- ustawa
Gaius (Instytucje) „ustawą jest to co lud nakazuje i ustanawi”. Ustawy dochodziły do skutku na
zgromadzeniach ludowych –comitia. Ponieważ było ich kilka najczęściej dochodziły do skutku na
comitia centuriata. Wniosek w sprawie przyjęcia ustawy-rogatio, zgłosid mogli tylko najwyżsi
urzędnicy paostwowi, tj. konsul, pretor i dyktator, a zatem magistratus (urzędnicy), którym
przysługiwało prawo zwoływania zgromadzeo i kierowania nimi- ius agendi cum populo.
Nazwy ustaw pochodziły od nazwisk rodowych wnioskodawców. Nie posiadały norm abstrakcyjnych.
Tylko około 20 ustaw dotyczyło prawa prywatnego w całej historii Rzymu.

Tryb uchwalania ustawy rzymskiej.
-Procedurę rozpoczynało tzw. promulgatio- publiczne wywieszenie wniosku, informacje o wniosku
ustawodawczym oraz informacje o miejscu i czasie głosowania nad tym wnioskiem. Od chwili
promulgatio złożony wniosek nie mógł byd zmieniony. Możliwe było natomiast jego wycofanie w
całości, najpóżniej jednak na trzy tygodnie przed wyznaczonym terminem głosowania..
-Dyskusja nad zgłoszonym wnioskiem ustawy odbywała się na tzw. contiones- nieformalnych
zgromadzeniach obywateli zainteresowanych daną sprawą.
-Na komicjach przegłosowywano dany wniosek już bez żadnych dyskusji. Głosowanie odbywało się
najpierw jawnie, póżniej tajnie przy pomocy specjalnych tabliczek.

Nie było w Rzymie wymogu wywieszania tekstu przyjętych ustaw, lecz w praktyce najważniejsze
ustawy wystawiano na drewnianych lub metalowych tablicach. Teksty przyjętych leges
przechowywano w skarbcu paostwowym- aerarium. Dla ważności przyjętych ustaw ważne było ich
zatwierdzenie przez patrycjuszowską częśd senatu- ayctóritas patrum. Od połowy IV w pne
zatwierdzano tylko projekty ustaw. Ustawy, które dochodziły do skutku w tym trybie nazywano leges
rogate. Prócz tych można było spotkad leges datae. Były to, mające moc ustawy i równe z ustawami,
zarządzenia wydawane przez najwyższe magistratury z upoważnienia zgromadzenia ludowego albo
senatu.
Budowa rzymskiej ustawy.
-praescriptio- zawierał m.in. informacje o miejscu i czasie głosowania, wskazywał nazwisko
wnioskodawcy.
-rogatio- najważniejsza częśd, właściwa treśd regulacji ustawowej.
-sanctio- określała prawne skutki naruszenia ustawy, niedostosowania się obywatela do treści
ustawy.
Podział ustaw
Z punktu widzenia sanctio zaczęto rozróż.:
-leges imperfectae (lex imperfecta)- ustawy niedoskonałe, które nie przewidują żadnych ujemnych
działao w przypadku podjęcia działao wbrew ustawie.
-leges minus quam perfectae (lex minus quam perfecta)- ustawy mniej doskonałe to takie gdzie były
sankcje karne a nie było sankcji nieważności.
-leges perfectae (lex perfecta)- ustawy doskonałe to takie, które przewidywały sankcje nieważności,
ale nieprzewidywały sankcji karnej.
-leges plus quam perfectae (lex plus quam perfecta)- ustawy bardziej doskonałe to taki, które za
podjęcie działania wbrew ustawie przewidywały i sankcje karną i nieważności.
Ostatnia ystawa przyjęta w tym trybie to tzw. lex Agraria- ustawa rolnicza z czasów cesarza Nerwy
(96-98).

Ustawa XII Tablic- Lex duodecim tabularum.
Wybitny historyk rzymski Tytus Liviusz określił ją, z pewną przesadą jako: „żródło całego prawa
publicznego i prywatnego”- „fons omnis publici privatique iuris”. Ustawa ta była swego rodzaju
kodyfikacją prawa zwyczajowego. Zawierała w swej treści kilka norm o charakterze abstrakcyjnym co
było w rzymie raczej rzadkością. Powstała w latach 451-450 pne. Powstała w trybie szczególnym. Tę
ustawę opracowywała komisja 10 mężów- decemuiri legibus scribundis. Towarzyszyły jej scesje na
Górę Świętą- protesty plebejuszy. Najpierw opracowano 10 tablic, potem dodano jeszcze 2, była to
ustawa, która zadowoliła wszystkich. Ustawa XII Tablic od poł. V w. pne. po czasy Justyniaoski cieszyła
się niezwykłym szacunkiem, były czasy, że dzieci musiały się jej uczyd na pamięd w szkole. Ustawy tej
nigdy nie deregowano. Wszyscy wielcy juryści pisali do niej komentarze: Ulpian, Gaius, Paulus,
Modestinus i wielu pomniejszych.

Treśd ustawy
W ustawie tej przeważają przepisy prawa prywatnego z zakresu procesu i egzekucji w sprawach
prywatnych. Dośd dużo miejsca zajmują przepisy dotyczące prawa własności i prawa sąsiedzkiego.
Dalej regulowane są kwestie z zakresu prawa spadkowego i niektóre kwestie prawa rodzinnego.
Bardzo rzuca się w oczy niezwykle skromne uregulowanie prawa obligacyjnego- zobowiązao.
Najwyrażniej tego typu regulacje były niepotrzebne w
V w. pne. Kiedy się ogląda tekst ustawy XII Tablic wyrażnie rzuca się w oczy, że poszczególne przepisy
poukładane są w ten sposób, że można się doszukad w układzie pewnego określonego porządku. Na
poszczególnych tablicach zgromadzono przepisy, które dotyczyły podobnych kwestii. W
podręcznikach znajdujemy takie określenie, że jest to systematyka typu asocjacyjnego, czyli
systematyka polegająca na mechanicznym gromadzeniu obok siebie przepisów dotyczących
podobnych kwestii.

3 UCHWAŁY ZGROMADZEO PLEBEJSKICH
Plebejusze od najdawniejszych czasów, niezależnie od tego, że uczestniczyli w zgromadzeniach
ludowych, spotykali się również na swoich wewnętrznych zgromadzeniach plebejskich zw. concilia
plebis, zwoływanych na wniosek trybunów ludowych. Na tych zgromadzeniach były uchwalane plebis
scita- uchwały plebsu. Rzymska definicja brzmi: „uchwałą plebsu jest to, co plebs nakazuje i
ustanawia” (Gaius).
Uchwalanie plebis scita
Wniosek o ich uchwalenie składał trybun, wniosek był dyskutowany, następnie podejmowano
decyzje zwykłą większością głosów (pierw głosowano ustnie, póżniej pisemnie za pomocą tabliczek).
W związku z tym, że uchwały plebejskie podejmowali plebejusze obejmowały one tylko plebejuszy.
Było tak do 286r pne. Wtedy została przyjęta ustawa, która nazywała się Lex Hortensia de plebiscitis.
Postanawiała ona, że od tej pory uchwały zgromadzeo plebejskich mają wiązad cały lud rzymski.

UCHWAŁY SENATU RZYMSKIEGO
senatus consultum- uchwała senatu
senatus consulta- uchwały senatu
Tradycyjnie miał senat w Rzymie szereg ważnych uprawnieo, lecz nie były to uprawnienia
ustawodawcze. Uchwały senatu miały charakter opinii lub wskazówek udzielanych magistraturom.
Mógł zatwierdzid ustawy zgromadzeo ludowych, ale był tu jak gdyby II instancją, natomiast sam
prawa tworzyd nie miał. Już pod koniec republiki senat sam samowładnie niekiedy przekraczał swoje
kompetencje i wydawał uchwały w istotnych sprawach. Zarówno w sferze prawa publicznego jak i
prywatnego. Przez senatus consultum wprowadzono w Rzymie bardzo ciekawą instytucje jak gdyby
użytkowania- quasi usufructus. Pod koniec republiki w Rzymie zaistniała taka sytuacja, że senat mógł
samowolnie wejśd w tą zakazaną dla siebie strefę. Nie miał uprawnieo ustawodawczych, ale je
formalnie wykonywał, niektórzy juryści kwestionowali uchwały senatu, ale już w II w. nie uległo
wątpliwości, że uchwała senatu ma moc ustawy. Senatus consulta zajęły całkowicie miejsce ustawy z
początkiem II w, dlatego że przestano zwoływad zgromadzenia ludowe i nie było organu, który
mógłby ustawy uchwalad. Wniosek takiej uchwały senatu zgłaszał najczęściej princeps. Jako, że taki
wniosek był wnoszony przez cesarza przyjmowany był bez zastrzeżeo. Od II w. juryści rzymscy zaczęli
się powoływad nie na uchwały senatu, lecz na wniosek cesarski będący podstawą ustawy- oratio
principis. Senat jako organ uchwałodawczy przestaje istnied pod konie pryncypatu.

5 KONSTYTUCJE CESARSKIE
Konstytucje cesarskie nazywane przez Rzymian constitutiones principum.
Cesarz miał prawo występowania z wnioskiem ustawodawczym początkowo do zgromadzenia
ludowego, póżniej na forum senatu, mógł on także wydawad własne przepisy w formie konstytucji
cesarskich. Prawną podstawą działalności ustawodawczej cesarzy było formalne pełnienie kilku
republikaoskich urzędów. Princeps był także konsulem, trybunem ludowym, mógł byd pretorem. W
związku z tym , na tej podstawie, jako magistraturat wydawał przepisy.

RODZAJE KONSTYTUCJI CESARSKICH.
1 Dekrety- Decreta
Decreta to sądowe orzeczenia, czyli wyroki Trybunału Cesarskiego, zawierające rozstrzygnięcia w
pierwszej lub drugiej apelacyjnej instancji. W swoich rozwiązaniach trybunały Cesarskie powoływały
się na prawo obowiązujące, ale mogły i robiły to coraz częściej z biegiem czasu wprowadzad swoje
własne rozwiązania. Formalnie decreta obowiązywały tylko w rozpatrywanych przypadkach, ale
faktycznie z uwagi na autorytet cesarza, autorytet sądu cesarskiego, stosowano je jako rozwiązania
wzorcowe w sprawach podobnych. Treśd dekretów wpisywano do ksiąg sądowych.
2 Edykty- Edicta
Edicta to ogólne uregulowania skierowane do ogółu mieszkaoców bądż jakiegoś terytorium, bądż do
mieszkaoców całego paostwa. Formalnie obowiązywały tylko w okresie panowania cesarza, który taki
edykt wydał, faktycznie obowiązywały i póżniej, o ile nie zostały one wyrażnie uchylone przez
następnego cesarza. (Typowy przykład Constitutio Antoniana z 212r.). Teksty Edicta wywieszano
zazwyczaj na Forum w Rzymie i innych ważniejszych miastach imperium.
3 Reskrypty- Rescripta
Reskrypty były to pisemne odpowiedzi na pytania prawne kierowane do cesarza, a ściślej biorąc do
jego kancelarii przez sędziów, urzędników, a także przez osoby prywatne. reskrypty wyjaśniały
istniejący stan prawny. Czasami wprowadzały jednak rozwiązania nowe. Formalnie miały one
zastosowanie tylko do spraw, o które pytano, faktycznie jednak, z uwagi na autorytet tego kto je
wydawał stosowano je także w analogicznych sytuacjach. Reskrypty rozstrzygały tylko wątpliwości
prawne „Si preces veritute nituntur- jeżeli stan faktyczny polega na prawdzie, to stan prawny jest taki
a taki”.
4 Mandaty- Mandata
Mandata to po prostu instrukcje przeznaczone dla konkretnych urzędników cesarskich. Miały one
charakter wewnętrzny, niemniej jednak regulowały one niektóre kwestie z zakresu prawa
prywatnego. Wówczas po opublikowaniu nabierały one ogólnie wiążący charakter.

Od kooca III w. ne. konstytucje cesarskie stały się w zasadzie jedynym żródłem prawa, a w każdym
razie jedynym żródłem prawa stanowionego. z tych czterech konstytucji ostały się tylko dwie (już po
III w.)- edicta które zaczęto nazywad leges generales i rescripta. W V w ne pojawił się nowy rodzaj
konstytucji cesarskich- sanctiones pragmaticae. Były to rozstrzygnięcia konkretnych przypadków, ale
już o ogólnym charakterze. (już z założenia przeznaczone do stosowania w sytuacjach podobnych).
Kolejni cesarze wydawali coraz większą ilośd rozmaitych konstytucji cesarskich. Spowodowało to, że
konstytucje były trudno dostępne, były rozproszone, nie było tak jak dzisiaj dzienników
promulgacyjnych.
Już w czasach cesarza Dioklecjana opracowano 2 zbiory prywatne konstytucji cesarskich, nie
urzędowe, nie mające mocy ustawy. Były to Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus. W 438r ne
ukazał się pierwszy urzędowy, oficjalny zbiór konstytucji cesarskich Codex Theodosianus.

-Codex Gregorianus powstał najprawdopodobniej w 291r. ne. Opracowany został jak można
przypuszczad, przez urzędnika kancelarii cesarskiej. Autor tego zbioru nie jest znany. Zawiera wybór
reskryptów cesarskich pochodzących od czasów Hadriana do czasów cesarza Dioklecjana.

-Codex Hermogenianus powstał najprawdopodobniej w 295r. Opracował go Hermoganian, również
urzędnik kancelarii cesarskiej, przez niektórych badaczy utożsamiany z jurystą o tym imieniu. Był
uzupełnieniem zbioru poprzedniego o wybrane konstytucje cesarza Dioklecjana z lat 293-294.

Oba te kodeksy zachowały się do naszych czasów tylko w skromnych fragmentach. Już te fragmenty
pozwalają nam postawid tezę, że autorzy tych kodeksów dokonywali większych lub mniejszych zmian
w treściach konstytucji cesarskich. W praktyce owe nieoryginalne teksty zastąpiły oryginalne gdyż
oryginalne były trudno dostępne.

-Codex Theodosiianus
Wydany w 438r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 439r. Był to zbiór urzędowy znacznie
obszerniejszy od obu poprzednich. Do przygotowania tego zbioru została powołana specjalna komisja
składająca się z prawników praktyków i profesorów prawa. W pierwotnym założeniu kodeks miał
obejmowad i prawo cesarskie- konstytucje i wyciągi z pism najwybitniejszych jurystów rzymskich.
Zamiaru tego nie udało się zrealizowad. Ostatecznie objął wybrane konstytucje cesarskie od 312r. do
czasów
Teodezjusza II (408-450).
Cały materiał pomieszczony w kodeksie podzielono na księgi, których było 16, księgi zaś, żeby było
łatwiej z tych konstytucji korzystad, podzielono na tytuły, te zaś zbudowane były w ten sposób , że
ułożone w nich były, w porządku chronologicznym, wybrane konstytucje. Wiele z tych konstytucji
zostało, za zgodą cesarz, przerobionych i dopasowanych do bieżących potrzeb. Te zmiany
wprowadzone do oryginalnych tekstów nazywamy interpolacjami.
Kodeks Teodozjaoski zawierał w większości przepisy prawa publicznego, przepisy z zakresu ius
publicum. Prawu prywatnemu poświęcono tylko 4 księgi z 16. Natomiast Kodeks Gregoriaoski i
Hermogeniaoski, chod nie były urzędowe, poświęcone były niemal wyłącznie prawu prywatnemu. To
właśnie stało się przyczyną, że w kodeksie Teodozjaoskim wyraźnie zaznaczono, iż z tą chwilą tamte
dwa zbiory nabierają mocy urzędowej. Jeżeli jakaś konstytucja zawarta w poprzednich zbiorach
została zmieniona w kodeksie Teodozjaoskim to obowiązywała w tej ostatniej wersji. Codex
Theodozjanus zachował się do naszych czasów niemal w całości. Cesarz Teodozjusz II był przekonany,
że stworzył dzielo wiekopomne i że w jego dziele nie będzie trzeba dokonywad już żadnych zmian. Jak
można się domyśled mylił się i już w kilka lat po wydaniu kodeksu zmuszony był wydad kilkanaście
nowel. Te właśnie nowe ustawy- novellae leges, uzupełniały i zmieniały treśd kodeksu w wielu
miejscach. Także następcy Teodozjusza II musieli regulowad wiele kwestii od nowa i w związku z tym
pojawiła się ogromna ilośd konstytucji cesarskich nie objętych oficjalnym zbiorem. Dla potrzeb
praktyki wydawano je w nieoficjalnych zbiorach, (juryści opracowywali je w swoich kancelariach) i te
zbiory noszą nazwę Nowel Poteodozjaoskich.
Te trzy zbiory (kodeksy), a także zbiory Nowel poteodozjaoskich wyczerpują temat, który można
nazwad przedjustyniaoskimi zbiorami konstytucji cesarskich..

6 ODPOWIEDZI UCZONYCH PRAWNIKÓW (responsa prudentium)
Gaius o owych responsach pisał tak: „odpowiedzi uczonych prawników są to zdania i poglądy tych,
którym pozwolono tworzyd prawo”. Wszyscy wybitni juryści rzymscy tworzyli tzw. jurysprudencje-
iurisprudentia, dosłownie ten termin oznacza mądrośd prawniczą, wiedze prawniczą. Nośnikami tej
„mądrości prawniczej” byli owi iurisprudentes, którzy reprezentowali naukę prawa. Pełnili swoje
funkcje nie odpłatnie. Cieszyli się dużą popularnością, szacunkiem i powagą. Najczęściej byli to ludzie
majętni, którzy szukali sobie zajęcia, chociaż było kilku jurystów, którzy byli biedni i cesarze musieli im
płacid pensje.
W Rzymie, niektórym jurystom pozwolono tworzyd prawo, nadano im prawo wydawania opinii
mających rangę ustawy. Uczestniczyli więc nie tylko pośrednio, ale i bezpośredni wydając swoje
opinie. Najprawdopodobniej w czasach Oktawiana Augusta (27pne- 14pne), a niektórzy sądzą, że
Tyberiusza, zaczęto niektórym wybitnym jurystą nadawad specjalny przywilej: ius publice
respondendi ex actoritate principis- przywilej udzielania odpowiedzi na pytania prawne pod
autorytetem cesarza. Początkowo jurystów obdarzonych tym przywilejem było niewielu, Jednak
nastały czasy, że autoryzowanych jurystów było coraz więcej. Zaczęło się zdarzad, że kilku jurystów w
tej samej sprawie wydawało odrębne opinie. Rozwiązał ten problem Hadrian (117-138), który napisał
w jednej ze swoich konstytucji: „Juryści autoryzowani mogą tworzyd prawo, ale ustawą, czyli prawem
są tylko takie opinie, które są zgodne”. Jeśli w danej sprawie kilku, lub nawet jeden (bez opinii
przeciwnej) wyrazi zgodną opinię to jest to prawo. Wcześniej przed pryncypatem jurysprudencja
miała tylko wpływ posredni na tworzenie prawa.

JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO

Historia jurysprudencji wiąże się z Kolegium Pontyfików, czyli z kolegium najwyższych kapłanów
rzymskich. W czasach archaicznych kolegium pontyfików miało wyłącznośd na wiedzę prawniczą.
Tylko członkowie kolegium znali kalendarz sądowy, tzn. znali dni, w których można było skutecznie
dokonywad czynności procesowych. Takie dni Rzymianie nazywali dies fasti- dni skuteczne prawnie.
Członkowie tego kolegium strzegli tej wiedzy bardzo skutecznie i zazdrośnie. Kalendarz był ustalony
siła tradycji. Niektórzy historycy twierdzą, że najdawniejsi królowie go ustalili. Był to kalendarz oparty
na dniach poświęconych bóstwom i na tych nie poświęconych. Pontifices- członkowie kolegium, znali
nie tylko kalendarz sądowy, ale znali formuły czynności procesowych i czynności prawnych (tylko
oni). W prawie archaicznym aby wejśd w stosunek cywilno prawny trzeba było znad te formuły. Ten
monopol został złamany dopiero ok. 300 r. pne. Wtedy niejaki Gneius Flavius ogłosił kalendarz
sądowy i opublikował formuły aktów prawnych. W 250 r. pne. Tiberius Coruncanius zaczął publicznie
nauczad prawa i udzielad porad prawnych.

JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA PRZEDKLASYCZNEGO
To czasy jurysprudencji świeckiej. Kolegium pontyfików zajmuje się prawem bożym. Prawem ludzkim-
ius, zaczynają zajmowad się juryści świeccy. Jurystów tego okresu nazywamy veteres- dawnymi.
Kierunki działalności veteres:
-respondere de iure- udzielali odpowiedzi na pytania prawne,
-cavere- tworzenie formularzy czynności prawnych i procesowych,
-publicznie nauczali prawa,
-agere- ”ubocznie” dawali pomoc procesową, występowali obok stron i udzielali im porad.
Wybitni juryści tego okresu:
-Quintus Mucius Scaevola- prawnik z
I w. pne. Pierwszy ułożył prawo cywilne według rodzajów w swoim podręczniku pt. XVIII ksiąg o
prawie cywilnym. Zawdzięczamy mu kilka oryginalnych konstrukcji prawniczych np. cautio.
-Servius Suplicius Rufus- napisał pierwszy komentarz do edyktu pretorskiego. Był też autorem
licznych responsów, które zebrali i wydali jego uczniowie.

JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA KLASYCZNEGO
Jurysprudencja okresu klasycznego zbudowała system prawa klasycznego i wyniosła go na wyżynę
świetności.
Kierunki działalności jurystów klasycznych
-Udzielali odpowiedzi na pytania prawne pod autorytetem cesarza (to właśnie oni otrzymali ius
publice respondendi)
-Pisarstwo prawnicze. Klasycy pisali dużo, a ich dzieła przybierały rozmaite formy literackie:
-institutiones- podręczniki do nauki prawa,
-regulae albo sententiae- zbiory zwięzłych zasad prawnych,
-responsa albo epistulae- zbiory rozstrzygnięc konkretnych przypadków,
-napisali dużo komentarzy do najważniejszych ustaw, edyktów, dzieł wcześniejszych jurystów.
-Najwybitniejsi, ci którzy mieli największy autorytet zajmowali się nauczaniem prawa. Nie było
zinstytucjonalizowanych szkół prawniczych tylko grupy prawników skupionych wokół swoich
mistrzów, śledzących ich rozumowanie.

Sabinianie i Prikulianie
W I i II w. ne funkcjonowały w Rzymie dwie konkurencyjne szkoły prawa, takie które różniły się w
poglądach. Przedmiotem sporu i kontrowersji między obu szkołami były ważne dla praktyki
prawniczej i doktryny kwestie szczegółowe. Był jakiś konkretny problem, kazus i jedni byli takiego
zdania a drudzy takiego. W źródłach zachowało się ok. 60 przykładów takich kontrowersji i sporów
między przedstawicielami obu tych szkół.
Przykład
Szkoły te spierały się co do kwestii takiej: czy cena rzeczy sprzedanej może byd obliczona w rzeczach
innych niż pieniądze. Szkoła Prokuliaoska upierała się przy poglądzie, że nie można. Mówili, że jeżeli

będziemy dawali jakąś rzecz za inną rzecz to już nie będzie to sprzedaż lecz zamiana. Natomiast
Sabinianie uważali, że można skutecznie dokonad sprzedaży wyliczająd cenę w innych rzeczach
zamiennych.
Szkoły sabinianów i prokulianów przestały funkcjonowad z koocem II w. ne. Głównymi powodami dla
których te szkoły przestały istnied były:1. Brak wybitnych prawników, którzy by skupili wokół siebie
ludzi, którzy podzielali ich poglądy,
2. Ostatni przywódca szkoły sabiniaoskiej- Julian- całym swoim działaniem dążył, by wprowadzid gdzie
to możliwe media sententia- rozwiązao pośrednich. Takich rozwiązao, które by zadowalały obie
szkoły, łagodzi konflikty.
Głównymi przedstawicielami szkoły Sabiniaoskiej byli:
-Ateius Captio- legendarny twórca tej szkoły,
-Massurius Sabinus- od niego przyjęła nazwę i był rzeczywistym twórcą,
-Gaius i Salvius Iulianus- jedni z najwybitniejszych przedstawicieli.
Głównymi przedstawicielami szkoły Prokuliaoskiej byli:
-Labeo- legendarny twórca tej szkoły,
-Proculus- od niego nazwa, jeden z przywódców tej szkoły,
-Celsus i Neratius Pricus- autorzy wielu paremii prawniczych.

JURYSPRUDENCJA- OKRES PRAWA POKLASYCZNEGO
Okres ten nazywano okresem wulgaryzacji prawa. Doprowadzone do perfekcji prawo klasyczne
zaczęło byd dla prawników okresu poklasycznego prawem zbyt uczonym i dlatego wystąpił
koniecznośd upraszczania prawa, dostosowania go do tej nowej sytuacji. Właśnie owo upraszczanie
nosi nazwę w doktrynie wulgaryzacji. Wulgaryzacja przejawia się i w formie i w treści aktów
normatywnych jak i dzieł prawniczych.
Przejawia się w (wulgaryzacja):
-rezygnacji z precyzyjnej aparatury pojęciowej (stworzonej przez klasyków),
-rezygnacji z precyzyjnego, zwięzłego języka klasyków,
-zaczęły zacierad się różnice między instytucjami i konstrukcjami prawnymi wypracowanymi przez
klasyków np. zatarła się zupełnie różnica między posiadaniem a własnością.
Jurysprudencja tego okresu prezentuje znacznie niższy poziom naukowy i co charakterystyczne staje
się całkiem anonimowa. Nie znamy jurystów tego okresu bo nawet jeśli coś pisali to podpisywali się
innym nazwiskiem.
Obiektywnie rzecz biorąc wulgaryzacja miała też swoje dobre strony. Było to przybliżenie prawa
praktyce i uproszczenie prawa. Dużą role odegrały powstające od kooca III w. do V w. zbiory
zwięzłych zasad prawa. Np. Pauli Sententiae (sentencje Paulusa)- powstały pod koniec III w. zbiór
zwięzłych zasad prawnych, oparty na dziełach kilku klasyków, w tym także Paulusa, zbiór bardzo
popularny i ogłoszony później przez Konstantyna Wielkiego za źródło prawa obowiązującego; Regulae
Ulpiani- jest to zbiór zasad prawnych, pochodzących z początku IV w. ne, wbrew podpisowi oparty
głównie na dziełach Gaiusa.
Okres jurysprudencji poklasycznej to również okres zakooczenia prywatnego nauczania prawa.
Nauczanie staje się zinstytucjonalizowane. Najważniejsze szkoły prawa funkcjonowały w Rzymie,
Bejrucie i Konstantynopolu. Tylko te szkoły zachowały później, w czasach Justyniana prawo
nauczania prawa. Pozostałe zamknięto z powodu (jak napisał cesarz) niskiego poziomu nauczania.

USTAWA O CYTOWANIU
W 426r. ne ogłoszona została w Rawennie przez Walentyniana III pewna konstytucja, czyli ustawa
cesarska. Nosiła nazwę tzw. Ustawy o cytowaniu lub Konstytucji Raweoskiej.Walentynianowi chodziło
o ograniczenie olbrzymiego objętościowo materiału prawnego. Konstytucja wymienia pięciu
jurystów, których pisma, a sciślej biorąc opinie prawne zawarte w tych pismach miały mied nadal moc
obowiązującą. Byli to w kolejności chronologicznej: Gaius, Papinianus, Paulus, Ulpian i Modestyn.
Wzorem dla wydania Konstytucji Raweoskiej był dekret cesarza Hadriana. A więc zarządzono w
Konstytucji Raweoskiej, że dla sędziego wiązało rozstrzygnięcie (czyli opinia) będąca zgodną opinią

tych pięciu jurystów. Jeżeli ich opinia nie będzie zgodna Walentynian postanowił by sędzia uwzględnił
zdanie większości. Natomiast w przypadku równości głosów decydowad miało stanowisko Papiniana,
który już w V w. ne uchodził za „księcia jurystów rzymskich”. Nie zawsze wszyscy wypowiadali się w
danej sprawie, albo była równośd głosów ale nie wypowiadał się Papian. Sędzia miał możliwośd
wyboru. Sugerowano, że jeżeli ktoś się wypowiadał, żeby pójśd za tym poglądem, natomiast jeżeli
nikt się nie wypowiadał może pójśd za jakim chce poglądem, nawet za koncepcją własną.
To rozwiązanie było niezwykle pomocne w praktyce, bo w konsekwencji bardzo ograniczyło zakres
materiału prawnego, który musiał uwzględniad sędzia podczas procesu. Jednakże zepsuto to już w
438r. niemal zupełnie. Kiedy włączono tę konstytucje do kodeksu Teodozjaoskiego, to dodano doo
jedną małą niezwykle istotną klauzulę, jeżeli chodzi o konsekwencje. Zgodnie z tą klauzulą moc
obowiązującą miały mied nie tylko dzieła tych pięciu jurystów, ale także dzieła na które się
powoływali. A więc dodanie tej klauzuli spowodowało, że znowu stały się obowiązujące niemal
wszystkie dzieła jurystów okresu klasycznego.

ŹRÓDŁA PRAWA OKRESU JUSTYNIAOSKIEGO
Stan obowiązującego prawa jaki zastał w Imperium cesarz Justynian, kiedy obejmował swą władze w
527r. ne nie był zadawalający. Obowiązywały przepisy prawne pochodzące z różnych źródeł i różnych
okresów. Przede wszystkim były to konstytucje cesarskie- zwane były nowym prawem- ius novum, a
stare obowiązujące źródła to ius antiqum.
Kodyfikacja Justyniana:

PRAWO OSOBOWE (Ius quod ad personas pertinet- Prawo dotyczące osób.)
Zdolnośd prawna- zwana niekiedy podmiotowością prawną, jest to zdolnośd do bycia podmiotem w
stosunkach prawnych. W konsekwencji zdolnośd do bycia podmiotem praw i obowiązków. Np.
zdolnośd bycia właścicielem jakiejś rzeczy, zdolnośd bycia dłużnikiem, albo wierzycielem. Korzystanie
ze zdolności prawnej nie jest bezpośrednim skutkiem jakichś właściwości przyrodzonych czy
społecznych, wynika z przepisów prawa i jest przepisami prawa określona. Mówimy, że jest to cecha
normatywna. Podmiotami stosunków prawnych są os. fiz. i os. praw.

Osoby fizyczne
Osoba fizyczna- persona, sytuacja prawna określonej osoby- caput. Odrębny byt osoby fizycznej
zaczynał się z momentem narodzin a kooczył z momentem śmierci. Skutki prawne wywoływało
urodzenie się dziecka żywego, ludzkiej postaci. Gdy były wątpliwości czy dziecko urodziło się żywe
sprawdzano dwie cechy: żywotnośd i zdolnośd do życia. Za zdolne do życia uchodziły te noworodki,
które urodziły się najwcześniej w 182 a najpóźniej w 300 dniu od chwili poczęcia. O żywotności
decydowały symptomy zewnętrzne i ta kwestia była przedmiotem sporów między przedstawicielami
szkół Sabinianów i Prokulianów.
Sabinianie zadowalali się w tej kwestii jakimkolwiek zewnętrznym znakiem, że dziecko urodziło się
żywe. np. ruch rączki.
Prokulianie żądali wyraźnego znaku w postaci krzyku dziecka. Uważali, że jeżeli dziecko nie krzyknie
to nie urodziło się żywe.
Ten spór trwał przez dwa stulecia, w koocu zwyciężyło stanowisko Sabinianów. Justynian w swojej
kodyfikacji przyjął stanowisko Sabinianów. Jest to bardzo istotne bo jeżeli ustalimy, że dziecko
urodziło się żywe to powstają konsekwencje prawne.
Płód poczęty ale jeszcze nie urodzony- nasciturus nigdy nie był uważany za odrębną osobę fizyczną.
Traktowano go jako częśd ciała kobiety- mulieris portio. W związku z tym uważano, iż taki płód
poczęty lecz jeszcze nie narodzony nie ma zdolności prawnej, bo nie jest odrębną osobą. Taka jest
reguła, jednak już od czasów przedklasycznych, umożliwiono dziecku nienarodzonemu uzyskanie
pewnych korzyści majątkowych dzięki zastosowaniu konstrukcji fikcji prawnej tej treści, że skutki

urodzenia rozciągano wstecz do chwili poczęcia. Dziecko poczęte lecz jeszcze nie urodzone w
pewnych sytuacjach uznawano fikcyjnie za urodzone i mogło ono wobec tego czerpad korzyści
majątkowe. Czerpało je warunkowo, pod warunkiem, że się urodziło żywe. Ta fikcja prawna odnosiła
się jedynie do jednego przypadku do czasów justyniaoskich- do powołania dziecka do dziedziczenia.
Sytuacja zmieniła się w czasach justyniaoskich, uogólniono tę zasadę stosując ją do wszystkich
przypadków, w których dziecko mogło uzyskad jakiekolwiek korzyści.
Ponieważ nasciturus nie mógł dbad o własne interesy Rzymianie stworzyli instytucję curator ventris-
kurator dziecka poczętego. Dbał on o interesy nasciturus i dopilnowywał by te korzyści nie zostały
zmarnotrawione i żeby mu się w konsekwencji dostały. Nasciturus nie był nigdy uważany za osobę
fizyczną i nie miał zdolności prawnych.
Koniec bytu osoby fizycznej następował z chwilą śmierci. Wątpliwości, czy co do daty, czy co do faktu
śmierci, rozstrzygano w postępowaniu sądowym.

Zdolnośd prawna osoby fizycznej
Zakres zdolności prawnej osoby fizycznej zależał od wielu czynników. Wśród nich 3 najważniejsze to
tzw. status:
-status libertatis- stan wolności,
-status civitatis- stan obywatelstwa,
-status familiae- pozycja w rodzinie.
Te 3 czynniki decydowały czy ktoś miał, czy też nie, albo maił ograniczoną zdolnośd prawną. W
każdym konkretnym przypadku sprawdzano:
-czy jest wolna, czy niewolnikiem,
-jeżeli wolna, to czy z urodzenia, czy wyzwoleniec,
-czy jest obywatelem, czy nie obywatelem,
-jeśli nie obywatelem to kim- Latynem, czy cudzoziemcem, jakim cudzoziemcem,
-jaka jest sytuacja w rodzinie, czy sui iuris, czy alieni iuris.
Położenie tych wszystkich czynników to caput- sytuacja prawna określonej osoby.

Status libertatis
Wszyscy ludzie dzielili się na wolnych- liberi i niewolników- servi. Sytuacja prawna wolnych nie była
jednakowa. Inaczej traktowano wolnych z urodzenia, a inaczej wyzwoleoców- libertini. Przejście z
grupy wolnych do grupy niewolników nazywano capitis deminutio maxima- umniejszenie osobowości
w największym stopniu. Zdolnośd prawną mieli tylko wolni, niewolnicy byli zdolności prawnej
całkowicie pozbawieni.
Sytuacja prawna niewolników- Niewolnicy traktowani byli jak rzeczy- res. Mówiono o nich
instrumentum vocale- rzeczy mówiące. Podlegali władzy swojego pana, właściciela- dominus.
Władza, którą miał nad niewolnikiem nazywała się ius vitae ac necis- prawo życia i śmierci. Od czasów
przedklasycznych pojawia się cały szereg przepisów ochronnych uniemożliwiających właścicielom np.
znęcania się nad niewolnikiem bez uzasadnionej przyczyny. Paostwo zaczyna ingerowad w sferę
stosunków niewolniczych, np. w czasach klasycznych zabójstwo niewolnika jest to crime-
przestępstwo. Niewolnik jest przedmiotem a nie podmiotem prawa więc:
-Nie może mied własnej rodziny. Może mied dzieci i może za zgodą właściciela utrzymywad stały
związek- pozostawanie we wspólnocie tzw. contuberium. Dzieci niewolników stają się własnością
właściciela niewolnicy.
-Nie mogą mied żadnego majątku- wszystko co nabywają, nabywają dla swojego pana.
Peculium- instytucja, która pojawiła się w III w. pne. Początkowo stosowana dośd rzadko, na
przełomie er była powszechnie stosowana. Właściciel mógł przydzielid niewolnikowi, oddad w zarząd
pewną wyodrębnioną masę majątkową. Oddawał mu to w zarząd z taką klauzulą, że jeżeli to
przedsiębiorstwo będzie przynosid odpowiednie zyski i zarząd będzie pełniony dobrze to w nagrodę
niewolnik zostanie wyzwolony i częściowo będzie partycypował w zyskach. Niewola była stanem
dziedzicznym, przechodziła z matki na dzieci. Istniał przepis, że jeśli niewolnica chod przez chwilę
będąc w ciąży była wolna to takie dziecko rodziło się wolne.

Źródła niewoli:
-niewola z urodzenia,
-niewola wojenna,
-Senatus Consultum Claudianum- kobieta wolna, która utrzymywała stosunki seksualne z cudzym
niewolnikiem bez zgody właściciela stawała się niewolnicą i przedmiotem własności tego właściciela.
Obywatel rzymski mógł popaśd w niewolę tylko u wrogów, nie mógł stad się niewolnikiem we
własnym paostwie. Obywatel miał ius postliminii- prawo powrotu z niewoli. Treścią tego prawa było,
że jeśli Rzymianin, który popadł w niewolę u wrogów wrócił do Rzymu, to odżywały wszystkie jego
prawa, które miał z chwilą popadnięcia w niewolę. Odżywały prawa nie odżywały stosunki faktyczne.
Stanem prawnym była własnośd stanem faktycznym posiadanie, czy małżeostwo. Jeżeli obywatel
popadł w niewolę i w niewoli tej zmarł to przyjmowano konstrukcję fikcji prawnej tej treści, że on
zmarł w chwili popadania w niewolę. Jeśli uznalibyśmy, że umierał jako niewolnik to po nim nikt nie
dziedziczy, natomiast stosując fikcję prawną, że zmarł w chwili kiedy popadał w niewolę, to wszyscy
jego najbliżsi krewni mają prawo do jego majątku.
Wyzwoleocy (sposoby wyzwolenia)- było możliwe przejście ze stanu niewoli do stanu wolności w
drodze tak zwanego wyzwolenia- manumissio. Były dwa sposoby wyzwolenia:
-wyzwolenie cywilne- powoduje wyzwolenie bezwarunkowe i na zawsze;
-wyzwolenie pretorskie- powoduje, że wyzwolony tylko za swojego życia traktowany jest jak osoba
wolna, a po śmierci, jak u niewolników, jego majątek trafia do dawnego właściciela.
Sposoby wyzwolenia cywilnego były to tzw. sposoby formalne (wymagały zachowania określonych
rygorów formalnych dla swej ważności):
-Manumissio vindicta- wyzwolenie dokonywane uroczyście, formalnie przed pretorem.
-Manumissio censu- wyzwolenie polegające na wpisie przez cenzora, za zezwoleniem właściciela,
niewolnika na listę obywateli (co pięd lat przeprowadzano tzw. census).
-Manumissio testamento- wyzwolenie testamentowe.
-Manumissio in ecclesia (za Konstantyna Wielkiego IV w.)- nadanie wolności przez złożenie
odpowiedniego oświadczenia wobec biskupa i gminy chrześcijaoskiej.
Sposoby wyzwolenia pretorskiego- tzw. sposoby nieformalne. Mogły byd przeprowadzone w
jakikolwiek sposób i formie, tylko wola właściciela musiała byd oficjalnie i wyraźnie wyrażona np.:
-manumissio per epistlum- w liście skierowanym do wyzwolonego,
-manumissio inter amicos- wśród przyjaciół, oświadczenie woli dokonane wobec świadków.
Tych sposobów było mnóstwo, wszystkie jednak prowadziły do krótkotrwałego uzyskania wolności
(na czas życia osoby wyzwolonej). Po niewolniku jego majątek brał jego dawny właściciel. Trudna
stawała się sytuacja dzieci osób wyzwolonych warunkowo, gdyż cały majątek jaki ojciec posiadał
wracał do dawnego właściciela, a one pozostawały bez środków do życia. Wiązało się to z
obowiązującą w Rzymie zasadą jedności majątkowej. Ci nieformalnie wyzwoleni nazywani byli Latini
Juniani- Latynami juoiaoskimi, dlatego że ich sytuację prawną uregulowała Lex Junia Norbana z 19 r.
ne.
Libertini- wyzwoleocy. Ich sytuacja prawna była gorsza w wielu dziedzinach prawa od osób wolnych z
urodzenia. Najważniejsze ograniczenie wolności prawnej wiązało się z tzw. prawem patronatu- ius
patronatus- uprawnienia jakie miał dawny właściciel nad osobą, którą wyzwolił. Wyzwoleniec miał
obowiązek wykazywad posłuszeostwo i szacunek patronowi, nie mógł go pozwad do sądu bez zgody
pretora, był obowiązany do świadczenia określonych, bezpłatnych usług, o ile przyrzekł je przed
wyzwoleniem. Patron miał prawo do dziedziczenia w pewnym zakresie po wyzwoleocu. Prócz prawa
patronatu były inne szczegółowe rozwiązania prawne, które w gorszej sytuacji stawiały wyzwoleoca
niż osobę wolno urodzoną. Np. osobą stanu senatorskiego zabroniono poślubiania wyzwoleniec, a
więc nie miały zdolności prawnej w możliwości bycia żoną określonej grupy osób. Kobiety wolne z
urodzenia zwalniały się spod opieki po urodzeniu 3 dzieci, wyzwolenice musiały urodzid 4. Takich
przykładów jest kilkadziesiąt. Zdolnośd prawna wyzwoleoca była ograniczona.
Osoby półwolne- formalnie należały do grupy wolnych, ale doznawały bardzo poważnych ograniczeo
wolności:

-Coloni- drobni dzierżawcy. Glebae adscripti- przywiązani do ziemi. Niby były wolne, ale co to za
wolnośd jeżeli nie można zmienid miejsca zamieszkania.
-Addicti- osoby przysądzone wierzycielowi. Były to osoby zadłużone, które nie mogły, albo nie chciały
spłacid długów, przegrały proces z wierzycielem i została wobec nich zastosowana egzekucja
osobista. Były formalnie wolne ale faktycznie traktowane jak niewolnicy.

STATUS CIVITATIS (stan obywatelstwa)
Drugi istotny czynnik od którego zależała w Rzymie zdolnośd prawna. Wolni mieszkaocy paostwa
rzymskiego zaliczani byli albo do:
-Cives Romani- obywateli rzymskich
-Latini- Latynów
-Perigrini- Perygrynów (cudzoziemców)
Cives Romani
Tylko obywatele rzymscy mieli pełnię praw publicznych, obywatelskich. Np. ius suffragii- prawo do
brania udziału w zgromadzeniach ludowych i głosowania na nich; ius honorum- mogli piastowad
republikaoskie urzędy; służyd w legionach (wszyscy inni mieli obowiązek służenia w tzw. oddziałach
pomocniczych). W sferze praw prywatnych tylko oni mieli pełny i nieskrępowany dostęp do urządzeo
prawa cywilnego. Tylko obywatel rzymski:
mógł byd piastunem władzy ojcowskiej- to była instytucja prawa cywilnego,
-mógł byd właścicielem kwirtylnej, czyli właścicielem cywilnym jakiejś rzeczy,
-mógł procesowad się w trybie procesu legisakcyjnego,
-miał ius conubii-prawo do zawierania pełnoprawnego związku małżeoskiego,
-ius comercii (pełne i nie skrępowane)- prawo do wchodzenia w stosunki handlo.
Nie obywatele mogli skorzystad z niektórych instytucji prawa cywilnego, ale tylko jeżeli otrzymali taki
przywilej- grupowo albo indywidualnie.
Latini
To mieszkaocy Lacjum, równiny sąsiadującej z Rzymem. We własnych stosunkach cywilno- prawnych
posługiwali się własnym latyoskim prawem. Mieli specjalne uprawnienia zwane ius migrandi- prawo
przesiedlania się. Z tego prawa wynikało, że Latyn przez sam fakt przeniesienia się do Rzymu i
osiedlenia się, nabywał z mocy prawa obywatelstwo rzymskie. Latynowie mogli w drodze przywilejów
wchodzid w związki małżeoskie z obywatelami rzymskimi, mogli otrzymad ius commercii. W okresie
republiki ius conubii i ius comercii stało się regułą.
Peregrinii (dzielili się na dwie grupy):
-Peregrinii certae civitatis- byli to nie obywatele mieszkający na terenach, które dobrowolnie poddały
się zwierzchnictwu Rzymu. W zamian pozostawiono im nienaruszalną administrację wewnętrzną i
pozwolono im stosowad ich własne prawa w stosunkach wewnętrznych, w stosunkach z Rzymianami
obowiązywało ius genitum.
-Peregri doditicii- byli to nie obywatele zamieszkujący te tereny, które nie poddały się zwierzchnictwu
rzymskiemu i zostały włączone siłą; karą za nie pod porządkowanie się było zniszczenie ich
wewnętrznej administracji i zakazano im stosowania stosownych, im właściwych praw, skutkiem było
to, iż sytuacja prawna tych osób była najczęściej nieokreślona.
Podział na obywateli, Latynów i peregrynów miał charakter czasowy. W latach 90-89 pne Lex Planta
Papiria nadał z mocy prawa obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkaocom Italii. Constitutio
Antoniana z 212r. ne- edykt cesarz Karankalii- nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym
mieszkaocom Imperium Romanum. Wyłączeni zostali peregrini dedictii, stali się obywatelami dopiero
na mocy konstytucji cesarza Justyniana.
Utrata obywatelstwa traktowana była jak umniejszenie osobowości w stopniu średnim. Mogła
nastąpid dobrowolnie- ktoś zrzekł się obywatelstwa i wyprowadzał np. do Grecji, lub przez
pozbawienie obywatelstwa np. w drodze wyroku karnego.
Status Familiae
Trzeci istotny czynnik od którego zależało czy osoba ma zdolnośd prawną to sytuacja rodzinna
określonej osoby. Rzymska rodzina miała charakter agnacyjny (o przynależności do rodziny nie

decydowały więzy krwi, ale więzy prawne). Wszyscy wolni członkowie rodziny dzielili się na dwie
grupy:
-pater familias- zwierzchnik rodziny;
-wszyscy inni wolni członkowie rodziny, którzy byli mu podporządkowani bezpośrednio lub
pośrednio.
Pater familias był osobą sui iures-swego prawa, samowolną, własnowolną. Wszystkie inne osoby
podlegały jego władzy- były osobami obcego, innego prawa- alieni iuris (nie własnowolne).
Zwierzchnikiem familijnym mogła byd tylko jedna osoba- mężczyzna. Kobieta może nie mied
zwierzchnika nad sobą, ale nie ma też sui iuris. Tylko osoby sui iuris miały pełną zdolnośd prawną.
Osoby alieni iuris miały ograniczoną zdolnośd prawną, nie miały prawa tzw. zdolności majątkowej- nie
mogły mied żadnego własnego majątku. Była to konsekwencja obowiązywania w Rzymie zasady
jedności majątkowej- dla Rzymian nadrzędną wartością było to by majątek rodzinny pozostawał nie
rozproszony. Dlatego uważali, że właścicielem całego majątku rodzinnego jest pater familias, bez
względu na to kto ten majątek wytworzył. Natomiast dorośli, dojrzali członkowie rodziny (posiadający
własne rodziny, piastujący wysokie urzędy) formalnie nie mieli nic na własnośd. Wszystko co
zdobywały, zdobywały dla swojego zwierzchnika. Osoby te buntowały się i wywalczyły sobie
instytucję peculium ( na takich samych zasadach jak niewolnicy)- na prośbę, ojciec wydzielał im częśd
majątku, którą dawał im w zarząd z upoważnieniem żeby partycypowali w zyskach. W I w. ne osoby
te wywalczyły sobie przywilej, który wprowadzał instytucję peculium castrense- peculium obozowe.
Otóż od czasów Augusta przyjęto, że wszystko co syn rodziny- filius familias nabył służąc w wojsku, a
czego nie zdobył by gdyby nie był w wojsku stanowi jego odrębną własnośd i nie wchodzi do majątku
rodzinnego.
W IV w. ne , w czasach Konstantyna Wielkiego powstaje konstrukcja peculium quasi castrense.
Przewidywała, że za majątek odrębny syna uznano te dobra majątkowe, które uzyskał on w związku
ze służbą publiczną, czy to świecką, czy kościelną.
Pełną zdolnośd prawną miał w Rzymie wolny obywatel rzymski nie podległy niczyjej władzy. Bo on
spełniał 3 status:
-wolny, status libertatis,
-obywatel rzymski, status civitatis,
-nie podlegał niczyjej władzy, a więc zajmował pozycję osoby sui iuris w rodzinie- status familiae.

OSOBY PRAWNE
Osoba prawna to pewien byt abstrakcyjny. to taka konstrukcja prawna, w której zdolnośd prawną w
określonym zakresie posiada nie osoba fizyczna, ale zespół, albo masa majątkowa (np.
stowarzyszenie, fundacja). W każdym konkretnym przypadku byt abstrakcyjny może byd podmiotem
prawa o ile przepis prawa nada mu taką podmiotowośd. (Prawo rzymskie nie zdefiniowało osoby
prawnej dlatego posługujemy się definicją współczesną).

W rzymskiej praktyce jurydycznej występowały 2 rodzaje osób prawnych:
-Zakłady- organizacja zakładów oparta jest na pewnej wyodrębnionej masie majątkowej.
-Korporacje- nazywane inaczej zrzeszeniami, ich konstrukcja prawna oparta jest na zespole członków
tego związku.
Do osób prawnych zaliczano:
-Populus Romanus- lud rzymski. Mogło byd właścicielem określonego majątku i jako właściciel tego
majątku mogło wchodzid w stosunki prywatno- prawne z innymi podmiotami (paostwo miało swoich
niewolników paostwowych- servi publici i mogło ich sprzedawad, zastawiad)
Populus Romanus korzystało z pewnych przywilejów- privilegia fisci (zawsze paostwo miało przywilej
pierwszeostwa w realizowaniu swoich roszczeo przed innymi wierzycielami, chod obowiązywała
zasada „prior tempore potior iure”.
-muncipia- gminy. Tak jak paostwo (w węższym zakresie) mogło mied swój własny, wyodrębniony
majątek. Podmiotem własności gmin mogli byd także niewolnicy, gminy mogły tych niewolników
wyzwalad i jako osoba prawna piastowad prawo patronatu nad nimi.

-kolonie zakładane na prawie rzymskim albo latyoskim.
-Stowarzyszenia- collegia albo sodalitates. Stowarzyszeo było w Rzymie najwięcej, jeśli chodzi o ilośd
osób prawnych funkcjonujących. Były to związki osób albo wykonujących wspólny zawód, albo
związki osób związane określonym kultem religijnym. Za czasów Cezara lub Augusta ukazała się Lex
Julia de collegiis, która szczegółowo uregulowała tryb zakładania i rozwiązywania stowarzyszeo, oraz
sposób ich funkcjonowania. Wynikało z niej, że stowarzyszenie może mied swój majątek, swoją kasę,
może wchodzid w stosunki cywilno prawne z innymi podmiotami. Na tle funkcjonowania
stowarzyszeo juryści rzymscy wypracowali 2 reguły mające walor aktualności:
1 Tres faciunt collegium- Trzy osoby tworzą związek. Jej autorem jest Neratius Priscus (prokulianie)
2 Si quid universitati debetur, singulais non debetur; nec quod debet universitas singuli debent- Co
należy się związkowi osób, nie należy się jego poszczególnym członkom; ani też poszczególni
członkowie nie są zobowiązani do tego, do czego jest zobowiązany związek.
-Fiscus- ta osoba prawna pojawia się dopiero w czasach cesarskich. Jest to majątek pozostający w
dyspozycji cesarza, nie cesarza jako osoby prywatnej, ale jako osoby piastującej ten urząd. Fiskus jest
osobą prawną o charakterze zakładu ponieważ jest oparty na pewnym wyodrębnionym majątku,
pozostającym do dyspozycji cesarza.
-Ecclesie- instytucje kościelne. Pojawiają się kiedy religią panującą staje się chrześcijaostwo, mniej
więcej od czasów Konstantyna. Tymi instytucjami są kościoły i klasztory. Mają charakter
korporacyjny.
-Piae causae- fundacje dobroczynne. Powstały w V w. ne. Były to posiadłości ziemskie i domy, mające
służyd jako schronienie dla bezdomnych, chorych i ubogich. Mają charakter osób prawnych o
charakterze zakładów.

ZDOLNOŚD DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH
Zdolnośd do czynności prawnych to zdolnośd do tego, by za pomocą własnych czynności prawnych,
własnych działao prawnych, kształtowad sytuację prawną własną lub sytuację prawną innych
podmiotów stosunków prawnych. Jest to zdolnośd do tego, by przez czynności prawne swoim
własnym działaniem nabywad lub tracid prawa, nabywad i tracid obowiązki prawne i w ogóle zdolnośd
do tego, aby wywoływad jakiekolwiek skutki prawne, np. zdolnośd sporządzania testamentu lub
wyzwolenia niewolnika. W prawie rzymskim decydowały o posiadaniu zdolności do czynności
prawnych, czy też jej braku, następujące czynniki:
-Wiek- aetas;
-Płed- sexus;
-Stan umysłowy i fizyczny,
-Marnotrawstwo.

1 Wiek- aetas.
Wyróżniano 4 kategorie wiekowe osób fizycznych:
-Infantes- dzieci od urodzenia do lat 7. W ogóle nie miały zdolności do czynności prawnych. Działad
same z powodu wieku nie mogły. O interesy dzieci do lat 7 dbał ojciec albo opiekun- tutor.
-Impuberes- niedojrzali. Zaliczano do tej grupy dziewczęta liczące od lat 7 do 12 lub 14, oraz
chłopców, którzy ukooczyli lat 7, jeżeli chodzi o górną granice istniał spór między Sabinianami
(opowiadali się za indywidualnym wyznaczeniem tego progu dojrzałości) i Prokulianami (proponowali
wprowadzenie sztywnej granicy wieku dojrzałości, proponowali 14 lat). A więc u mężczyzn w czasach
klasycznych od 7 roku do stanu fizycznej dojrzałości (możliwości płodzenia). W czasach poklasycznych
i justyniaoskich zwyciężą pogląd Prokulianów- do ukooczenia 14 lat. Niedojrzali mieli ograniczoną
zdolnośd do czynności prawnych. Nie mogli zawierad małżeostw i sporządzad testamentu. Nie mogli
umniejszad swojego majątku bez zgody opiekuna (powiększad swój majątek mogli wówczas te
czynności były ważne i skuteczne). Czynnośd prawna dokonana przez niedojrzałego przed uzyskaniem
zgody opiekuna nazywa się negotium claudicans- czynnośd prawna kulejąca, stawała się ważna w
momencie kiedy opiekun wyraził na nią zgodę.

-Puberes minores viginti quinque annis- dojrzali ale mający mniej niż 25 lat. Osoby należące do tej
grupy miały pełną zdolnośd prawną. W 191r. ne została wydana Lex Laetoria lub Lex Plaetoria tej
treści- dojrzali mający mniej niż 25 lat mogli uchylid się od ujemnych skutków swoich czynności
prawnych, jeżeli podjęte zostały z braku doświadczenia życiowego. ta ustawa w zamyśle
ustawodawcy chronid miała te osoby, ale w praktyce obróciła się przeciwko nim, gdyż nikt nie chciał
wchodzid w kontakty handlowe z nimi. Wymyślono konstrukcję kuratora- cura minorum. Minor, jeżeli
będzie miał kuratora i ten wyrazi zgodę na podjęcie czynności, to ta czynnośd prawna będzie
nienaruszalna.
-Puberes maiores viginti quinque annis- dojrzali mający więcej niż 25 lat. Mieli pełen zakres zdolności
do czynności prawnych pod warunkiem, że spełniali inne kryteria.

Płed- sexus
Od początku funkcjonowania prawa rzymskiego do III w. ne kobiety były poważnie ograniczone w
zdolności do czynności prawnych. Juryści rzymscy uzasadnili to ograniczenie kilkoma ważnymi, ich
zdaniem, względami:
-naturalną słabością płci- infirmitas sexus,
-przyrodzoną lekkomyślnością- levitas animi,
-nieznajomością spraw sądowych- forensium rerum ignorantia.
Samodzielnie mogły dokonywad tylko takich czynności, które powiększały ich majątek, nie mogły
samodzielnie dokonad czynności, które mogły ich majątek obniżyd. Dla czynności obciążającej
majątek kobieta musiała uzyskad zgodę opiekuna. Jeżeli nie miała męża albo ojca musiała mied
opiekuna, który miał nad nią władzę i wyrażał zgodę na podejmowane przez nią czynności. Kobiety
wywalczyły sobie prawo wyboru opiekuna. Ta emancypacja kobiet postępowała, cesarz August
wprowadził tzw. ius trium liberorum. Zgodnie z tym prawem kobieta wolna z urodzenia, która miała 3
dzieci nie musiała mied opiekuna, wyzwolenica musiała mied 4 dzieci by taki przywilej uzyskad. W
czasach Dioklecjana opieka nad kobietami przestaje w Rzymie funkcjonowad, możemy powiedzied, że
kobiety uzyskują pełną zdolnośd do czynności prawnych.

Stan umysłowy
Furiosi- osoby umysłowo chore. Osoby te były całkowicie pozbawione zdolności do działao prawnych.
Działo się tak dlatego, że osoby te nie miały rozeznania tego co czynią. Prawo rzymskie nie znało
instytucji ubezwłasnowolnienia. Obowiązywała zasada, że osoba chora umysłowo, która ma przerwę
w chorobie (lucida intervalla- jasna przerwa) może podejmowad wszystkie czynności prawne i one
będą skuteczne. Ta konstrukcja prawna rodziła wiele sporów i spraw sądowych. Jeżeli furiosi miał
majątek, musiał mied kuratora- nie opiekuna. Curator furiosi- kurator nad osobą umysłowo chorą i on
działał zamiast tej osoby.

-Marnotrawcy- Prodigi
Prodigus to ten kto bez uzasadnienia trwoni swój majątek. Taka osoba mogła byd decyzją pretora,
albo namiestnika prowincji uznana za marnotrawcę i w stosunku doo mógł byd wydany zakaz
dysponowania majątkiem- interdictio bonorum. Ten zakaz obejmował czynności umniejszające
majątek, obciążające go, nie obejmował czynności prawnych w konsekwencji prowadzących do
powiększenia majątku. Marnotrawcy byli ograniczeni w zdolności do czynności prawnych. Jeżeli
chcieli uczestniczyd w obrocie musieli wnioskowad o przydzielenie im specjalnego kuratora- curator
prodigi. Jeśli kurator wyraził zgodę na jakąś czynnośd, to chodź by prowadziła do obciążenia majątku
była ważna i skutecznie podjęta.

Pełną zdolnośd do czynności prawnych miał w Rzymie wolno urodzony obywatel rzymski, sui iures,
dojrzały i zdrowy psychicznie mężczyzna, nie marnotrawiący swojego majątku. Od III w. wypada z
tego twierdzenia słowo mężczyzna.

ZDOLNOŚD DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH OSÓB PRAWNYCH.

Osoby prawne mogą działad w obrocie tylko za pośrednictwem swoich przedstawicieli, którymi są
albo uprawnione organy (gminy- władze gmin), albo też specjalnie powołane do reprezentowania
określonej osoby prawnej w stosunkach prywatno-prawnych pełnomocnicy ( w imieniu fundacji
dobroczynnej powoływano- oeconomus).

Zdolnośd prawna i zdolnośd do czynności prawnych to pojęcia rozłączne. Były w Rzymie takie osoby,
które miały pełną zdolnośd prawną, ale zupełnie nie miały zdolności do działao prawnych. Były i takie
osoby, które miały pełną zdolnośd do czynności prawnych, ale nie miały w ogóle zdolności prawnej.
Były też takie osoby, które miały pełną zdolnośd prawną i zdolnośd do czynności prawnych.

CZYNNOŚCI PRAWNE (NEGOTIA)
Nie było rzymskiej definicji czynności prawnej. Według prof. Grzybowskiego „czynnośd prawna to taki
fakt prawny, którego istotną, czyli niezbędną częścią składową jest co najmniej jedno oświadczenie
woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych w postaci powstania, zmiany bądź
ustania stosunku prawnego”.
Czynności prawne należą do grupy tzw. działao prawnych w przeciwieostwie do tzw. zdarzeo
prawnych.

PODZIAŁ CZYNNOŚCI PRAWNYCH
1 Podział na czynności jednostronne i dwustronne.
-czynności prawne jednostronne to takie czynności, które dochodzą do skutku przez złożenie tylko
jednego oświadczenia woli, przez jedną stronę, jeden podmiot prawa. Np. sporządzenie testamentu.
-czynności prawne dwustronne- to takie czynności, które dochodzą do skutku przez złożenie
oświadczenia woli przez wszystkie strony, przez dwie strony tej czynności, np. umowa kupna-
sprzedaży.
-były takie czynności prawne, które my byśmy mogli nazwad czynnościami prawnymi wielostronnymi.
Była jedna taka czynnośd societas- wspólników mogło byd kilku i wszyscy musieli złożyd oświadczenie
woli o przystąpieniu do spółki.

2 Czynności prawne między żyjącymi i czynności prawne na wypadek śmierci.
-czynności prawne między żyjącymi tzw. inter vivos- to takie czynności, które wywołują skutki prawne
już w chwili dokonania tych czynności, w każdym razie wywołują te czynności w chwili istnienia
podmiotu, który czynności dokonał np. zlecenie.
-czynności prawne na wypadek śmierci tzw. negotia mortis causa- to takie czynności prawne, które
wywołują skutki prawne dopiero po śmierci osoby dokonującej tej czynności, np. testament.

3 Czynności rozporządzające i czynności zobowiązujące.(podział ten opiera się na rozróżnieniu
bezpośrednich skutk. czyn.)
-czynności rozporządzające- polegają na obciążeniu, przeniesieniu lub zniesieniu prawa majątkowego
osoby działającej, np. przeniesieni własności w drodze tzw. traditio- z ręki do ręki.
-czynności zobowiązujące- czynności polegające tylko na zobowiązaniu się osoby działającej do
określonego świadczenia, działania lub zaniechania w przyszłości, np. umowa kupna-sprzedaży.

4 Czynności odpłatne i nieodpłatne. (funkcjonuje tylko w obrębie czynności dwustronnych)
-czynności prawne odpłatne- to takie na podstawie których obie strony uzyskują pewną korzyśd
majątkową, np., umowa kupna-sprzedaży.
-czynności prawne nieodpłatne- to takie czynności prawne, które stanowią jednostronne
przesunięcie majątkowe, bez świadczenia wzajemnego drugiej strony, np. darowizna.

5 Czynności kazualne i czynności abstrakcyjne.
-czynności prawne kazualne zw. przyczynowymi- to takie czynności których ważnośd uzależniona jest
od wskazania (istnienia) prawidłowej przyczyny, czy też prawidłowej podstawy dokonania tych

czynności, ta przyczyna nazywa się causa, np. przeniesienie własności z ręki do ręki w formie traditio,
dla ważności tej czynności prawnej jest określona przyczyna, taką przyczyną może byd zawarta
wcześniej umowa darowizny i traditio będzie tylko realizacją tej umowy.
-czynności prawne abstrakcyjne zw. oderwanymi- to takie czynności, które są ważne, chod by nie
istniała prawidłowa podstawa, przyczyna dla ich dokonania, a w każdym razie nie trzeba takiej
przyczyny wykazywad, np. mancipatio- przeniesienie własności.

Forma czynności prawnych
Większośd czynności prawnych znanych Rzymianom była czynnościami formalnymi. Były to takie
czynności, które dla swej ważności i skuteczności, wymagały zachowania określonych wymogów
formalnych, np. wykonania określonych gestów, wypowiedzenia określonych formułek słownych w
obecności świadków, np. mancipatio- mancypacja- libripens . Stopniowo zwiększało się w Rzymie
znaczenie czynności prawnych nieformalnych. Takich, które mogą byd dokonane w jakikolwiek
sposób, byle tylko wola osób działających została objawiona na zewnątrz w dostatecznie wyraźny
sposób, np. kontrakt kupna- sprzedaży.
Zastrzeżenia zachowania określonej formy czynności prawnej.
-zastrzeżenie formy ad sollernnitatem- jest to zastrzeżenie formy pod rygorem nieważności,
-zastrzeżenie formy ad probationem- do celów dowodowych,
-zastrzeżenie formy ad ebentum- zastrzeżenie formy dla wywołania określonego dodatkowego
skutku prawneg

Treśd czynności prawnych
-essentiatia negotii- są to elementy przedmiotowo istotne tej czynności, brak tych elementów
powoduje, że czynności nie ma, czynnośd jest nie ważna i nie skuteczna.
-naturalia negotii- to są elementy treści typowej czynności prawnej, które nie są w prawdzie
niezbędne, ale są zwykle stosowane, normalnie przyjęte w obrocie.
-accidentalia negotii- ta częśd typowej czynności prawnej to tzw. elementy dodatkowe dodane do
czynności prawnej; niekiedy doktryna nazywała je elementami podmiotowo istotnymi. Strony aby
osiągnąd określony cel mogły dołączyd: condicio- warunek, dies- termin, modus- polecenie.

CONDICIO- WARUNEK
Jest to taka klauzula dodana do czynności prawnej mocą, której skutecznośd tej czynności
uzależniona jest od jakiegoś zdarzenia przyszłego i niepewnego. Warunki dzielono na:
1 Warunki zawieszające i warunki rozwiązujące:
-warunki zawieszające- przy takim warunku skutki czynności prawnych nastąpią dopiero po ziszczeniu
się warunku. Skutecznośd np. darowizny jest uzależniona od ziszczenia się pewnego zdarzenia
przyszłego, niepewnego, skutki powstaną kiedy warunek się ziści.
-warunki rozwiązujące- przy takim warunku skutki czynności prawnej następują od razu ale mogą
ustad po ewentualnym ziszczeniu się warunku. (ten podział warunków funkcjonuje do dziś)
2 Warunki potestatywne, warunki kazualne i warunki mieszane.
-warunek potestatywny- to taki warunek, którego spełnienie zależy od osoby warunkowo
uprawnionej.
-warunek kazualny (dziś nazywamy przypadkowym)- jest to taki warunek, którego spełnienie nie
zależy od woli warunkowo uprawnionego, lecz zależy od zwykłego przypadku, od losu.
-warunki mieszane- to takie warunki, których spełnienie zależy częściowo od przypadku, a częściowo
od woli osoby warunkowo uprawnionej.
Istnieją jeszcze tzw. warunki niemożliwe do spełnienia. Są to takie warunki, co do których z góry
mamy pewnośd, że nigdy nie nastąpią, i to zarówno z przyczyn prawnych, jak i z przyczyn fizycznych.
Jeżeli do czynności prawnej dołączymy warunek niemożliwy do spełnienia to:
-w przypadku warunku rozwiązującego warunek taki uważano za nie dodany do czynności, z mocy
prawa uważano go za nie dodany do czynności,

-w przypadku warunku zawieszającego, to taką czynnośd do której dodano ten warunek, uważano za
nieważną.
Prawo rzymskie w zasadzie dopuszczało tylko warunki zawieszające. Warunki rozwiązujące były
dopuszczalne w prawie rzymskim tylko wyjątkowo (np. sprzedaż na próbę)

DIES- TERMIN („termin jest to zdarzenie przyszłe lecz pewne”- Paulus)
-termin zawieszający- dies a quo- to taki z którego nadejściem nastąpią skutki prawne podjętej
czynności (często nazywany terminem początkowym).
-termin rozwiązujący- dies ad quem- to taki z którego nadejściem ustają skutki prawne (często
nazywamy terminem koocowym).
Prawo rzymskie znało takie czynnośd, które nie znosiły ani warunku ani terminu, tzn. dodanie
warunku lub terminu powodowało nieważnośd czynności z mocy samego prawa ipso iure. Te
czynności nazywali atus lagitimi.

MODUS- POLECENIE
Jest to dodatkowa klauzula dołączona do czynności prawnej nieodpłatnej (np. darowizny) nakładając
na obdarowanego obowiązek określonego zachowania się (np. zapis testamentowy z poleceniem
wystawienia nagrobka). Początkowo polecenia były w Rzymie nie zaskarżalne. Nie było żadnych
środków prawnych by wyegzekwowad wykonanie polecenia i nie było żadnych środków prawnych by
obdarowanego pozbawid tego co dostał, jeżeli nie wykonał polecenia. w prawie klasycznym za
pomocą specjalnego środka condictio ob rem dati- darczyoca mógł żądad zwrotu darowizny
dokonanej z poleceniem, jeżeli obdarowany polecenia nie spełnił. W prawie justyniaoskim
wprowadzono zasadę ogólnego przymusu sądowego dla zapewnienia wykonania polecenia- actio
praescriptio verbis.

Warunki jakie musiały spełniad czynności prawne by uznane były za ważne.
-musiały byd dokonane przez osobę uprawnioną, mającą zdolnośd do czynności prawnych.
-czynności musiały byd poprawne co do treści, tzn. musiały zawierad przynajmniej- essentialia negotii.
-jeśli jest to czynnośd formalna to musi byd formalnie poprawnie dokonana.
-czynnośd nie może byd sprzeczna z prawem i dobrymi obyczajami (czynności sprzeczne z dobrymi
obyczajami nazywali negotia contra bons mores).
-w prawie przedklasycznym doszedł jeszcze jeden warunek- zgodnośd woli podmiotu dokonującego
czynnośd z oświadczeniem woli.

PRZYPADKI NIEZGODNOŚCI MIĘDZY WOLĄ A OŚWIADCZENIEM WOLI.
1 Oświadczenie złożone nie na serio
Oświadczenie złożone na scenie przez aktora, oświadczenie złożone dla żartu; tego typu
oświadczenie woli było niezgodne z wolą osoby działającej, nie miało znaczenia prawnego i w związku
z tym nie wywoływało żadnych skutków prawnych.
2 Oświadczenie złożone dla pozoru tzw. simulatio
Zachodzi wtedy gdy strony dokonujące czynności prawnej umawiają się, że ich oświadczenia woli nie
wywołują w ogóle skutków prawnych albo też wywołują skutki prawne ale inne niż te, które by
wynikały z oświadczenia woli.
Te dwa przypadki to tzw. rozmyślna niezgodnośd między wolą a oświadczeniem.
3 Oświadczenie woli złożone pod wpływem podstępu, tzw. dolus
Wg prawa cywilnego czynnośd dokonana pod wpływem podstępu, czyli rozmyślnego wprowadzenia
w błąd przez inną osobę jest czynnością ważną.
Wg prawa pretorskiego taka czynnośd jest wprawdzie ważna, ale bezskuteczna, tzn. nie wywoła
skutków prawnych. pretor zapowiada w swoim edykcie, że weźmie pod ochronę osoby
poszkodowane, które dokonały niekorzystnej dla siebie czynności prawnej pod wpływem podstępu
Ochrona pretorska miała dwojaki charakte:

-Jeśli dokonano czynności prawnej pod wpływem podstępu i zdołano już ją wprowadzid w życie, to
wówczas pretor wprowadzał actio doli- powództwo z tytułu podstępu, z tym powództwem przeciwko
podstępnemu kontrahentowi mógł wystąpid każdy poszkodowany.
-jeśli w przypadku czynności dokonanej pod wpływem podstępu nie zrealizowano jej jeszcze, to
pretor bronił poszkodowa-nego za pomocą exeptio doli- zarzut podstępu.
4 Czynnośd prawna dokonana pod wpływem bojaźni spowodowanej groźbą bezprawną tzw. metus.
Wg prawa cywilnego ta czynnośd będzie ważna.
Wg prawa pretorskiego jest to czynnośd ważna, ale bezskuteczna i nie powinna wywoływad skutków
prawnych. Pretor bierze ofiary pod ochronę:
-jeśli doszło do realizacji czynności prawnej pretor daje poszkodowanemu actio quod metus causa-
jest to powództwo za pomocą którego osoba poszkodowana z tytułu wymuszenia może wystąpid o
zwrot tego co świadczyła,
-jeśli realizacja czynności prawnej nie nastąpiła, to może zastosowad pretorsko zarzut bojaźni-
exeptio metus.
5 Czynności prawne dokonane pod wpływem błędu.
Prawnicy rzymscy przez błąd rozumieli mylne wyobrażenie o rzeczywistości i wyróżniali:
-błąd co do prawa- ignorantia iuris- jest to nieznajomośd jakiegoś przepisu prawnego, nie wiedza o
tym, co stanowi prawo w danym konkretnym przypadku.
-błąd co do faktu- ignorantia facit- jest to pomyłka albo co do osoby albo co do przedmiotu transakcji.
Prawo rzymskie do tych czynności dochodziło zgodnie z zasadą „nieznajomośd prawa szkodzi,
nieznajo-mośd faktu nie szkodzi”. Nieznajomośd prawa nie powoduje nieważności dokonanej
czynności. Juryści rzymscy uważali, że obywatel powinien znad prawo a jeśli go nie zna sam sobie
szkodzi.
Błędy co do prawa
Od pierwszej części tej zasady (nieznajo-mośd prawa szkodzi) dopuszczano zaledwie kilka wyjątków.
Na nieznajo-mośd prawa, pod warunkiem wykazania, że rzeczywiście ta nieznajomośd miała miejsce
mogły się powoład, aż do III w. ne kobiety, żołnierze- legioniści stacjonujący z dala od miast i
wieśniacy, rolnicy którzy też żyli zdala od miast i w związku z tym do przepisów mieli utrudniony
dostęp.
Błędy co do faktu
W przypadku błędu co do faktu, czyli okoliczności faktycznych dokonanej czynności, w prawie
rzymskim wykształciła się reguła, iż czynnośd dokonana pod wpływem istotnego i
usprawiedliwionego błędu pozwala na uchylenie się od skutków dokonanej czynności. Za istotne i
usprawiedliwione uznawano:
-błąd co do identyczności osoby lub przedmiotu- error in corpore;
-błąd co do istotnych właściwości rzeczy- error in substantia.
W okresie prawa klasycznego pojawiła się reguła: „errantis voluntas nulla est”.

Konwalidacja
Konwalidowad- uzdrowienie czynności prawnej obciążonej wadą prawną przez wyeliminowanie wady
tej czynności. Juryści rzymscy uważali, że nie można uzdrowid wadliwych czynności prawnych.
Czynności wadliwe pozostają wadliwe do kooca. Mówi o tym sentencja „Quod initio vitiosum est, non
potest tractu temporis convalescere- To co od początku było wadliwe, nie może z biegiem czasu
zostad uzdrowione”. Juryści rzymscy wprowadzili kilka wyjątków od tej zasady. Uznali, że w
niektórych przypadkach wadliwa czynnośd prawna może byd konwalidowana, np.:
-nieważna, zabroniona darowizna między małżonkami staje się ważna z chwilą śmierci darczyocy;
-zatwierdzenie czynności prawnej przez kuratora lub opiekuna (niektóre osoby nie mogły dokonywad
czynności prawnych bez zgody swego opiekuna- jeśli dokonały takiej czynności, a później opiekun
wyraził zgodę, uważano, że taka czynnośd będzie ważna i skuteczna).
Te wyjątki były nieliczne. Np. W Rzymie obowiązywała zasada, że jeśli ktoś miał pod władzą dzieci
płci męskiej, to musiał te dzieci albo wyraźnie powoład do dziedziczenia albo wyraźnie wydziedzi-
czyd, nie mógł natomiast pominąd ich milczeniem. Jeśli by pominął milczeniem jakiegoś syna, którego

miał pod władzą to taki testament był nieważny. Załóżmy, że syn zostaje pominięty w testamencie
lecz umiera przed testorem (ojcem). Powstaje czy ten testament uznad za ważny czy nieważny skoro
odpadła przyczyna nieważności (syn).
-Sabinianie- twierdzili, że od reguły quod initio vitiosum est nie ma wyjątków, w związku z tym taki
testament będzie nie ważny i w konsekwencji wchodzi w grę dziedziczenie beztestamentowe;
-Prokulianie twierdzili, że skoro odpadła przyczyna nieważności, to testament należy uznad za ważny.
Przyjęty został pogląd Sabiniaoski i został zapisany jako obowiązujący w kompilacji justyniaoskiej.

Konwersja
Konwersja jest to możliwośd utrzymania w mocy wadliwej czynności prawnej, jeśli spełnia ona
wymogi innego typu. Wówczas ta czynnośd dokonana, wadliwa będzie utrzymana, ale jako ta inna
czynnośd, której wymogi spełnia. Warunkiem było by strony się na to zgadzały. Jeśli się nie zgadzały
to konwersji nie dokonywano.

ZASTĘPSTWO (czynności prawne)
Koniecznośd dokonania czynności prawnych przez zastępcę może wchodzid w grę wtedy, kiedy osoba
zainteresowana dokonaniem czynności prawnej dokonad jej nie może. Do kooca (do czasów
justyniaoskich) była zasada, że czynności prawnych należy dokonywad osobiście. To była zasada, od
której dopuszczano niezwykle rzadkie wyjątki. W doktrynie rozróżnia się dwa rodzaje zastępstw:
-zastępstwo bezpośrednie-przedstawicielstwo- polega na tym, że oświadczenie woli zastępcy
wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla podmiotu zastępowanego. W Rzymie był tylko jeden
wyjątek dopuszczający zastępstwo bezpośrednie- było nim dokonanie czynności polegającej na
nabyciu posiadania przez zarządcę dla swego mocodawcy, majątku zwanego w Rzymie prokurator.
-zastępstwo pośrednie- polega na tym, że oświadczenie woli zastępcy wywołuje skutki dla niego, dla
tego zastępcy, ten zaś w drodze dodatkowej czynności przenosi to co uzyskał, na zastępowanego.
Wzajemnośd stosunków między zastępcą a podmiotem zastępowanym regulowano w Rzymie
zazwyczaj kontraktu zlecenie- mandatum.




PRAWO RZECZOWE
-w znaczeniu przedmiotowym- pewien komplet norm i przepisów prawnych odnoszących się do
rzeczy, posiadania i tzw. podmiotowych praw rzeczowych, w tym głównie do praw własności.
-w znaczeniu podmiotowym- zespół określonych uprawnieo służących podmiotowi konkretnego
stosunku prawne.
Rzeczowe prawa podmiotowe.
Charakteryzują się bezwzględnością, są skuteczne erga omnes- wobec wszystkich podmiotów
nieuprawnionych, przeciw każdemu innemu, poza tym, który to prawo dzierży. Wszystkie rzeczowe
prawa podmiotowe są chronione za pomocą tzw. powództw rzeczowych- actiones in rem. Te
powództwa są skuteczne erga omnes. Prawa podmiotowe względne są chronione za pomocą
actiones in personam, powództw o charakterze osobistym, a te są skuteczne tylko inter partes- są
skuteczne tylko względem drugiej strony stosunku zobowiązaniowego, są tylko względnie skuteczne.
Podmiotowe prawa rzeczowe, jako prawa bezwzględne nakładają obowiązki na nie-ograniczoną
liczbę osób i to bez względu na to, czy te osoby tego chcą, czy nie, z tego powodu muszą byd
dozwolone i ściśle określone co do treści przez prawo obowiązujące.
Rzymskie prawa rzeczowe
-własnośd
-rzeczowe prawa ograniczone: służebnośd, prawo zastawu, prawo powierzchni, dzierżawa wieczysta i
długoterminowa.

RZECZ- RES
Rzecz to materialna częśd przyrody na tyle wyodrębniona, że w stosunkach społeczno gospodarczych
może byd traktowana jako dobro samoistne. Dla Rzymian rzecz to także poszczególne prawa, np.
wierzytelnośd.
Podział rzeczy:
I.
-materialne- res corporales- to rzeczy, których można dotknąd, np. niewolnik, zwierze, drzewo, szata.
-niematerialne- res incorporales- to rzeczy, których nie można dotknąd, np. wierzytelnośd,
służebnośd.
II.
-będące w obrocie- res in commercio- tylko one mogły byd przedmiotem stosunków prawnych.
-znajdujące się poza obrotem- res extra commercio- nie mogły byd przedmiotem obrotu prawnego,
np. handlu.
Rzeczy wyłączone z obrotu z uwagi na prawa boskie:
-rzeczy poświęcone bóstwom, np. świątynie, ołtarze,
-rzeczy poświęcone kultowi zmarłych, np. cmentarze, groby- pod warunkiem, że zawierały zwłoki,
urny z prochami,
-rzeczy święte, czyli pozostające pod szczególną ochroną bóstw, np. bramy i mury miasta Rzymu,
znaki graniczne.
Rzeczy wyłączone z obrotu z uwagi na prawa ludzkie:
-rzeczy wspólne wszystkim ludziom, służące do użytku powszechnego, np. powietrze, woda
deszczowa, woda rzeczna, morze, brzegi morza;
-rzeczy publiczne, np. drogi publiczne, ulice, łaźnie, teatry, stadiony.
III.
-res mancipi- to najważniejsze środki produkcji w ówczesnym rzymskim gospodarstwie rolnym; były
to: grunty italskie, służebności gruntów wiejskich, niewolnicy, 4 kategorie zwierząt jucznych i
pociągowych: konie, osły, muły i woły; przeniesienie własności wymagało formy szczególnej- albo
mancypacji albo in iure cessio;
-res nec mancipi- wszystkie inne rzeczy poza res mancipi; można było je przewłaszczad, czyli przenosid
na nie własnośd w dowolnej formie.

POŻYTKI- FRUCTUS
Pożytki to płody naturalne stanowiące przychód, z reguły przychód stały pochodzący z innej rzeczy,
zw. rzeczą macierzystą, uzyskane zgodnie z przeznaczeniem tej rzeczy macierzystej i bez naruszania
jej substancji- pożytki naturalne- fructus naturales, dochody uzyskane na podstawie stosunków
prawnych to pożytki cywilne- fructus civiles.
Podział pożytków naturalnych
-fructus fundi- pożytki z ziemi, np. owoce, jarzyny, drzewo z lasu przeznaczone na przycinkę,
-fructus pecorium- pożytki ze zwierząt, np. mleko, wełna, przychówek zwierząt,
-fructus hominis- pożytki z niewolnika, głównie jego praca zw. operae servorum.
Stan pożytków (decydował o tym komu przypadną pożytki na własnośd)
-fructus pendentes- pożytki nie odłączone jeszcze od rzeczy macierzystej, np. owoce znajdujące się
jeszcze na drzewie; były traktowane jako częśd rzeczy macierzystej i w związku z tym, niezależnie w
czyich rękach rzecz macierzysta się znajdowała, stanowiły własnośd właściciela rzeczy macierzystej;
-fructus separati- pożytki odłączone już od rzeczy macierzystej, np. dojrzałe owoce, które opadły już z
drzewa; z chwilą odłączenia się- separatio mogły się znaleźd w rękach i mogły przypaśd na własnośd
innemu podmiotowi, niż właściciel rzeczy macierzystej, np. dzierżawcy wieczystemu;
-fructus percepti- pożytki, które zostały odłączone od rzeczy macierzystej i objęte we władanie; z tą
chwilą własnośd fructus mógł nabyd, np. zwykły dzierżawca albo użytkownik rzeczy.
Problem rozliczania pożytków
O pożytki często się procesowano. Np. rzecz przynosząca pożytki znajduje się w rękach innej osoby,
nie właściciela. Wszystko jest dobrze jeżeli znajduje się w rękach tej innej osoby na jakiejś podstawie

prawnej, jeżeli nie, to właściciel tej osobie może wytoczyd proces o zwrot tej rzeczy. Jeżeli dochodzi
do procesu windykacyjnego, a rzecz będąca u osoby nieuprawnionej przynosiła pożytki, to właściciel
może domagad się zwrotu tych pożytków. Jednak zakres tego roszczenia mógł byd różny. Wszystko
zależało czy posiadacz był:
-w dobrej wierze- to taki posiadacz, który mylnie przypuszczał, że służy mu prawo do rzeczy;
zobowiązany był do wydania właścicielowi pożytków od chwili litis contestatio- utwierdzenia sporu,
-w złej wierze to taki posiadacz, który od początku wie, że rzecz mu się nie należy, i że nie ma do niej
prawa, zobowiązany był do wydania właścicielowi wszystkich pożytków, nawet tych, których ze swej
winy nie zebrał- jeśli ich nie było to płacił za nie odszkodowanie.

POSIADANIE-POSSESSIO
To władztwo faktyczne nad rzeczą; posiadacz- possessor.
Skład posiadania
-corpus- to fizyczne władanie rzeczą; element zewnętrzny posiadania,
-animus- to wola albo zamiar posiadania rzeczy; element wewnętrzny.
Skutki prawne posiadania
-zasiedzenie- możliwośd nabycia własności rzeczy posiadanej poprzez długotrwałe posiadanie danej
rzeczy;
-interdykty posesoryjne- posiadanie jest chronione innymi od praw rzeczowych środkami, sama
nazwa ochrony posiadania to ochrona posesoryjna.
Rodzaje posiadania
-possessio civilis- to posiadanie według prawa cywilnego, posiadanie sprawowane corpore- z
fizycznym władztwem nad rzeczą i zamiarem zachowania dla siebie; posiadanie musiało mied
podstawę prawną wynikającą z prawa cywilnego, np. umowa kupna- sprzedaży,
-possesio ad interdicta- to posiadanie pretorskie; uznawane przez prawo pretorskie i chronione
pretorskimi interdyktami (chroniony był właściciel posiadający, posiadacz w dobrej wierze, czasami
posiadacz w złej wierze).
-possessio detentio- to posiadanie naturalne, zw. dzierżycielem- posiadanie naturalne, które polega
na tym, że ktoś ma rzecz w fizycznym władaniu, ale włada tą rzeczą w cudzym imieniu- alieno
nomine; ma corpus ale nie ma animus; wyjątkowo pretor chronił 5 kategorii dzierżycieli:
-zastawnik- ten, kto bierze rzecz w zastaw;
-prekarzystą- ten, kto dostaje rzecz do bezpłatnego korzystania ale z możliwością odebrania rzeczy
w każdym czasie;
-depozytariusza sekwestrowego- przechowawca rzeczy spornej- takiej o którą toczy się proces;
-superficjusz- ten, kto ma prawo powierzchni;
-dzierżawcę wieczystego.
Wszystkie te osoby korzystają z ochrony gdy są posiadaczami niewadliwymi.
Posiadanie wadliwe- posiadanie nabyte siłą, potajemnie albo w sposób prekaryjny.
Posiadanie niewadliwe- posiadanie nabyte w jakikolwiek inny sposób.

Posiadad można tylko rzeczy materialne!
Jak gdyby posiadanie- quasi possessio
Były dwa wyjątki umożliwiające jak gdyby posiadanie rzeczy niematerialnych:
-możliwośd posiadania spadku w całości- w skład spadku mogły wchodzid rzeczy materialne i prawne,
stąd cały spadek traktowany był jak rzecz niematerialna,
-jak gdyby posiadanie służebności- ochrona posesoryjna osób faktycznie wykonujących służebnośd,
niezależnie czy ma do tego prawa, czy nie.
Nabycie posiadania (aby nabyd poś. trzeba było nabyd i corpus i aminus na rzeczy)
-zwykłe- nabycie posiadania corpore et amino; corpus to element zewętrzny i widoczny; aminus to
element wewnętrzny i był problem jak wykazad, że się nabyło to wymogiem było by zamanifestowad
wyraźnie na zewnątrz nabycie animus (tak żeby każdy wiedział).
-nadzwyczajne- nabycie posiadania solo amino-, tylko przez nabycie animus bez potrzeby nabywania
corpus na rzeczy:
-władanie krótką ręką- traditio brevi manu- polega na tym, że następuje przeniesienie possessio z
posiadacza na dzierżyciela mocą samej umowy zawartej między posiadaczem a dzierżycielem,
dzierżyciel miał już corpus, teraz mocą samej umowy przechodzi na niego posiadanie,
-constitutum possessorium- w tym przypadku mamy doczynienia z przeniesieniem possessio na
mocy samej umowy na nabywcę zawartej z nabywcą, ale zgodnie z dodatkową klauzulą umowną;
corpus pozostaje przy zbywcy, przy dotychczasowym posiadaczu rzeczy.

WŁASNOŚD-DOMINIUM
Własnośd to było najpełniejsze władztwo nad rzeczą, obejmowało najszerszy zakres uprawnieo
podmiotu względem rzeczy, dla Rzymian własnośd była prawem nieograniczonym w czasie i prawem
bezwzględnym.
Rodzaje własności
(Prawo rzymskie w swej historii wytworzyło kilka typów własności. Ujednolicił je dopiero cesarz
Justynian)
-własnośd kwirytarna- uznana i chroniona przez ius civile, była dostępna tylko dla obywateli
rzymskich, przedmiotem własności mogły byd wszystkie rzeczy ruchome, a także nieruchomości pod
warunkiem, że były położone w Italii; własnośd tą na rzeczach z grupy res mancipi nabywało się tylko
w drodze: mancipatio i in iure cessio, natomiast na wszystkich innych rzeczach, res nec mancipi
własnośd tą nabyd można było przez zwykłe wydanie rzeczy z ręki do ręki,
-własnośd bonitarna- nie uznana przez ius civile, to własnośd uznana i chroniona przez prawo
pretorki, wywodziła się z praktyki przenoszenia własności na res mancipi w sposób nieformalny, czyli
przez wydanie z ręki do ręki tzw. traditio.
Duplex dominium- podwójna własnośd- jedna rzecz ma dwóch właścicieli bonitarnego i kwirytarnego
(gdy nie pozbył się praw własności kwirytyrnej); właściciel bonitarny mógł korzystad w pełni ze swej
własności, lecz dopóki nie dokonał zasiedzenia rzeczy i przez to nie stał się właścicielem kwirytarnym,
to cały czas ryzykował, że właściciel kwirytarny rzeczy spróbuje mu tę rzecz odebrad. Dlatego, że cały
czas nad właścicielem bonitarnym „wisiało” prawo własności kwirytarnej. Ponieważ pretor brał
właściciel bonitarnego w ochronę, bo była to własnośd uznana i chroniona przez prawo pretorskie, to
juryści rzymscy obrazowo nazywali własnośd, która pozostawała przy właścicielu kwirytarnym jako
tzw. gołą własnośd- nudum dominium. Pretor udzielał właścicielowi bonitarnemu specjalnego zarzutu
procesowego exeptio rei venditae et traditae- zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej.
Triada uprawnieo właściciela
-ius possidendi- prawo do posiadania rzeczy własnej;
-ius utendi et fruendi- prawo do używania rzeczy własnej i pobierania z niej pożytków, jeśli pożytki ta
rzecz przynosi, w tym uprawnieniu mieści się prawo do zużycia rzeczy własnej- ius abutendi;
-ius disponendi- prawo do rozporządzania rzeczą własną, zarówno w czynnościach inter vivos jak i
mortis causa.
Ograniczenia praw własności

-ius publicum płynące z przepisów prawa publicznego; o charakterze marginalnym, najczęściej
wywłaszczenie w interesie publicznym;
-ius pivarum- płynące z przepisów prawa prywatnego, najczęściej ograniczenia płynące z prawa
sąsiedzkiego, między właścicielami sąsiednich nieruchomości:
-prawo żądania od właściciela gruntu by sąsiad pozwolił mu wkraczad na jego grunt i zbierad, co
drugi dzieo, owoce spadłe z jego drzewa na grunt sąsiedni; środki ochrony- interdictum de glande
legenda,
-immissiones- szkodliwe wyziewy- właściciel ma obowiązek znoszenia wyziewów wpływających na
jego grunt z gruntu sąsiedniego, pod warunkiem, że nie są one nadmierne i wynikają ze zwykłego
korzystania z gruntu; środki ochrony actio negatoria;
-prawo do naturalnego kierowania spływu wody deszczowej na niżej położony grunt sąsiada; środki
ochrony- actio aquae pluviae arcendae.
Nabywanie prawa własności
-sposoby pierwotne- dochodzą do skutku bez udziału poprzedniego właściciela, dochodzą do skutku
niezależnie od czyichkolwiek wcześniejszych uprawnieo,
-sposoby pochodne- polegają na nabyciu własności od poprzedniego właściciela, są to przeniesienie
lub tzw. przemieszczenia. Prawo rzymskie ustaliło dwie reguły, które owe przemieszczenie
regulowały:
-„nikt nie może przenieśd na drugiego więcej praw niż sam ma.”
-„własnośd rzeczy przenosi się przez zasiedzenie i wręczenie, a nie przez gołe umowy.”
Etapy przeniesienia prawa własności
I Etap- podjęcie czynności zobowiązują-cych do przeniesienia własności; czynnośd ta stanowi tytuł do
nabycia własności,
II Etap- podjęcie czynności poprzedzają-cych, a więc takich, które w efekcie przenoszą własnośd na
inny podmiot; czynnośd ta stanowiła sposób nabycia własności.
Pochodne sposoby nabycia własności:
-mancipatio- formalne przeniesienie własności dokonywane w obecności 5 świadków, osoby
trzymającej wagę (tzw. libripensa) oraz w obecności osób zainteresowanych. Był to sposób, który
wymagał uchwycenia przedmiotu transakcji przez obie strony i wygłoszenia przez obie strony
stosownych solennych formułek słownych, dla ważności istotne było zachowanie wszystkich
wymogów formalnych, nie miała znaczenia podstawa dokonania tej czynności, charakter
abstrakcyjny.
-in iure cessio- formalne odstąpienie od prawa własności przed sądem w pozornym procesie, czyli
takim, w którym nabywca występował w roli powoda, a zbywca w roli pozwanego, czynnośd
formalna, rzadko używana o charakterze abstrakcyjnym.
-traditio- proste, nieformalne wydanie rzeczy z ręki do ręki, czynnośd kazualna- dla swej ważności
wymagała wskazania podstawy dokonania tej czynności, i to podstawy słusznej, która miała oparcie
w ius civile, nazywano ją iusta causa traditionis.
Mancipatio i in iure cessio wyszły z użycia w okresie poklasycznym, od czasów poklasycznych
jedynym sposobem przenoszenia własności było traditio.
Zasiedzenie
Zasiedzenie to nabycie własności na skutek ciągłości posiadania przez czas określony prawem.
1 usucapio- zasiedzenie wg. pr. cywilnego:
-własnośd na nieruchomości- nabywało się po upływie nieprzerwanego dwuletniego posiadania
rzeczy,
-własnośd na ruchomościach- nabywało się już po rocznym nieprzerwanym posiadaniu rzeczy;
2 longi tempori praescriptio- dotyczyło tylko w zasadzie gruntów prowincjonalnych; był to zarzut
procesowy (II/III w. ne), który mógł zastosowad przeciwko właścicielowi gruntu posiadacz pozwany o
zwrot posiadanego gruntu; 2 terminy: 10 lat gdy przeciwnicy mieszkali w tej samej prowincji i 20 lat
gdy mieszkali w różnych prowincjach.
W VI w. Justynian połączył te 2 typy zasiedzenia:
1 usucapio- zasiedzenie na ruchomościach, po upływie 3 lat,

2 longi temporis praescriptio- zasiedzenie na nieruchomościach, utrzymano dawne terminy.
Wyłączone spod zasiedzenia były rzeczy skradzione i nabyte siłą. Dla zasiedzenia wymagano dobrej
wiary i słusznego tytułu.
Longissimi temporis praescriptio- zasiedzenie nadzwyczajne- również zarzyt najdłuższego posiadania
(pojawił się w IV w), różni się od zwykłego zasiedzenia terminami: 30, a niekiedy nawet 40 lat,
zrezygnowano ze słusznego tytułu, zezwolono na nabycie tą drogą rzeczy skradzionych.
Pierwotne sposoby nabycia własności
1 Occupatio- zawłaszczenie- nabycie własności przez objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej,
zawłaszczeniu podlegały:
-wszystko to co można schwytad w morzu, powietrzu i na lądzie(dzikie zwierzęta, ryby, ptaki),
-rzeczy wyrzucone przez morze,
-rzeczy należące do nieprzyjaciela paostwa rzymskiego, pod warunkiem, że znajdują się na terenie
imperium,
-rzeczy porzucone- res derelictae- to takie, które przestały interesowad właściciela.
2 Accessio- przyłączenie- przyłączenie jednej rzeczy do drugiej, Rzymianie wyróżniali:
-przyłączenie nieruchomości do nieruchomości, np. avulusio- powiększenie gruntu w drodze
przyłączenia tzw. oderwiska z innego gruntu,
-przyłączenie ruchomości do innej rzeczy ruchomej, np. ferruminatio- przyspawanie jakiejś rzeczy do
innej rzeczy,
-przyłączenie ruchomości do nieruchomości, np. satio- przyłączenie cudzych ziaren do cudzego
gruntu; implantatio- posadzenie rośliny na cudzym gruncie; inaedificatio- wybudowanie czegoś na
cudzym gruncie.
3 Specificatio- przetworzenie rzeczy- polega na tym, że ktoś przerabia cudzą rzecz tworząc z nie
nową- nova species. W tym wypadku powstaje problem:
-Sabinianie- uważali, że bezwzględnie właścicielem nowej rzeczy jest właściciel materiału, z którego
ta rzecz powstała,
-Prokulianie- uważali, że własnośd przypada przetwórcy, czyli temu kto nową rzecz wytworzył.
(w obu przypadkach dopuszczano odszkodowanie- w jednym za materiał, w drugim za pracę włożoną
w wykonanie nowej rzeczy.)
Kompromis znalazł w III w. Paulus, który zaproponował- jeżeli ta nowa rzecz da się przywrócid do
stanu poprzedniego, czyli do stanu przed przerobieniem, to jej własnośd powinna przypaśd
właścicielowi materiału, jeżeli nie można przywrócid pierwotnej postaci rzeczy to własnośd nabywa
przetwórca.
Ochrona prawa własności (środki ochrony)
Własnośd kwirytarna:
1 rei vindicatio- powództwo windykacyjne- służy nie posiadającemu właścicielowi kwirytarnemu do
żądania zwrotu rzeczy od osoby nieuprawnionej- osobą tą był posiadacz rzeczy kwestionujący prawo
własności powoda; powód wytaczający rei vindicatio dążył do sądowego uznania swego prawa
własności i do przywrócenia mu posiadania rzeczy; na powodzie ciążył obowiązek wykazania, że służy
mu prawo do rzeczy, jeśli nabył własnośd w sposób pochodny to musiał wykazad uprawnienia
poprzedniego właściciela (wszystkich) aż do nabycia pierwotnego tzw. probatio diabolica; jeśli rzecz
przynosiła pożytki to celem było również wydobycie pożytków od osoby nieuprawnionej (decydowała
dobra i zła wiara). Ponadto w rei vindicatio rozliczano także tzw. nakłady- impensae.
Nakłady (Impensae) są to wszystkie wydatki, jakie poniósł posiadacz by rzecz istniała i nie uległa
pogorszeniu. Wyróżniamy:
-nakłady konieczne- impensae necessariae- to wydatki rzeczywiście niezbędne by rzecz zachowad w
istnieniu, do ich zwrotu miał prawo każdy posiadacz przegrywający rei vindicatio.
-nakłady użyteczne- impensae utiles- wydatki, które poniesiono na zwiększenie wartości rzeczy; do
ich zwrotu miał tylko posiadacz w dobrej wierze.
-nakłady zbytkowe- impensae voluptuarie- wydatki, które posiadacz poniósł aby upiększyd rzecz,
posiadacz w dobrej wierze mógł je sobie zatrzymad, jeżeli można je było odłączyd bez naruszania
substancji rzeczy.

2 actio negatoria- powództwo przeczące- mógł z nim wystąpid kwirytarny właściciel posiadający,
którego własnośd doznaje naruszeo- może wystąpid przeciwko każdej osobie, która by takich
naruszeo dokonywała; w procesie właściciel neguje jakoby osobie naruszającej przysługiwało prawo
do naruszania jego własności. Jeśli actio negatoria wygrywa właściciel rzeczy to oprócz wyroku
otrzymuje specjalne przyrzeczenie gwarancyjne, że pozwany powstrzyma się od dokonywania
podobnych naruszeo własności w przyszłości- cautio de non amplius turbando.
Własnośd bonitarna
1 actio publicana- specjalne powództwo pretorskie- skarga wzorowana na rei vindicatio, zawierała w
sobie konstrukcję fikcji prawnej- posiadacz znajdujący się dopiero na drodze nabycia własności przez
zasiedzenie traktowany był jak gdyby dokonał już zasiedzenia; występowali z nim właściciele
bonitarni rzeczy. Celem było wydobycie utraconej rzeczy od aktualnego posiadacza; było środkiem o
charakterze ofensywnym- występował z nim taki właściciel bonitarny, który już utracił rzecz będącą
przedmiotem jego własności; jeśli właściciel bonitarny jeszcze nie utracił rzeczy ale jego własnośd
była zagrożona, to miał do swojej dyspozycji środek o charakterze defensywnym- exeptio rei venditae
et traditae- bronil tylko trj rzeczy żeby ktoś jej nie odebrał, występował z zarzutem rzeczy sprzedanej
w wydanej, była również powództwem rzeczowym- actio in rem, służyła zatem erga omnes.

Rzeczowe prawa ograniczone- prawa na rzeczach cudzych.
Treśd tych praw obejmująca określone uprawnienia jest zawsze ograniczona w stosunku do treści
prawa własności (treśd tych praw obejmuje tylko pewien wycinek uprawnieo właściciela.
SŁUŻEBNOŚD- SERVITUTES
Służebnośd to zespół ograniczonych praw rzeczowych umożliwiających określonemu podmiotowi
korzystanie w ściśle określonym zakresie z cudzej res.
1 Służebności gruntowe- servitutes praediorum- tworzą prawny związek między 2 gruntami: gruntem
władnącym (praedium dominus) a gruntem służebnym (praedium serviens); ten związek polega na
tym, iż właściciel gruntu władnącego może korzystad w określonym zakresie z gruntu służebnego, by
zwiększyd użytecznośd swojego gruntu, a właściciel gruntu służebnego musi to znosid,
powstrzymywad się od przeszkadzania, co określono terminem pati. Są to uprawnienia, których
prawa wiążą się z gruntem a nie z osobą. Wszystkie były czasowo nieograniczone, zbywalne i
dziedziczne.
2 Służebności osobiste- servitutes personarum- tworzą prawny związek między oznaczoną osobą a
cudzą rzeczą. Polega on na tym, że określona osoba może korzystad w uzgodnionym zakresie z cudzej
rzeczy, a każdorazowy właściciel tej rzeczy musi to znosid; są określone czasowo (najwyżej
dożywotnio), są niezbywalne i nie dziedziczne, zazwyczaj mają charakter alimentacyjny.
Zasady tworzenia i wykonywania służebności.
-„służebnośd nie może polegad na działaniu”- polega albo na nie działaniu- non facere, albo na
znoszeniu, że ktoś inny działa- pati.
-„nie może istnied służebnośd na służebności”
-„służebnośd należy wykonywad oględnie”- civiliter- oględnie- to znaczy w taki sposób, by w jak
najmniejszym stopniu utrudniad właścicielowi rzeczy służebnej korzystanie z jego rzeczy.
-„mikomu rzecz własna nie może byd służebną”- confussio- prawo szersze (własnośd) wchłania prawo
węższe (służebnośd) jeśli są trzymane w jednym ręku. To rzeczowe prawo ograniczone wygasa.
Ad1 Służebności gruntowe- servitutes praediorum:
1 Gruntów wiejskich- servitutes praedorium rusticorum:
~ służebności drogowe:
-servitus inter- prawo przejścia przez cudzy grunt;
-servitus actus- prawo przejścia i przepędu zwierząt przez cudzy grunt;
-servitus via- prawo przejścia, przepędu zwierząt i przejazdu przez cudzy grunt.
~służebności wodne:
-servitus aquae ductus- prawo do przeprowadzenia wody przez cudzy grunt;
-servitus aquae haustus- prawo do czerpania wody na cudzym gruncie.
2 Gruntów miejskich- servitutes praedorium urbanorum:

~servitus oneris ferendi- prawo do oparcia konstrukcji budowlanej o budynek już stojący na gruncie
sąsiednim (służebnośd budowlana).
~servitus prospiciendi- prawo do widoku; polegała na tym, iż właściciel gruntu służebnego
zobowiązuje się, że nie zasłoni przez wzniesienie jakiejś konstrukcji budowlanej widoku sąsiadowi
(służebnośd światła).
~servitus fumi immitendi- prawo do kierowania szkodliwych wyziewów na cudzy grunt; ta służebnośd
służyła do uzyskania prawa do zadymiania cudzego gruntu, może to byd służebnośd odpłatna, ale
trzeba mied prawo żeby zadymiad cudzy grunt poza pewien zwyczajowo przyjęty zakres.
~servitus stillicidii- prawo okapu, prawo do odprowadzania wody deszczowej z jednego budynku
spływającej na cudzy grunt.
Podział na służebności wiejskie i miejskie zależał od przeznaczenia gruntu.
Ad2 Służebności osobiste- servitutes personarum:
1 usufructus- użytkowanie- prawo do korzystania z cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków, ale z
zachowaniem substancji rzeczy. „Użytkowanie jest prawem używania cudzych rzeczy i pobierania z
nich pożytków z zachowaniem substancji rzeczy”. Z definicji tej wynikają następujące klauzule:
-użytkowanie to prawo do korzystania z rzeczy cudzej w określonym przez strony zakresie;
-to prawo do pobierania pożytków z rzeczy będącej przedmiotem użytkowania jeżeli ta rzecz pożytki
przynosi;
-z rzeczy można korzystad tylko w taki sposób by nie pogorszyd jej stanu, by zachowad jej substancję;
-przedmiotem użytkowania musi byd rzecz nie zużywalna.
Użytkowanie ustanawiano na czas określony, co najwyżej dożywotnio, nie było ani dziedziczne ani
zbywalne.
Cautio usufructuaria- przyrzeczenie gwarancyjne- zabezpieczenie praw właściciela co do zwrotu
rzeczy w stanie nie pogorszonym składane do rąk czy na rzecz właściciela. Użytkownik-
usufructuarrius- był tylko dzierżycielem. Jeżeli rzecz przynosiła pożytki to użytkownik stawał się ich
właścicielem z chwilą percepcji.
Na początku pryncypatu pojawiło się senatus consultu, które dopuściło użytkowanie na rzeczach
zużywalnych. Juryści rzymscy nazwali tę instytucję quasi usufructus- jaj gdyby użytkowanie. W tym
przypadku użytkownik nabywał określoną ilośd rzeczy zużywalnych na własnośd z obowiązkiem
zwrotu nie tych samych, ale takich samych rzeczy (zabezpieczenie- cautio quasi usufructus).
2 Usus- używanie
Przedmiotem używania musiała byd rzecz nie zużywalna . Używający nie ma prawa do pobierania
pożytków z rzeczy, może tylko korzystad z rzeczy cudzej. Cautio usuaria- kaucja jaką używający musiał
złożyd, zabezpieczająca zwrot rzeczy w stanie nie pogorszonym.
Z czasem używanie bardzo zbliżyło się do użytkowania. Wprowadzono zasadę, że używający- usuarius
może pobierad pożytki z rzecz, ale tylko dla własnego użytku i użytku własnej rodziny, czyli at usum
cotidianum. (Nie można handlowad, ani wprowadzad pożytków do obrotu).
3 Habitatio- prawo zamieszkania w cudzym budynku
Była najwyżej dożywotnia, niezbywalna, niedziedziczna. Od czasów justyniaoskich można było
odstąpid wykonywanie tego prawa osobie trzeciej, pod warunkiem, że było to odstąpienie odpłatne a
nie dokonane pod tytułem daru.
4 Operae servorum et animalim- prawo do korzystania z pracy cudzych niewolników i zwierząt.
Była to służebnośd niedziedziczna i niezbywalna. Nie można było odstąpid samego prawa, ale można
było odstąpid odpłatnie wykonywanie tego prawa innej osobie. Ta służebnośd umożliwiała
korzystanie w określonym zakresie z pracy cudzych niewolników i zwierząt.
Sposoby ustanawiania służebności
-z woli wyrażonej w czynności prawnej- najczęściej powstawała z woli osób zainteresowanych.
-z mocy prawa- ipso iure (zdarzało się rzadziej), np. użytkowanie, które powstało dla ojca na całym
majątku syna, ale majątku odrębnym syna, który pozostawał pod jego władzą.
Zagaśnięcie służebności
-przez zrzeczenie się osoby uprawnionej;
-przez tzw. confusio- zejście się służebności i prawa własności w ręku jednego podmiotu;

-służebności, które były ustalone na czas określony gasły z upływem tego terminu;
-służebności osobiste gasły przez śmierd osoby uprawnionej;
-wszystkie służebności wywodzące się z prawa cywilnego gasły także non usus- przez długotrwałe
niewykonywanie (okres niewykonywania był różny w zależności od rodzaju służebności).
Ochrona służebności
1 Za pomocą specjalnego powództwa, specjalnej skargi sądowej
Skarga sądowa była jedna dla wszystkich rodzajów służebności. W okresie klasycznym nazywała się
vindicatio servitutis, w okresie poklasycznym zmieniono jej nazwę na actio confessoria (powództwo
to jest powództwem przeciwnym actio negatoria)
2 Za pomocą interdyktów pretorskich
Każda służebnośd miała odrębny interdykt, który służył ochronie osoby rzeczywiście wykonującej
służebnośd. Były dwa wyjątki od zasady, że można posiadad tylko rzeczy materialne- można posiadad
spadek jako całośd i można posiadad służebnośd, jest to jak gdyby posiadanie. Dlatego, że taką
konstrukcję ochrony przyjęto umożliwiało to, jak w przypadku każdego posiadania, ochronę za
pomocą interdyktów osób wykonujących faktycznie służebnośd. Każda służebnośd miała do swojej
ochrony odrębny interdykt pod warunkiem, że była faktycznie wykonywana. Jeśli faktycznie nie była
wykonywana to służyło tylko powództwo.

PRAWO POWIERZCHNI-SUPERFICIES
Superficies oznacz w łacinie potocznej powierzchnię czegokolwiek, także powierzchnię gruntu.
Termin superficies jest także terminem technicznym oznaczającym w prawie rzymskim szczególny typ
rzeczowego prawa ograniczonego. Prawo to polega na tym, że uprawniony może wyłącznie (tzn. z
wyłączeniem innych osób) korzystad z budynku wzniesionego na cudzym gruncie. Jeśli ktoś
wybudował na cudzym gruncie jakiś budynek, to zgodnie z regułą superficies solo cedit- budynek
wzniesiony na cudzym gruncie stawał się własnością właściciela gruntu. Bez względu na to, że
zbudował go ktoś inny, ze swoich środków, dla siebie. Prawo umożliwiało mu jednak wyłączne
korzystnie z tego budynku. Oczywiście za zgodą właściciela, który takiej osobie wyznaczał czynsz,
który trzeba było płacid by móc z budynku korzystad.
Osoba uprawniona z tytułu prawa powierzchni- superficiarius- podmiot prawa powierzchni.
Solarium- czynsz, który superficiarius ma obowiązek płacid. Był oznaczony w pieniądzach, w stałej
wysokości, powinien byd płacony w odstępach rocznych, regularnie. Zaleganie z opłatą powodowało
wygaśnięcie tego prawa. Prawo powierzchni było prawem dziedzicznym i zbywalnym.
Prawo powierzchni chronione było:
-za pomocą skargi- (najprawdopodobniej w okresie klasycznym). To powództwo zwało się actio de
superficie, było to powództwo rzeczowe- actio in rem, skuteczne erga omnes, także przeciwko
właścicielowi budynku, gdyby chciał pozbawid superficjusza jego praw,
--za pomocą specjalnego interdyktu- interdictum de superficiebus, skuteczny erga omnes.
W okresie poklasycznym zaszła w konstrukcji prawa powierzchni istotna zmiana. Jeśli ktoś budował
na cudzym gruncie za wyraźną zgodą właściciela tego gruntu, to stawał się właścicielem tego co
wybudował. Reżim reguły superficies solo cedit zawęził się do przypadków budowy na cudzym
gruncie bez zgody właściciela tego gruntu. Do dawnych rozwiązao powrócono w kompilacji
justyniaoskiej.

DZIERŻAWA
1 Zwykła dzierżawa- krótkoterminowa
Była odmianą najmu (prawo obligacyjne). Była skuteczna inter partes. Pozycja dzierżawcy była słaba-
mógł on wystąpid tylko przeciwko temu, kto mu rzecz dał w dzierżawę, przeciwko osobom trzecim
nie miał żadnych środków. Była krótkoterminowa co powodowało, że nie opłacało się inwestowad w
ziemię. Trwała zazwyczaj 5 lat;
2 Dzierżawa długoterminowa i wieczysta

Na ogół zawiera się ją na bardzo długi czas. Dzierżawca miał prawo rzeczowe (erga omnes) więc miał
też ochronę rzeczową. Jego pozycja była silna. Dzierżawa ta jest dziedziczna i zbywalna. Dzierżawca z
chwilą separatio stawał się właścicielem pożytków.
Odmiany dzierżawy wieczystej i długoterminowej.
-ius in argo vectigali- prawo dzierżawy długoterminowej,
-ius perpetuum- prawo wieczyste,
-emfiteuza.
Emfiteuza
Polega na tym, że w zamian za regularnie płacony czynsz dzierżawca może korzystad z
dzierżawionego gruntu i pobierad zeo pożytki, które stają się jego własnością z chwilą separatio, ma
pełne prawo dysponowania gruntem dzierżawionym, może pozostawid je swoim następcą prawnym.
Obowiązki emfiteuty:
-uprawa ziemi, nie może pogorszyd stanu ziemi przez jej nie uprawianie,
-musi płacid roczny stały czynsz,
-musi płacid (on a nie właściciel) podatki gruntowe za dzierżawiony grunt i musi regularnie okazywad
pokwitowania zapłaty właścicielowi,
-właściciel gruntu emfiteutycznego ma prawo pierwokupu ziemi, gdyby emfiteuta chciał ten grunt
zbyd musi pisemnie zawiadomid właściciela tego gruntu, jeżeli właściciel by z prawa pierwokupu nie
skorzystał ma prawo do 2% ceny uzyskanej ze sprzedaży gruntu- to jego uprawnienie zw. laudemium.
Podstawą emfiteuzy była zazwyczaj umowa zawarta między właścicielem gruntu a emfiteutą-
contractus emphyteuticalius
Gaśnięcie emfiteuzy:
-zrzeczenie się emfiteuty,
-confussio- zejście się emfiteuzy i własności w jednym ręku,
-zniszczenie gruntu emfiteutycznego,
-mogła byd odebrana emfiteucie wtedy kiedy:
1 nie wykonywał ciążących na nim obowiązków, np. jeżeli przez 3 lata nie okazywał właścicielowi
gruntu pokwitowao zapłaty podatku albo gdy zalegał z opłatą czynszu 3 lata,
2 jeśli nie zawiadomił właściciela o zamiarze alienacji gruntu, uniemożliwiając w ten sposób realizacji
prawa pierwokupu,
3 jeśli pogorszył jej stan w wyniku nie uprawiania ziemi.
Ochrona emfiteuzy
-actio vectigalis- skarga rzeczowa wzorowana na rei vindicatio,
-actio negatoria utilis- powództwo negatoryjne, czyli przeczące, ale stosowane analogicznie.

PRAWO ZASTAWU
Prawo zastawu jest to rzeczowe, czyli realne, zabezpieczenie zobowiązania, występują w nim 2
strony: zastawca zobowiązania i zastawnik.
Odmiany zastawu
1 Fiducia cum creditore contracta- zastaw powierniczy
Zastawca przenosił na zastawnika własnośd rzeczy zastawionej i to w sposób formalny tzn. przy
zastosowaniu jednego z dwóch formalnych przewłaszczeo- mancipatio lub in iure cessio. Do takiego
przeniesienia własności na rzeczy zastawionej strony dołączały klauzulę umowną zw. pactum
fiduciae- umowę powierniczą. Zgodnie z tą umową zastawnik zobowiązywał się zwrócid rzecz
zastawcy, którą wziął w zastaw (również w sposób formalny) po uzyskaniu swojej należności (po
spłacie długu). Jeżeli zastawnik okaże się nieuczciwy, nierzetelny i po spłacie długu przez zastawcę nie
chce oddad rzeczy zastawionej to z pactum fiduciae wynika możliwośd wystąpienia przez
poszkodowanego zastawcę ze specjalną skargą zw. actio fiduciae. Była to skarga obligacyjna, była
względnie skuteczna- mógł z nią wystąpid tylko przeciwko zastawnikowi- wobec osoby trzeciej
zastawca był bezsilny.
2 Pignus- zastaw ręczny- zastawca nie przenosi na zastawnika rzeczy zastawionej, nie przenosi nawet
posiadania, przenosi tylko dzierżenie. Pozostaje nadal właścicielem tej rzeczy, którą zastawił. Gdyby

trzeba było wydobyd rzecz od nie uczciwego kontrahenta po spłacie długu to może ze swego prawa
własności skorzystad.
3 Hypoteka- zastaw umowny- zastawca nie przenosi na zastawnika ani własności, ani posiadania, ani
nawet dzierżenia rzeczy zastawionej. Strony umawiają się, że gdyby zastawca nie spłacił, tego co był
winien zastawnikowi, to wówczas przekaże mu rzecz zastawioną, by zastawnik z tej rzeczy zaspokoił
swoje roszczenia.
Realizacja zastawu (gdy zastawnik musi zaspokoid swoje roszczenie z zastawionej rzeczy)
Przy zastawie powierniczym- zastawnik był właścicielem rzeczy zastawionej, mógł z tą rzeczą zrobid
wszystko co chciał. Z tym tylko, że jeżeli sprzedał rzecz zastawioną i uzyskał większą cenę niż wynosił
dług to nadwyżkę musiał zwrócid zastawcy.
Przy zastawie umownym i ręcznym sposób realizacji zastawu regulowało zazwyczaj porozumienie
między stronami, umowa. Mogła przewidywad 3 różne możliwości:
-lex commissoria- klauzula przypadku- porozumienie zgodnie z którym rzecz zastawiona przechodziła
na własnośd zastawnika, gdyby zastawca nie spłacił długu. Została zabroniona przez Konstantyna
Wielkiego jako zbyt surowa dla zastawcy,
-pactum antichreticum- mogło wejśd w grę tylko wówczas, gdy rzecz zastawiona przynosiła pożytki;
zastawnik mógł w trakcie zastawu korzystad z rzeczy i pobierad z niej pożytki, których wartośd
zobowiązany był zaliczyd na poczet odsetek, a w drugiej kolejności sumy dłużnej. Strony się musiały
tak wyraźnie umówid.
-pactum de vendendo- umowa o sprzedaż rzeczy zastawionej- zgodnie z tą umową zastawnik, który
nie otrzymał swojej należności od zastawcy mógł sprzedad rzecz zastawioną i z uzyskanej ceny
zaspokoid swoje roszczenie, nadwyżkę musiał wydad zastawcy; w przypadku gdy nie znalazł się
chętny na zakup rzeczy zastawionej, to zastawnik mógł wystąpid do cesarza, do kancelarii cesarskiej i
uzyskad zgodę na pozostawienie rzeczy u siebie (stawał się jej właścicielem).
Zastaw powstawał na ogół z woli osób zainteresowanych przez jakąś umowę. Mógł również powstad
z mocy samego prawa- ipso iure.
Zastaw jest prawem o charakterze akcesoryjnym- jest prawem o charakterze dodatkowym, sam
istnied nie może, tylko zabezpiecza, towarzyszy innemu zobowiązaniu.
Pignus Gordianum- prawo wierzyciela do zatrzymania przedmiotu zastawu nawet po spłaceniu
zabezpieczonego tym zastawem długu, pod warunkiem jednak, że miał inne niezrealizowane jeszcze
wierzytelności wobec tego samego dłużnika.
Wielośd zastawów
Ten problem pojawiał się tylko przy zastawie umownym- hipotece. W praktyce mamy z tym do
czynienia gdy jedna i ta sama rzecz jest zastawiona kilkakrotnie, najczęściej wobec innych osób. By tę
samą rzecz zastawid kilkakrotnie trzeba było mied tę rzecz u siebie (tylko hipoteka). Zastawca chcąc
po raz kolejny zastawid rzecz już raz zastawioną był zobowiązany do poinformowania tego kolejnego
zastawnika, że rzecz jest już zastawiona i na jaką sumę. Nie wywiązanie się z tego obowiązku
traktowane było w Rzymie jak przestępstwo ścigane w trybie publicznym zw. crimen stellionatus,
przestępstwo oszustwa. Jeśli ktoś zastawił rzecz wielokrotnie, to zastawnik pierwszy co do czasu
zastawnik zaspokoi swoje roszczenie jako pierwszy zgodnie z zasadą „prior tempore potior iure” ,
potem ten kto otrzymał jako drugi w zastaw itd. Ta zasada nie dotyczyła zastawów
uprzywilejowanych, te zastawy realizowane były zawsze poza kolejnością, np. zastaw skarbu
paostwa.
Ochrona prawa zastawu
Zastaw powierniczy- zastawnik był właścicielem rzeczy i nie miał żadnych problemów z ochroną.
Korzystał ze wszystkich skarg, które przysługują mu jako właścicielowi kwirytarnemu rzeczy. Miał do
dyspozycji rei vindicatio i actio negotia- oba o charakterze rzeczowym więc skuteczne erga omnes.
Zastaw ręczny i umowny- w tym przypadku do dyspozycji zastawnika pozostawała specjalna skarga
zw. vindicatio pignoris, w późniejszym czasie zwana actio hypothecaria. Te skargi służą zastawnikowi,
który ma u siebie rzecz zastawioną. Jeśli ma już rzecz i ktoś chce mu ją odebrad to może się posłużyd
tym powództwem, które jest skuteczne erga omnes.

W przypadku hipoteki zastawnik nie otrzymał od zastawcy ani własności, ani posiadania, ani
dzierżawy więc musiał mied dodatkowy środek za pomocą którego mógł od zastawcy wydobyd tę
rzecz, by później zrealizowad swój zastaw. Były to następujące środki ochrony: interdictum Salvianum
i actio serviana.


PRAWO OBLIGACYJNE
Zobowiązaniem (obligatio) nazywamy stosunek prawny między dwiema stronami, z których jedna,
zwana wierzycielem (creditor), ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej, ta
zaś, zwana dłużnikiem (debitor), ma obowiązek świadczenie to spełnid. Wyróżniamy 3 elementy:
podmiot zobowiązao, przedmiot zobowiązao i treśd zobowiązao.
Elementy zobowiązania
1 Podmiot zobowiązania- strony zobowiązania (partes):
-wierzyciel (creditor),
-dłużnik (debitor).
Jeśli mamy kilka osób (fizycznych lub prawnych) po stronie wierzyciela, to wszystkie one razem
tworzą jedną stronę zobowiązania- tworzą wierzyciela, wówczas mówimy, że są współwierzycielami.
Jeśli po stronie dłużnika jest kilka osób to są to tzw. współdłużnicy.
Zobowiązanie widziane ze strony wierzyciela- wierzytelnośd (creditum albo nomen). Zobowiązanie
widziane ze strony dłużnika to dług (debitum).
2 Przedmiot zobowiązania-to świadczenie- jest to zgodne z treścią oblibatio zachowanie się dłużnika.
Rzymianie określali świadczenie 3 terminami, w zależności od rodzaju świadczenia: dare, facere,
praestare.
3 Treśd zobowiązania- uprawnienia wierzyciela, obowiązki dłużnika.
Więź zobowiązaniowa- więź oblibacyjna ma charakter względny- jest skuteczna tylko inter partes-
tylko między stronami stosunku zobowiązaniowego. Każde zobowiązanie jest chronione przez
powództwo o charakterze osobistym- actio in personam (skuteczne względnie).
Źródła powstawania zobowiązao.
W rzymskim prawie przedklasycznym i klasycznym wyróżniamy 2 źródła powstawania zobowiązao:
-kontrakty- contractu- to umowy uznawane i zaskarżalne wg prawa cywilnego; zobowiązania
powstające z kontraktów- obligationes ex contractu;
-delikty- delictum- przestępstwa ścigane wg prawa pretorskiego; zobowiązania powstające z
deliktów- obligationes ex delictum.
Ten podział nie był wyczerpujący i nie ostał się w późniejszym prawie klasyczny; kompilatorzy
justyniaoscy wszystkie pozostałe źródła powstawania zobowiązao, nie mieszczące się ani w
kontraktach, ani w deliktach określają:
-quasi contractu- zobowiązania rodzące się z przyczyn podobnych do kontraktów- obligationes quasi
ex contractu;
-quasi delictum- zobowiązania wynikające z przyczyn podobnych do deliktów- obligationes quasi ex
delictum.
Podział zobowiązao.
-zobowiązania jednostronnie zobowiązujące, zw. zobowiązaniami jednostronnymi- to takie, w
których jedna strona jest tylko wierzycielem, druga zaś tylko dłużnikiem (tylko jedno powództwo,
tylko stronie uprawnionej służyła ochrona)
-zobowiązania dwustronie zobowiązujące- to takie, w których obie strony są względem siebie i
wierzycielem i dłużnikiem wzajemnie, w zobowiązaniu tym powstają jak gdyby dwa węzły
obligacyjne, są to zobowiązania zupełne (dwa powództwa, i jedna i druga strona jest uprawniona- z
tym, że są to zawsze dwa powództwa o różnych nazwach i różnych celach).
-zobowiązania dwustronnie zobowiązujące nie pełne albo niezupełne- to takie, które powstają jako
jednostronnie zobowiązujące a później przekształcają się w dwustronnie zobowiązujące (jedno
powództwo w dwóch odmianach: actio directa *powództwo główne+ i actio contraria *powództwo
przeciwne]

PODMIOTY ZOBOWIĄZAO
1 Zobowiązania jednostkowe
W stosunku zobowiązaniowym miejsce strony uprawnionej (wierzyciela) zajmuje jedna osoba
fizyczna lub prawna, miejsce strony zobowiązanej (dłużnika) zajmuje też jedna osoba fiz. lub pr.. To
jest reguła ale od każdej reguły są wyjątki: Może się zdarzyd, że albo po stronie wierzyciela, albo po
stronie dłużnika wystąpi po kilka osób fizycznych lub prawnych.
Indywidualizacja zobowiązao- gdy po stronie wierzyciela, bądź po stronie dłużnika, bądź po obu
stronach wystąpi po kilka osób fizycznych lub prawnych, to zobowiązanie dzieli się z mocy samego
prawa- ipso iure, na tyle zobowiązao jednostkowych ile jest osób zobowiązania. Zgodnie z regułą:
„Nomina ipso iure divisia”.
2 Zobowiązania solidarne
Polegają na tym, że mimo wielości podmiotów po jednej lub po drugiej stronie, przedmiot
świadczenia jest zawsze jeden niepodzielny, stanowi solidium- niepodzielną całośd. Solidarnośd jako
cecha zobowiązania może wystąpid po stronie wierzycieli (czynna) lub po stronie dłużników (bierna).
Solidarnośd czynna- uprawnieni do całego świadczenia są wszyscy wierzyciele solidarni, ale jeśli
dłużnik spełni świadczenie wobec jednego tylko wierzyciela, zobowiązanie wygasa także wobec
pozostałych.
Solidarnośd bierna- polega na tym, że zobowiązanie ciąży na wszystkich współdłużnikach solidarnych,
ale wystarczy, że chod jeden z tych współdłużników spłaci dług, to zwalnia tym samym wszystkich
pozostałych dłużników ze zobowiązania.
Powstanie zobowiązao solidarnych
-z przyczyn naturalnych-ex natura- kiedy świadczenie jest niepodzielne,
-z woli stron ujęta w czynności prawnej- same strony mogły w drodze czynności prawnych
spowodowad, by zwykłe zobowiązanie ze świadczeniem podzielnym, było traktowane jako
zobowiązanie solidarne,
-z przepisu ustawy.
Prawo regresu- jest to prawo domagania się przez dłużnika solidarnego, który spełnił świadczenie, od
pozostałych wspólników zwrotu przypadających na nich części długu. Od czasów Justyniana prawo
rzymskie nie znało prawa regresu. Jeśli jeden ze wspólników wykonał świadczenie, to świadczył za
wszystkich i nie miał prawa dochodzenia od pozostałych ich części.
3 Zobowiązania kumulatywne
Zobowiązania te występowały tylko w odniesieniu do współsprawców deliktu, nie w płaszczyźnie
odszkodowawczej, ale w płaszczyźnie ich odpowiedzialności karnej. Polegała na tym, że każdy ze
współsprawców deliktu zobowiązany był do uiszczenia kary prywatnej, za popełniony delikt, do rąk
poszkodowanego w pełnej wysokości (kumulacja). Współsprawcy deliktu odpowiadali solidarnie na
płaszczyźnie odszkodowawczej, zaś na płaszczyźnie karnej odpowiadali zawsze kumulatywnie.

PRZEDMIOT ZOBOWIĄZANIA
Dare- Tym terminem określano świadczenie polegające na przeniesieniu na wierzyciela albo prawa
własności jakiejś rzeczy, albo też polegająca na ustanowieniu na rzecz wierzyciela jednego z
rzeczowych praw ograniczonych, np. służebności.
Facere- świadczenie polegające na przeniesieniu na wierzyciela posiadania jakiejś rzeczy, na
przeniesieniu dzierżenia jakiejś rzeczy, albo polega na wykonaniu jakiejś czynności o prawnej albo
faktycznej naturze, np. zbudowanie domu, namalowanie obrazu, zoperowanie kogoś.
Praestare- świadczenie polegające na wypłacie odszkodowao albo roszczeo gwarancyjnych.
Wymogi jakie powinno spełniad świadczenie.
-świadczenie musi byd możliwe do spełnienia- „Impossibilium nulla obligatio est”. Niemożliwośd
świadczenia mogła mied charakter niemożliwości prawnej (np. zabójstwo człowieka) albo fizycznej
(np. dotknięcie palcem nieba),
-świadczenie powinno byd wystarczająco określone, tzn. musi byd tak określone, by wierzyciel
wiedział czego się może domagad, a dłużnik do czego jest zobowiązany,

-świadczenie musi mied wartośd majątkową dającą się określid w pieniądzu,
-świadczenie musi byd zgodne z prawem i dobrymi obyczajami.
Jest regułą, że w zobowiązaniu występuje tylko jedno świadczenie!
Odstępstwa:
Konstrukcja zobowiązao przemiennych- obligationes alternative- polega na tym, że w zobowiązaniu
występują dwa lub więcej równorzędne świadczenia. Wykonanie takiego zobowiązania następuje
przez spełnienie przez dłużnika jednego z tych alternatywnych świadczeo. Jeśli nie umówiono się
inaczej, wyboru świadczenia dokonuje dłużnik. Konsekwencją tej konstrukcji prawnej jest to, że jeżeli
jedno z tych alternatywnych świadczeo stanie się niemożliwe do spełnienia z przyczyn, za które
dłużnik nie odpowiada ,to nie jest on wolny od zobowiązania, musi wykonad inne możliwe do
spełnienia świadczenie.
Konstrukcja upoważnienia przemiennego- facultas alternativa- polega na tym, że w zobowiązaniu jest
jedno świadczenie główne, ale dłużnik może zwolnid się ze zobowiązania świadcząc inne świadczenie
dodatkowe, jeśli go upoważnił do tego wcześniej wierzyciel lub jeśli to wynika z przepisów prawa. To
drugie świadczenie nie jest świadczeniem głównym, lecz dodatkowym. Jeśli świadczenie główne
stanie się nie możliwe do spełnienia, z przyczyn, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, to jest
on wolny od zobowiązania i nie musi świadczyd zobowiązania dodatkowego (może ale nie musi)

SZKODA
Szkoda- damnum- jest to nic innego jak umniejszenie majątku (Paulus). Juryści rzymscy zwrócili
uwagę, że szkoda może mied dwojaki charakter:
-szkoda rzeczywista- damnum emergens- rzeczywisty uszczerbek majątkowy, czyli realna strata, w
wyniku której poszkodo-wany staje się uboższy niż był dotychczas;
-utrata spodziewanego zysku- lucrum cessans- szkoda polega na tym, że ktoś nie stanie się uboższy,
ale nie stanie się też bogatszy, czego się spodziewał.
Źródła powstawania szkody
-szkoda deliktowa- damnum ex delictum- szkoda wyrządzona niezależnie od istniejącego wcześniej
stosunku prawnego; tego typu szkoda stanie się źródłem zobowiązania obligatio ex delicto;
-szkoda kontraktowa- szkoda wyrządzona przez niewykonanie lub nienależne wykonanie
zobowiązania; w takiej sytuacji wchodzi w grę roszczenie odszkodowawcze.
Przyczyny powstania szkody
1 siły wyższe- vis maior lub casus maior.
Za szkody powstałe z siły wyższej dłużnik nie odpowiadał; siła wyższa to wedle Rzymian zdarzenie,
któremu słabośd ludzka oprzed się nie może, np. pożar, powódź, trzęsienie ziemi.
2 zwykłego przypadku- casus fortuitus.
Przez zwykły przypadek Rzymianie rozumieli niezawinioną utratę lub uszkodzenie rzeczy, nie będącą
czynnikiem siły wyższej i zaliczali do niego: kradzież rzeczy przez osobę trzecią, zniszczenie lub
uszkodzenie przez zwierzęta, a także ucieczkę niewolnika. Dłużnik za casus fortuitus odpowiadał tylko
wówczas gdy przepisy prawa odpowiedzialnośd taką wyraźnie dlao przewidywały. Przepisy prawa
odpowiedzialnośd tą przewidywały dla:
-komodatariusza- ten kto bierze w użyczenie,
-wszystkich przedsiębiorców, którzy się zajmowali odpłatnym świadczeniem usług (np. właściciel
statku handlowego).
3 zawinionego działania lub zaniechania.
Dłużnik za zawinione przez siebie szkody z działania lub zaniechania działania ponosił
odpowiedzialnośd, zakres tej odpowiedzialności mógł byd różny w zależności od tego jaki stopieo
winy można było wykazad dłużnikowi.
Stopnie winy
1 wina umyślna- dolus- najwyższy stopieo winy, jest to świadome wyrządzenie komuś szkody.
2 wina nieumyślna- culpa- drugi stopieo winy określany często terminem niedbalstwo (neglegentia)-
niedochowanie wymaganej staranności w działaniu; da się je stopniowad:

-rażące niedbalstwo- culpa lata- niedochowanie takiej staranności, jakiej można oczekiwad od
przeciętnego człowieka;
-lżejsze niedbalstwo- culpa levis- może wystąpid w dwóch odmianach:
~~culpa levis concreto- zaniechanie staranności jakiej można oczekiwad od człowieka załatwiającego
swoje sprawy, działającego dla siebie w swojej sprawie.
~~culpa levis abstractio- niedochowanie staranności jakiej można by oczekiwad od zapobiegliwego
ojca rodziny, takiego abstrakcyjnego „ojca rodziny”.
Zasady odpowiedzialności za winę
-Za dolus odpowiadają wszyscy, odpowiada każdy dłużnik;
-od czasów justyniaoskich culpa lata jest traktowana tak samo jak dolus- odpowiadają wszyscy, każdy
dłużnik.
-zasadę trzecią określa się terminem utilitas- zasada korzyści, wg której za lżejsze niedbalstwo
odpowiada tylko taki dłużnik, który miał korzyśd ze zobowiązania.

ODSZKODOWANIE
1 Postad restytucji w naturze- ktoś ukradł komuś jakąś rzecz, to taką samą rzecz musi zwrócid.
2 Postad odpowiedniej sumy pieniężnej- problem pojawia się w ustaleniu odszkodowania
pieniężnego:
-odszkodowanie umowne- mogła byd ustalona przez strony w umowie,
-odszkodowanie ustawowe- mogła byd wyraźnie określona przez ustawę, przez przepisy prawne,
-odszkodowanie sądowe- jeżeli strony nie dogadały się ani ustawy tego nie regulowały to sprawa
przechodzi do sądy i sąd w swoim postępowaniu, potem w werdykcie, ustala wysokośd
odszkodowania. Jego wysokośd zależała od tego, czy zobowiązanie miało charakter zobowiązania
dobrej wiary, czy zobowiązania stricti iuris. W zobowiązaniu dobrej wiary sędzia powinien uwzględnid
najlepiej rozumiany interes poszkodowanego, czy rzecz miała dla niego specjalną wartośd i powinien
uwzględnid utracony zysk- lucrum cessas. W zobowiązaniach ścisłego prawa można uwzględnid tylko
damnum emergens- tylko rynkową, zwykłą wartośd rzeczy.

KONTRAKTY
Kontrakty- contractus- jest to szczególny typ umowy. Jest uznawana i zaskarżalna wg prawa
cywilnego. Poza kontraktami prawo rzymski znało także innego rodzaju umowy tzw. pacta- umowy
nieformalne, one zobowiązao nie rodziły.
Sposoby powstawania kontraktów
I kontrakty realne- re- powstają przez wręczenie rzeczy, aby one doszły do skutku musi dojśd do
wręczenia rzeczy.
II kontrakty werbalne- verbis- powstają przez wypowiedzenie pewnych, określonych słów.
III kontrakty literalne- litteris- powstają przez odpowiedni zapis pisemny, odpowiedni dokument
pisemny.
IV kontrakty konsensualne- consensu- powstają przez zwykłe nieformalne porozumienie stron.

I. KONTRAKTY REALNE
1 Mutuum- pożyczka
Pożyczka to taki kontrakt, w którym występują 2 strony: pożyczkodawca mutui dans i pożyczkobiorca-
mutui accipiens, jest kontraktem ścisłego prawa.
Pożyczkodawca wręczał pożyczkobiorcy na własnośd określoną ilośd rzeczy zamiennych, które się
liczy, mierzy lub waży. Pożyczkobiorca zobowiązywał się do zwrotu takich samych rzeczy (nie tych
samych). Zobowiązuje się tylko jedna strona pożyczkobiorca. Mutuum jest kontraktem jednostronnie
zobowiązującym Był jeden wierzyciel i jeden dłużnik.
Ochrona: Jest to zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące- ochrona służy tylko jednemu
podmiotowi- służy tylko wierzycielowi przeciwko dłużnikowi
-jeżeli przedmiotem pożyczki były pieniądze- actio certae creditae pecuniae,
-jeżeli przedmiotem pożyczki były innego rodzaju rzeczy zamienne- actio certae rei.

Pożyczka była kontraktem nieodpłatnym. Nie można było pobierad odsetek od udzielonego kredytu,
ale pożyczkodawca, który chciał otrzymad odsetki od pieniędzy czy innych rzeczy (pożyczki), zawierała
z pożyczkobiorcą dodatkową umowę- stypulację odsetkową i ta dodatkowa umowa była podstawą
pobierania odsetek. Z tytułu nie zapłaconych odsetek, na podstawie tej stypulacji, pożyczkodawca
miał do swojej dyspozycji actio ex stipulatu.
Senatus Consultum Macedonianum (druga poł. I w. ne)- uchwała senatu pochodząca z czasów
cesarza Wespazjana- nie wolno udzielad pożyczek pieniężnych osobom znajdującym się pod władzą
ojcowską. Gdyby ktoś takiej pożyczki udzielił wbrew zakazowi to pozbawiony był ochrony.
2 Commodatum- użyczenie
Polegało ono na oddaniu przez jakąś osobę (komodant) pewnej rzeczy nie zużywalnej osobie drugiej
(komodatariusz) w bezpłatne, czasowo lub rodzajowo określone używanie. Komodatariusz
otrzymywał rzecz tylko w dzierżenie i nie miał prawa pobierad z niej pożytków. Miał używad jej
zgodnie z przeznaczeniem i zwrócid po upływie czasu, na jaki kontrakt zawarto, albo po osiągnięciu
celu, do którego wziął rzecz w używanie (np. książkę w celu przyg. do egzam.). Commodatum był
kontraktem bone fidei, dwustronnie zobowiązującym nie zupełnym (dłużnikiem głównym był
komodatariusz, ale w pewnych okolicznościach dłużnikiem mógł się stad również komodant, np.
użyczona książka była w takim stanie, że wymagała nowej oprawy).
Ochrona
-komodant ma do swojej dyspozycji actio commodati directa (wprost)- jest to powództwo za pomocą
którego komodant domaga się zwrotu swojej rzeczy, którą dał w użyczenie.
-gdyby komodatoriusz poniósł nakłady, to domagał się zwrotu tych nakładów za pomocą actio
commodati contraria (przeciwne). Z tytułu roszczenia o zwrot nakładów przysługiwało nawet prawo
retencji.
Komodatariusz miał korzyści z tego kontraktu (dostawał do bezpłatnego korzystania rzecz), w związku
z tym odpowiadał za omnis culpa i odpowiadał z tytułu custodia- szczególnego obowiązku strzeżenia
rzeczy.

II. KONTRAKTY WERBALNE
Stipulatio- kontrakt stypulacyjny
Były dwie strony kontraktu: stipulator i promissor. Kontrakt powstawał przez wymianę pytania i
odpowiedzi. Stipulator pytał promissora w określonej formie: „czy przyrzekasz spełnid jakieś
świadczenie?”, a promissor odpowiadał: „tak przyrzekam” Zazwyczaj przedmiotem stypulacji było
przyrzeczenie zapłaty określonej sumy pieniężnej, dopuszczalne też było przyrzeczenie realizacji
innego świadczenia. Stypulacja to kontrakt jednostronnie zobowiązujący- stipulator jest wierzycielem
a promissor dłużnikiem. Stypulacja jest abstrakcyjną czynnością prawną- dla swej ważności nie
wymaga podstawy prawnej- causa jej dokonania.
Stypulacje można było stosowad dla wielu rozmaitych celów, np.:
-stypulacja odsetkowa- żeby uzyskad odsetki z tytułu udzielonego kredytu,
-stypulacja gwarancyjna- żeby jakąś gwarancję komuś udzielid.
-żeby zwolnid kogoś z długu,
-żeby poręczyd z cudzy dług.
Ochrona ponieważ jest to zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące powództwo będzie tylko jedno-
do dyspozycji wierzyciela actio ex stipulatum.

III KONTRAKTY LITERALNE
Zawartemu przez strony porozumieniu musi towarzyszyd dokument, zapis w postaci dokumentu. Te
zapisy to najczęściej wpisy do ksiąg rachunkowych, albo po stronie należności, albo po stronie
wydatków. W praktyce rzymskiej tego rodzaju zobowiązania miały charakter marginalny.

IV. KONTRAKTY KONSENSUALNE
1 locatio conductio- kontrakt najmu.

Na jego podstawie jedna osoba była zobowiązana oddad pewną rzecz w używanie, albo świadczyd
pewne usługi, bądź też wykonad jakieś dzieło, za co druga osoba była zobowiązana do pieniężnego
wynagrodzenia. Kontrakt dwustronnie zobowiązujący zupełne. Powództwa: locator- actio locati,
konduktor- actio conducti. Obie strony miały korzyści więc obie odp. za omnis culpa.
2 emptio- venditio (kontrakt kupna- sprzedaży.
W tym kontrakcie występują dwie strony: emptor- kupujący i venditor- sprzedający. Kontrakt ten
polega na tym, że kupujący zobowiązuje się do wydania sprzedawcy określonej sumy pieniężnej
tytułem ceny, zaś sprzedawca zobowiązuje się z kolei do wydania kupującemu określonej rzeczy, co
do której się umówiono. Był kontraktem dwustronnie zobowiązującym zupełnie.
Przedmiotem sprzedaży mogły byd wszystkie rzeczy, byle tylko były dopuszczone do obrotu, zarówno
określone co do tożsamości jak i określone gatunkowo. Przedmiotem rzymskiej umowy mogły byd
także przedmioty jeszcze nie istniejące, Rzymianie stworzyli 2 konstrukcje:
-emptio rei speratae- kupno rzeczy spodziewanej; jest to sprzedaż warunkowa: spodziewamy się, że
jakaś rzecz powstanie i zawieramy umowę kupna- sprzedaży licząc, że ona powstanie, jeśli ona nie
powstaje to kontrakt przestaje wiązad strony.
-emptio spei- kupno nadziei; jest kontraktem bezwarunkowym; bez względu na to, czy przedmiot
sprzedaży zaistnieje, czy nie, umowa wiąże strony.
Elementy kontraktu emptio- vendieto:
-musi byd uwzględniony towar- merx, czyli to co się kupuje i sprzedaje;
-drugim istotnym elementem jest cena- pretium, strony muszą uzgodnid cenę na rzecz sprzedaną.
Te dwa porozumienia: co do towaru i co do ceny zaliczamy do essentialia negoti- do elementów bez
których czynnośd prawna nie dojdzie do skutku.
Cena
Prawo rzymskie sformułowało pewne warunki, wymogi, którym musiała odpowiadad cena w
kontrakcie:
-cena musiała byd ściśle określona- kupujący musiał wiedzied ile musi zapłacid, a sprzedający ile może
żądad,
-cena musiała byd wyraźnie oznaczona i to oznaczona w pieniądzu; *nie od samego początku ten
warunek był taki jasny i oczywisty dla wszystkich:
<Sabinianie twierdzili, że cena może byd także wyznaczona w innych niż pieniądze rzeczach
zamiennych.
<Prokulianie nie zgadzali się z tym poglądem, twierdzili, że cena musi byd wyrażona w pieniądzu.
Pogląd Prokulianów zwyciężył.+
-musiała to byd cena rzeczywista- musiała odpowiadad realnej cennie rzeczy sprzedawanej,
dopuszczalne było zawsze podchodzenie się- próba uzyskania jak najlepszej ceny, ale musiało się to
mieścid w pewnych wymiarach.
Ochrona kontrakt kupna- sprzedaży jest dwustronnie zobowiązujący zupełnie- odrębne powództwa
muszą byd dwa. Kupujący (emptor) mógł swoich uprawnieo dochodzid za pomocą- actio empti. Zaś
powództwo za którego pomocą swoich uprawnieo będzie się domagał sprzedawca (venditor) to actio
venditi.
Fazy kupna- sprzedaży
-wykonanie kontraktu- jak się zobowiążemy kontrakt powstaje a dopiero później będziemy go
wykonywad; można było kontrakt wykonad od razu po zawarciu, a można też było po jakimś czasie,
wtedy kiedy się umówiono.
-sprzedawca wykonujący kontrakt przekazywał kupującemu rzecz w posiadanie, nie musiał
przekazywad na własnośd, byle tylko było to posiadanie spokojne, tzn. nie zakłócone z zewnątrz, takie
do którego nikt nie rościł sobie praw; natomiast cena pieniądze przekazywane były na własnośd
sprzedającemu.
Wady rzeczy sprzedanych
-wady fizyczne- to takie wady, które polegają na tym, że rzecz jest mniejszej wartości, rzecz jest
uszkodzona albo rzecz nie ma tych cech, o których sprzedawca zapewniał kupującego lub w
jakikolwiek inny sposób odbiega ta rzecz jakością od przyjętych standardów.

-wady prawne- jeżeli rzecz sprzedana jest własnością innej osoby niż sprzedawca, albo gdy jest
obciążona jakimś prawem rzeczowym, np. gdy jest zastawiona, gdy jest obciążona innym prawem
rzeczowym ograniczonym albo gdy na sprzedanym niewolniku ciąży odpowiedzialnośd noksalna.
Odpowiedzialnośd za wady prawne
Musiało dojśd do tzw. ewikcji- evictio. Evictio jest to odebranie kupującemu rzeczy nabytej przez
osobę trzecią, która w ten sposób realizuje swoje prawo do rzeczy.
W dawnym prawie rzymskim sprzedawca odpowiadał za sprzedaż rzeczy obciążonej wadą prawną
tylko wówczas, jeżeli:
-zapewnił kupującego, że rzecz wady nie ma i wprowadził go tym samym w błąd; -jeżeli przyrzeczenie
wzmocnił składając, przyrzeczenie stypulacyjne, że zapłaci karę umowną gdyby się okazało, że rzecz
jednak jest obciążona wadą; jeśli takiego przyrzeczenia stypulacyjnego nie było, kupujący tracił swoje
prawo do rzeczy i do ceny, którą uiścił sprzedawcy.
W prawie klasycznym wprowadzono zasadę, że niezależnie od tego czy sprzedawca zapewnił
kupującego, że rzecz nie ma wady, czy też nie, ponosił on odpowiedzialnośd. Wprowadzono regułę, ż
eodpowiedzialnośd za wady prawne wynika z samej istoty kontraktu. Kupujący za pomocą actio empti
mógł zawsze domagad się odszkodowania za utraconą rzecz, ustalono górną granice tego
odszkodowania w wysokości podwójnej wartości rzeczy nabytej.
Odpowiedzialnośd za wady fizyczne
Prawo cywilne- wymagano by sprzedawca wiedział, że rzecz jest obciążona wadą fizyczną, ale ten fakt
zataił przed kupującym. Odpowiedzialnośd sprzedawcy ma charakter odpowiedzialności zawinionej-
opiera się na winie. Kupujący może dochodzid swych roszczeo przez wystąpienie z actio empti o
odszkodowanie względem sprzedawcy.
Prawo pretorskie- pretor w swoim edykcie przyjmuje założenie, że sprzedawca powinien znad rzecz,
którą sprzedaje, a jeśli jej nie zna to ponosi odpowiedzialnośd. Dotyczy to tylko tzw. wad ukrytych.
Zgodnie z edyktem wady oczywiste, jawne, widoczne na zewnątrz kupujący sam powinien dostrzec.
Pretor przyznaje kupującemu 2 powództwa przeciwko nieuczciwemu sprzedawcy:
-actio redhibitoria- za pomocą tego środka pokrzywdzony kupujący mógł w ciągu 6 miesięcy od
stwierdzenia wady dochodzid zwrotu ceny deklarując zwrot rzeczy obciążonej wadą.
-actio quanti minoris- w ciągu 1 roku kupujący może domagad się od sprze-dawcy obniżenia ceny do
rzeczywistej wartości rzeczy.
(strony mogły zawsze wyłączyd odpowiedzialnośd odszkodowawczą za wady rzeczy sprzedanej).
Pacta adiecta
Umowy dodatkowe dodawane do kontraktu kupna- sprzedaży; były to nieformalne klauzule umowne
za pomocą których strony mogły zmieniad podstawowe elementy danej umowy. Strony kupna-
sprzedaży miały dużą swobodę kształtowania treści tego kontraktu. Mogły ten kontrakt obłożyd
rozmaitymi, dodatkowymi elementami, bądź w interesie kupującego (sprzedaż na próbę- emptio ad
gustum), bądź w interesie sprzedawcy (pactum displicientae, zw. też in diem addictio). Wszystkie
pacta adiecta dodane do umowy kupna- sprzedaży chronione były zwykłymi powództwami z tego
kontraktu.
3 Societas- kontrakt spółki
Była kontraktem konsensualnym na podstawie którego dwie lub więcej osób, zwanych wspólnikami
(socii), zobowiązywały się do wzajemnych świadczeo w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu
gospodarczego. Wzajemne świadczenia wspólników mogły polegad na wkładzie każdego z nich do
spółki albo jakiejś wartości majątkowej, albo własnej pracy. Societas omnium bonorum- najszersze
wspólnictwo, wnoszą do spólki cały swój aktualny a nawet przyszły majątek. Societas unius
negotiationis- bardziej ograniczona spółka, miała na celu przeprowadzenie jednej albo wielu operacji
gospodarczych przy użyciu wspólnych wkładów rzeczowych i wspólnej pracy. Wkłady wspólników nie
musiały byd równe i mogły polegad wyłącznie na osobistym świadczeniu pracy. Każdy ze wspólników
mógł prowadzid sprawy spółki. Na podstawie kontraktu spółki prowadzenie tych spraw można było
powierzyd jednemu ze wspólników, a na podstawie kontraktu zlecenie osobie trzeciej z poza grona
wspólników. Spółka nie miała osobowości prawnej.

Rozwiązanie spółki następowało przez porozumienie odwrotne (mutuo dissensu) wszystkich
wspólników. Ich rozwiązanie następowało również przez: śmierd jednego ze wspólników, jego captis
deminutio, wystąpienie ze spółki. Spółka terminowa rozwiązywała się z upływem terminu. Ten sam
skutek powodowało zrealizowanie celu ,dla którego została zawarta, albo gdy jego osiągnięcie stało
się niemożliwe.
Wspólnicy mogli dochodzid wzajemnych pretensji za pomocą actio pro socio.
4 Mandatum- zlecenie
Na jego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy (mandant)
do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej.
Zlecenie było kontraktem dwustronnie zobowiązującym niezupełnym. Kontrakt Mandatum leżał w
interesie mandanta. Z tego tytułu odpowiadał on za omnis culpa. Mandatariusz zajmował się
prowadzeniem cudzych spraw i także odpowiadał za omnis culpa. Mandantowi przysługiwało actio
mandati directa (skarga infamująca), mandantariuszowi actio mandati contraria.

ZASADA NOMINALIZMU KONTRAKTOWEGO
Polega ona na tym, że tylko przewidziane i ściśle określone co do treści umowy (kontrakty) mają
ochronę prawną, zaś inne mogą byd rzeczywiście przez zaintereso-wane strony zawierane, ale tej
ochrony prawnej nie mają. Rzymski system kontraktowy znał kilkanaście kontraktów i tylko te umowy
miały ochronę procesową, tzn. można było domagad się ich realizacji wnosząc skargę przed sąd.
ZASADA SWOBODY UMÓW
Jest zasadą przeciwną do zasady nominalizmu kontraktowego. Zakłada, że strony mogą zawrzed
umowę w jakiejkolwiek formie i mogą kształtowad dowolnie treśd tej umowy, i każda z takich umów
będzie chroniona. Warunek jest jeden umowa nie może byd sprzeczna z prawem.
W najdawniejszym prawie rzymskim obowiązywała zasada nominalizmu kontraktowego. Jednak
potrzeby obrotu wymuszały odejście od tej zasady w kierunku zasady swobody umów. Jednak nigdy
w Rzymie nie obowiązywała w pełni zasada swobody umów. Pierwszy wyłom od zasady nominalizmu
kontraktowego dotyczył tzw. contractus reales innominantis. Zaś drugi wyłom dotyczył nadania
zaskarżalności niektórym umowom nieformalnym- pacta.
Pacta
umowa, która może byd zawarta przez strony z tym tylko, że jeżeli kontrahent okaże się nie uczciwy,
to w ślad za tą umową nie występuje ochrona procesowa. W prawie klasycznym, niektóre z takich
pacta otrzymały jednak ochronę procesową. Te pacta, które nie mialy ochrony procesowej nazywano
pacta nuda- gołe umowy, natomiast te pacta, które otrzymały ochronę procesową nazywano pacta
vestita- umowy ubrane.
Kontrakty realne nienazwane
dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było
przeważnie świadczenie dwustronne (synalagmatyczne), przy czym jedna ze stron świadczenie swoje
już spełniła, oczekując świadczenia wzajemnego od drugiej strony. Tych umów było kilkadziesiąt
mogły należed do 4 grup:
-do ut des- przenoszę własnośd rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy;
-do ut facias- przenoszę własnośd rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś;
-facio ut des- czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności;
-facio ut facias- czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie;
Początkowo te umowy nie były zaskarżalne.
W prawie klasycznym rozwiązano ten problem w ten sposób, że ten z kontrahentów, który działał
spodziewając się świadczenia wzajemnego, mógł domagad się zwrotu tego co świadczył za pomocą
actio ob. rem, nie można było zmusid drugiej strony do wykonania tego do czego się zobowiązała.
W prawie poklasycznym dochodzi drugi środek zw. actio prescriptis verbis, za pomocą tego środka
ten, kto coś świadczył spodziewając się świadczenia wzajemnego a go nie otrzymał, może zmusid
sądownie drugą stronę do spełnienia jego warunków.

DELIKTY
Delikty- są to zobowiązania powstające z czynów niedozwolonych (tak się dzisiaj określa). Rzymianie
mówili, że są to zobowiązania z przestępstw prawa prywatnego.
Przestępstwa jakie znało prawo rzymskie.
1 crimina- są to przestępstwa, które naruszały interes paostwa, albo interes jakiejś społeczności;
miały większy ciężar gatunkowo; ścigane są w trybie publicznym z oskarżenia publicznego i karane są
karami publicznymi, najczęściej śmiercią, wyjątkowo grzywną, która szła do skarbu paostwa.
2 delicta privata- są to przestępstwa, które naruszają tylko interes jednostki. Delicta privata ścigane
były przez samego poszkodowanego w trybie procesu prywatnego. Delicta te da się podzielid na:
<delikty cywilne- ścigane wg prawa cywilnego:
-furtum- kradzież,
-rapina- rabunek,
-iniuria- zniewaga,
-damnum iniuria datum- bezprawne wyrządzenie szkody.
<delikty pretorski- ścigane wg prawa pretorskiego:
-servi corruptio- gorszenie niewolnika,
-fraus creditorum- działanie na szkodę wierzyciela,
-dolus- oszustwo,
-metus- groźba bezprawna lub wymuszenie bezprawne.
I Kradzież
Kradzież jest to bezprawne zagarnięcie rzeczy dla osiągnięcia korzyści majątkowej, i to bądź samej
rzeczy zagarnięcie, bądź zagarnięcie jej używania, bądź zagarnięcie jej posiadania.
Rzymskie pojęcie kradzieży jest dużo szersze, niż pojęcie kradzieży znane obecnie. Przez kradzież
rozumieli:
1 furtum rei- zawładnięcie cudzą rzeczą; kradzieży można było się dopuścid gdy spełnione były
następujące warunki:
-fur- złodziej musiał mied zamiar dokonania kradzieży, musiał u niego wystąpid animus furandi,
-musiała byd próba wprowadzenia tego zamiaru w życie, sam zamiar nie jest karalny- „nikogo nie
karze się za myśli”,
-fur musi działad invito domino- wbrew woli właściciela, a jak działa zgodnie z wolą to nie dokonuje
kradzieży chod by miał zamiar,
-rzecz skradziona musi byd rzeczą cudzą.
2 furtum usus- bezprawne używanie cudzej rzeczy.
3 furtum possessionis- kradzież posiadania rzeczy, wg prawa rzymskiego można było dokonad
kradzieży rzeczy własnej- furtum rei sue, wtedy gdy odbierało się komuś swoją rzecz, ale ten ktoś
miał prawo jej posiadania.
Rodzaje kradzieży i kary
Kradzież w Rzymie karano różnie w zależności czy była to:
1 furtum manifestum- kradzież jawna- to taka kradzież w przypadku której złodzieja łapie się na
gorącym uczynku lub kiedy się go łapie bezpośrednio po dokonaniu kradzieży (gdy odnosi łup)
2 furtum nec manifestum- kradzież nie jawna- wszystkie inne przypadki kradzieży, ujawnienie
złodzieja w innych okolicznościach.
Kary
W czasach najdawniejszych odpowiedzialnośd w przypadku furtum manifestum:
-jeśli kradł w nocy z bronią w ręku poszkodowany mógł go bezkarnie zabid (gdy kradł w dzieo z bronią
to był obowiązek wezwania świadka);
-jeśli złodziej nie kradł ani w nocy, ani z bronią w ręku, to:
~~jeśli był niewolnikiem- po odwicze-niu rózgami strącany był ze skały,
~~jeśli był osobą wolną- po odwiczeniu rózgami publicznie przysądzano go poszkodowanemu.
Pretor uznał te kary za zbyt surowe i wprowadził już w czasach republiki, wspólną karę dla wszystkich
przypadków kradzieży jawnej- quadruplum, czyli poczwórną wartośd rzeczy skradzionej. W przypadku

furtum nec manifestum to od początku karana była duplum, czyli podwójną wartością rzeczy
skradzionej.
Poszkodowany mógł się domagad tych kar wytaczając actio furti manifesti o quadruplum, albo actio
furti nec manifesti o duplum (charakter powództw karnych). Poszkodowany mógł się również
domagad rzeczy skradzionej lub odszkodowania za nią. Zazwyczaj stosowano rei vindicatio (zwrot
rzeczy) lub condictio furtiva (zwrot rzeczy lub odszkodowanie za nią), te powództwa mają charakter
odszkodowawczy.
Jeśli kilka osób dokonało kradzieży ich odpowiedzialnośd ma charakter kumulatywny- kary płacą
wszyscy w pełnej wysokości, za odpowiedzialnośd odszkodowawczą odpowiadają solidarnie.
II Fraus creditorum- działanie na szkodę wierzyciela.
Było to działanie dłużnika, który mając świadomośd swej niewypłacalności, w drodze czynności
prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzyciela. Od I w. pne. pretor
udzielał przeciwko osobom trzecim interdictum fraudatorium. Interdykt ten miał na celu wydobycie
od osób trzecich uzyskanych od dłużnika przysporzeo majątkowych. Pretor w takich przypadkach
dokonywał również restitutio in integrum. w kompilacji justyniaoskiej celom tym służyło powództwo,
znane powszechnie pod nazwą skargi pauliaoskiej (actio Pauliana). Czynności dłużnika maiły cechy
fraudacyjne jeśli: 1) dłużnik był niewypłacalny i miał tego pełną świadomośd (consilium fraudis), a w
przypadku skierowania środka przeciwko osobie trzeciej, 2) jeśli ona wiedziała (scientia fraudis), że
dłużnik wyzbywa się majątku, działając na szkodę wierzyciela. Osoba trzecia działająca w dobrej
wierze odpowiadała tylko w takim wypadku, jeśli z majątku dłużnika otrzymała coś nieodpłatnie.
III Servi corruptio
Ma miejsce kiedy ktoś radzi cudzemu niewolnikowi lub go namawia by w jakikolwiek sposób
zachowywał się gorzej niż dotychczas. Jeśli niewolnik zachowuje się gorzej to jego cena maleje i
dlatego przeciwko gorszycielowi właściciel tego noewolnika może wystąpid z actio servi corrupti o
podwójną wartośd poniesionej szkody. tę szkodę ustala sam właściciel. Jest to jedyne powództwo
pretorski, które miało charakter wieczysty.

QUASI KONTRAKTY
Obligationes quasi ex contractu, to zobowiązania powstające z przyczyn podobnych do kontraktów.
Wyróżniamy:
-bezpodstawne wzbogacenie,
-prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia.
Bezpodstawne wzbogacenie
Ma miejsce gdy ktoś w nieuzasadniony sposób staje się bogatszy kosztem drugiego. W Rzymie znane
były tylko konkretne przypadki, w których można było domagad się tego, co się świadczyło drugiej
osobie bez przyczyny. Domagad się można było tych należnych wartości za pomocą specjalnych
powództw- condictiones:
-condictio indebiti- za jego pomocą można było żądad zwrotu tego, co się świadczyło komuś przez
pomyłkę,
-condictio ob rem dati- za jego pomocą można było domagad się zwrotu tego, co się komuś
świadczyło w nadziei na świadczenie wzajemne, które nie następuje,
-condictio ob turpen causa- za pomocą tego środka można było domagad się zwrotu świadczenia
dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego; warunek: wręczenie świadczenia było niemoralne, a
przyjęcie było moralne,
-condictio ob in ius tam causa- można było żądad zwrotu świadczenia dokonanego w celu osiągnięcia
czegoś przeciwnego z prawem.
W czasach Justyniana pojawiła się ogólna skarga- condictio sine causa, za pomocą, której można było
się domagad w każdej sytuacji tego, co świadczono bez przyczyny, co bezpodstawnie wzbogaciło inną
osobę naszym kosztem.

QUASI DELIKTY
Obligationes quasi ex delicto- to zobowiązania powstające z przyczyn podobnych do deliktów. Prawo
rzymskie zna 4 konkretne quasi delikty. Ich wspólną cechą (jedną) jest to, iż odpowiedzialnośd za nie
opiera się nie na winie, lecz na ryzyku.
1 iudex qui litem suam fecit.
Sędzia, który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki, narażając w ten sposób jedną ze
stron na szkodę majątkową, czynił niejako spór swoim własnym. Powództwo przysługiwało
którejkolwiek ze stron, miało na celu wynagrodzenie szkody. Sędzia odpowiadał gdy udowodniono
mu zły zamiar (dolus), wykazał brak roztropności (impradentia), popełnił pomyłkę w obliczeniu kwoty
należnej którejkolwiek ze stron, zaniedbał terminu, w którym miał byd wydany wyrok. Powództwo
nie miało zastosowania w stosunku do sędziego skorumpowanego. Dla takich sędziów już ustawa XII
tablic przewidywała karę śmierci.
2 Effusum vel deiectum.
Szkoda wyrządzono wylaniem albo wyezuceniem czegoś przez okno stanowiła podstawę do
odpowiedzialności z lex Aquilia. W warunkach miejskich trudno było ustalid sprawcę szkody. Dlatego
pretor przyznał poszkodowanemu actio de effusis vel deiectis przeciwko osobie zajmującej
mieszkanie (habitator), w którym sprawca przebywał. Przy szkodzie materialnej zasądzenie opiewało
na duplum wyrządzonej szkody (actio mixta). Przy zranieniu człowieka wolnego wysokośd
odszkodowania zależała od uznania sędziego. Zabicie człowieka wolnego w skutku wylania lub
wyrzucenia czegoś z mieszkania zagrożone było karą pieniężną w wysokości 50000 sesterców. Kwoty
tej domagad się mógł każdy (actio popularis), kto mając zdolnośd procesową zamierzał w ciągu roku
wnieśd powództwo przeciwko osobie odpowiedzialnej.
3 Postium aut suspensum
Spowodowanie zagrożenia bezpieczeostwa na drogach publicznych przez wystawienie lub
zawieszenie czegoś na budynku pociągało za sobą odpowiedzialnośd sprawcy w kwocie 10000
sesterców. Pretor przyznawał powództwo zwane actio de posito vel suspenso, każdemu (actio
popularis), kto mając zdolnośd procesową zamierzał je wnieśd przeciwko sprawcy zagrożenia.
4 Odpowiedzialnośd właścicieli statków, oberży i stajen.
Właściciel oberży, statku lub stajni, niezależnie od ryzyka jakie ponosił (na podstawie receptum) za
przypadkową utratę rzeczy, odpowiadał na podstawie pretorskiej actio in factum z tytułu uszkodzenia
lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez własnych pracowników. Skarga opiewała na duplum.

UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAO
Rzymianie bardzo często umacniali swoją pozycję wierzyciel. Robili to w dwojaki sposób:
-zabezpieczenie realne- jest to zastaw w 3 postaciach: fiducae, pignus albo hypoteca,
-zabezpieczenia personalne (osobiste)- adpromissio- poręczenie za cudzy dług.
To stypulacja zawarta miedzy wierzycielem a osobą trzecią (poręczyciel- adpromissor), na podstawie
której adpromissor przyjmował odpowiedzial-nośd za cudzy dług. Najstarszą formą poręczenia była
sponsio. Służyła ona do zabezpieczenia zobowiązania werbalnego i dostępna była wyłącznie dla
obywateli rzymskich. Później pojawiła się fidepromissio, była dostępna również dla peregrynów,
służyła do zabezpieczeo powstałych verbis. Obie te formy zniknęły dopiero w ustawodawstwie
Justyniana. Najbardziej rozwinięta postad poręczenia to 3 forma werbalnego zabezpieczenia
zobowiązao- fideiussio. Dostępna dla obywateli rzymskich i peregrynów. stosowana była do
zabezpieczeo wszelkich zobowiązao powstałych z czynów dozwolonych. Od czasów Ulpiana służyła
również do umocnienia zobowiązao deliktowych. Odpowiedzialnośd z fideiussio przechodziła na
dziedziców. Poręczenie jest prawem akcesoryjnym.

Przeniesienie zobowiązao.
Istnieje taka konstrukcja prawna jak cesja- przelew wierzytelności. Jest to przeniesienie
wierzytelności z jednej osoby zw. cedenta, na inną osobę zw. cedentariuszem. Rzymianie traktowali
zobowiązania jako więzy o charakterze ściśle osobistym, wobec czego nie dopuszczali takiej cesji.
Wymyślili jednak surogaty cesji, namiestniki cesji:

-novatio- odnowienie zobowiązania- formalne umorzenie istniejącego zobowiązania i
natychmiastowe stworzenie nowego zobowiązania z jednym innym, nowym elementem- z innym
nowym wierzycielem; warunek: dłużnik musiał się na to zgodzid.
-in rem suam- wierzyciel, osobę na którą chciał przelad wierzytelnośd ustanawiał swoim zastępcą
procesowym i upoważniał ją do wytoczenia powództwa dłużnikowi, a zastępca to co wygrywał w
procesie zatrzymywał dla siebie; nie wymagano zgody dłużnika.
-actio utilis- powództwo analogiczne- ten, kto nabywa spadek, kupuje cały spadek od spadkobiercy,
ma prawo z mocy prawa wejśd także w zobowiązania spadkowe; jeśli zmarły był kiedyś wierzycielem
to nabywa także te wierzytelności.

Umorzenie zobowiązao
1 Przyczyny umorzenia zobowiązao wg prawa cywilnego (ipso iure)
Zobowiązanie definitywnie gasło, przestawało istnied.Z mocy samego prawa przestają istnied:
-soluttio- wykonanie zobowiązania- był to najważniejszy i naturalny sposób umorzenia zobowiązania;
wykonanie musi spełniad określone wymogi, by prowadziło w efekcie do umorzenia zobowiązania:
~~musi byd wykonane przez osobę zobowiązaną,
~~musi byd wykonane w odpowiednim czasie,
~~musi byd wykonane w określonym miejscu- jeśli nie było określone to w miejscu zamieszkania
dłużnika,
~~musi byd wykonane zgodnie z treścią zobowiązania.
W dawnym prawie rzymskim nie wystar-czało prawidłowo wykonad zobowiązanie, żeby one wygasło;
wymagano, żeby prawidłowo wykonane zobowiązanie było potwierdzone oficjalnym, formalnym
zwolnieniem z długu.
-confussio- zlanie się wierzytelności i długu w jednym ręku.
2 Przyczyny umorzenia zobowiązao wg prawa pretorskiego (ope exeptionis)
Powoduje, że zobowiązanie nie wygasa, ale nie można go dochodzid; formalnie zobowiązanie nie
istniało:
-pactum de non petendo- strony zobowiązania mogły zawrzed dodatkową, nieformalną umowę
(pactum), na mocy której wierzyciel zobowiązywał się, że albo przez jakiś czas, albo w ogóle nie
będzie sądownie dochodził od dłużnika wykonania zobowiązania;
-conpensatio- kompensacja- jest to wzajemne zaliczenie długu i wierzytelności; była dopuszczalna
tylko wtedy gdy strony się na nią zgadzały; wyjątki:
~~bankier zmuszony był do tego, by rozliczał ze swoimi klientami wszystko przez kompensacje;
można go było zmusid by skompensował wszystkie zobowiązania jakie ma wobec swoich klientów,
~~nabywca majątku z licytacji, po kimś, kogo zlicytowano- po niewypłacalnym dłużniku, musi też
dokonad kompensacji wobec wierzycieli majątku, który przejął.
Wczasach justyniaoskich wprowadzona zostaje zasada: wszystkie wierzytelności można
kompensowad i należy kompensowad, pod warunkiem, że były już wymagalne, tzn. by można ich było
dochodzid sądownie; (wyjątek: justynian zabronił kompensowania zobowiązao wynikających z
depozytu).

PRAWO SPADKOWE
Podstawowe terminy prawa spadkowego:
Defunctus- zmarły, dzisiaj określany w nomenklaturze jako spadkodawca.
Heriditas- ten termin miał dwa odrębne znaczenia:
1) cały majątek jaki został po zmarłym; cały ten kompleks majątkowy traktowano jako jedną całośd,
zawierającą rzeczy materialne i niematerialne (dzisiejsza nazwa- spadek);
2) uprawnienia określonej osoby do majątku po zmarłym. Successio- dziedziczenie, czyli wejście w
ogół praw zmarłego. „Spadek jest niczym innym jak wejściem w ogól praw zmarłego”.

PROCES STAWANIA SIĘ DZIEDZICEM:
Etap I- powołanie do spadku- delatio hereditatis;

Etap II- nabycie spadku- aditio hereditatis.

POWOŁANIE DO SPADKU
Powołanie do spadku mogło się opierad:
-Na woli zmarłego- opierało się tzw. powołanie testamentowe- ex testamento;
-Wynikało z przepisów prawa:
1 ab intestato- możliwośd powołania do spadku w drodze tzw. dziedziczenia beztestamentowego,
gdy ktoś nie zostawił testamentu lub gdy testament okazał się nieważny lub nieskuteczny,
2 contra tabulus- tzw. powołanie przeciw-testamentowe, miało miejsce gdy ktoś obalał ważny
testament.
Testament- „testament to jednostronna, formalna czynnośd prawna dokonywana na wypadek
śmierci i skuteczna dopiero po śmierci, obejmująca co najmniej wyznaczenie dziedzica”; jest to akt
ostatniej woli zmarłego, skuteczny po śmierci, odwołalny aż do śmierci. Testator- ten kto sporządza
testament.
Warunki uznania testamentu.
-musiał zawierad w swej treści ustanowienie dziedzica; było to essentialia negotii testamentum- jeżeli
nie było ustanowienia dziedzica testament był nie ważny,
-musiał byd sporządzony w przepisanej przez prawo formie,
-osoba sporządzająca testament musiała mied tzw. zdolnośd sporządzania testamentu- testamenti
factio activa,
-osoba powołana do dziedziczenia musiała mied zdolnośd bycia dziedzicem.
Treśd testamentu
1 Essetialia negotii testamentum:
-Heredis institutio- ustanowienie dziedzica lub dziedziców, najważniejszy element treści testamentu,
-Ex heredatio- wydziedziczenie- musiało się pojawid wtedy, jeśli zmarły nie powoływał któregoś z
heredes sui (dziedzic słuszny) do dziedziczenia. (spór Sab., Prok. zob. Pr. Osob.- konwalidacja).
2 Naturalia negotii testamentum:
-zapisy testamentowe,
-nadanie wolności (wyzwolenie testamentowe- monumissio testamento),
-możliwe było wyznaczenie opiekuna albo dla niedojrzałych dzieci albo dla żony,
-mogło znaleźd się tzw. substitutio- podstawienie dziedzica.
3 Accidentalia negotii testamentum:
-modus- rozmaite polecenia kierowane do osób obdarzonych w testamencie.
Ustanowienie dziedzica
Możliwe było powołanie do dziedziczenia jednej jak i kilku osób (współdziedzice). Współdziedzicom
przypadają nie konkretne elementy spadku, lecz ułamkowo określony przez dziedzica udział w
majątku spadkowym. Ustanowienie dziedzica z powodu swej ważności umieszczone było na początku
testamentu. Czyniono to zazwyczaj prostą regułą „Marcus heres esto- niech Marek będzie
dziedzicem”. Dziedzica mógł powoład testator tylko na stałe- „Raz dziedzic zawsze dziedzic”
Substitutio- substytucja
Substitutio- podstawienie. Spadkodawcy rzymscy w obawie, że ustanowiony dziedzic nie będzie mógł
dziedziczyd, z góry powoływali zawsze na miejsce wyznaczonego dziedzica jego ewentualnego
następcę- heres substitutus- dziedzic podstawiony.
Odmiany substitutio:
-Substitutio vulgaris- substytucja pospolita Było to powoływanie kolejnego zastępcy dla właściwego
dziedzica. Po prostu dla pewności powoływano kilku kolejnych substytutów. Czyniono to prostą
formułą: „Niech Tytus będzie dziedzicem. Jeśli Tytus nie będzie dziedzicem niech dziedzicem będzie
Marek. Jeśli Marek nie będzie dziedzicem.... itd.”. Zazwyczaj na koocu takiej drabinki był niewolnik
zmarłego, ponieważ niewolnik nie mógł odmówid przyjęcia spadku, to było gwarancją dla testatora,
że spadek nie pozostanie bez dziedzica.
-Były także dwie szczególne odmiany substytucji:

~~Substitutio pupillaris- substytucja pupilarna- jeśli ktoś powołuje do dziedziczenia osobę
niedojrzałą, to może z góry wyznaczyd dziedzica dla tego niedojrzałego. Oczywiście pod warunkiem,
że niedojrzały umrze przed dojściem do dojrzałości,
~~substitutio quasi pupillaris- substytucja jak gdyby pupilarna- stosowano ją wówczas gdy koś
powoływał do dziedziczenia osobę umysłowo chorą. W takiej sytuacji testator mógł dla tej osoby z
góry wyznaczyd dziedzica, na wypadek gdyby umysłowo chory nie doszedł do zdrowia przed swoją
śmiercią.
Wydziedziczenie
W prawie rzymskim istniały pewne ograniczenia co do możliwości pominięcia w testamencie. Nie
można było pominąd milczeniem tzw. heredes sui- dziedzic słuszny. Heredes sui to wszystkie osoby,
które podlegały bezpośrednio władzy zmarłego w chwili jego śmierci; w szczególności dzieci,
wyjątkowo także żona jeśli weszła pod władzę. Wszystkie osoby z kręgu heredes sui musiały byd albo
powołane do dziedziczenia albo wyraźnie wydziedziczone. Nie można ich było pominąd milczeniem.
Rzymianie określali ich mianem dziedziców koniecznych- heredes necessaria. Jeśli ktoś chciał
wydziedziczyd syna musiał uczynid to imiennie: ”Mego syna Pawła wydziedziczam”. Pozostałych
heredes sui można było wydziedziczyd za pomocą jednej ogólnej formuły.
Pełna początkowo swoboda testatora do wydziedziczania najbliższych została ograniczona pod koniec
republiki poprzez możliwośd zaczepienia testamentu specjalną skargą- inofficiosi testamenti. Skarga
ta opierała się na przekonaniu, że testator wydziedziczając najbliższych czyni wbrew swym
powinnościom. Możliwośd wystąpienia z taką skargą ograniczona była do 5 lat. Wygranie procesu
rozpoczętego poprzez wniesienie tejże skargi prowadzid mogło do obalenia testamentu albo w
całości, albo w części, czyli co do niektórych dziedziców. Z tą skargą mógł wystąpid rzeczywiście
najbliższy krewny zmarłego (dzieci, rodzice, rodzeostwo). Mogą wystąpid z tą skargą wówczas jeżeli
nie otrzymali z masy spadkowej w jakiejkolwiek formie minimalnego udziału w spadku.
Tę minimalną częśd spadku jaką powinni dostad najbliżsi nazywamy dzisiaj zachowkiem:
-w późniejszym prawie klasycznym ustalono tę minimalną częśd na ¼ tego, co zainteresowany
uzyskałby w przypadku dziedziczenia beztestamentowego;
-za czasów Justyniana podniesiono wysokośd zachowku do 1/3.
Contra tabulus- dziedziczenie przeciw-testamentowe- dziedziczenie zachowku w wyniku skutecznego
zakwestionowania testamentu.

FORMA TESTAMENTU
Testament dla swej ważności jako formalna czynnośd prawna wymagał zachowania określonych
wymogów formalnych.
1) testament publiczny i ustny.
Był to najdawniejszy rzymski testament znany jeszcze w ustawie XII tablic. Testowad można było w
dwojaki sposób:
-w czasach pokoju przed Zgromadzeniem Ludowym, które zbierało się w tym celu 2 razy do roku,
-w czasie wojny przed gotowym do boju odziałem.
Możliwośd testowania była dośd ograniczona.
2) Testament mancypacyjny
Pojawił się we wczesnej republice. To taki testament, który sporządzano w formie mancypacji.
Testator w obecności 5 świadków i osoby trzymającej wagę przekazywał swój majątek zaufanej
osobie zwanej familiae emptor. Przekazywał go z poleceniem wydania tego majątku po swojej
śmierci wskazanej osobie. To wskazanie osoby, której należy majątek przekazad nazywano
nuncupatio. Już w czasach przedklasycznych wyrażano je na specjalnych tabliczkach, które wręczano
powiernikowi. Testament mancypacyjny przetrwał do czasów poklasycznych.
3) testament holograficzny.
Pojawił się w okresie poklasycznym, w Vw. ne. wprowadzony został przez Walentyniana III, jest do
dziś najczęściej stosowaną formą testamentu, także w prawie polskim. Jest to testament sporządzony
pisemnie, własnoręcznie przez testatora, przez niego podpisany i opatrzony datą. Nie ma wymogu
świadków, jest to forma prosta i stąd jej popularnośd.

Osoby uprawnione do sporządzania testamentu i do dziedziczenia.
Testamenti factio activa- zdolnośd do sporządzania testamentu. Miał ją obywatel rzymski, sui iuris,
nie ograniczony w zdolności do czynności prawnych. Z biegiem czasu zdolnośd tą otrzymali: Latyni,
częściowo Peregrini, później także osoby podległe władzy ojcowskiej (w odniesieniu do tego majątku
wydzielonego, którym dysponowały) i wreszcie kobiety.
Testamenti factio passiva- zdolnośd do dziedziczenia z testamentu- pokrywała się w zasadzie ze
zdolnością prawną, z jednym znaczącym wyjątkiem: powołany do dziedziczenia mógł byd niewolnik,
chod nie miał zdolności prawnej. Mógł byd powołany pod warunkiem, że jednocześnie w tym
testamencie został wyzwolony.

DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE- ab intenstato
Dziedziczenie beztestamentowe (ab intenstato) miało miejsce tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił
testamentu albo testament jego został unieważniony. Prawo rzymskie ukształtowało 3 podstawowe
systemy dziedziczenia beztestamentowego:
1) Sformułowany w ustawie XII tablic, oparty był na pokrewieostwie agnacyjnym, wymienia 3 klasy
dziedziców:
-sui heredes- to wszystkie te osoby, które znajdowały się pod władzą zmarłego i w momencie jego
śmierci stawały się osobami sui iuris.
-proximi agnati- najbliżsi krewni agnacyjni Dziedziczyli tylko jeżeli brak było krewnych w klasie
pierwszej.
-gentiles- współrodacy zmarłego noszący wraz z nim wspólne nazwisko.
Spadek odrzucony przez dziedzica powołanego w pierwszej kolejności, według ius civile nie
przechodził na osoby powołane w dalszej kolejności, lecz uchodził za spadek leżący (heriditas iacens).
Mógł byd objęty w posiadanie przez kogokolwiek, a po roku nabyty w wyniku specjalnego zasiedzenia
(usucapio pro herede).
2) System pretorski, był systemem mieszanym, podstawą jego było zarówno pokrewieostwo
kognacyjne jak i agnacyjne, znał 4 klasy dziedziców:
-unde liberi- dzieci spadkodawcy, niezależnie czy znajdowały się pod jego władzą w momencie
śmierci, jak np. syn emancypowany.
-unde legitimi- wszyscy ci którzy wymienieni byli w ustawie XII tablic- najbliżsi krewni agnacyjni.
-unde cognati- krewni kognacyjni aż do VI stopnia w linii bocznej, krewni bliżsi wykluczali dalszych.
-unde vir et uxor- dziedziczył mąż po żonie albo żona po mężu, jeśli w momencie śmierci któregoś z
nich istniało między nimi iustum matrimonium.
Innowacją systemu pretorskiego było wprowadzenie successio ordinum et graduum (sukcesja klas i
stopni). Spadek nie objęty przez powołanego w pierwszej kolejności nie uchodził za heriditas iacens,
lecz pretor ofiarował go dalszym krewnym w tej samej klasie lub dziedzicom z następ-nej klasy.
Odrzucony przez wszystkich możliwych dziedziców ustawowych stawał się spadkiem nie objętym.
3) Justynian uregulował dziedziczenie beztestamentowe w dokonanej przez siebie kodyfikacji w
nowelach 118 i 127, był systemem w pełni kognacyjnym. Dziedziców podzielił na 4 klasy:
-descendenci- zstępni zmarłego,
-ascendenci- rodzeni bracia i siostry zmarłego tudzież ich zstępni,
-rodzeostwo przyrodnie i ich zstępni,
-dalsi krewni kognacyjni- bliższy krewny wykluczał dalszego.
Wdowa według prawa justyniaoskiego dziedziczyła po mężu tylko wtedy, gdy uchodziła za ubogą.
Otrzymywała ona ¼ spadku, gdy zmarły nie pozostawił więcej niż 3 dzieci. W przeciwnym razie wraz z
jego dziedmi dziedziczyła w częściach równych. w razie braku dziedziców ustawowych spadek po
wojskowym przepadał legionowi, po duchownym- kościołowi, a w większości przypadków fiskusowi.

NABYCIE SPADKU
-Heredes sui- nabywali spadek z mocy samego prawa jeśli byli powołani, tzn. nie musieli składad
żadnych oświadczeo o przyjęcie spadku. Byli traktowani jako dziedzice konieczni, czyli tacy, którzy

powinni dziedziczyd. Jeżeli spadek był nadmiernie obciążony długami przyjęcie takiej konstrukcji było
dośd kłopotliwe, gdyż nabywali spadek z mocy prawa po śmierci spadkodawcy. Mogli jednak wystąpid
do pretora o tzw. beneficium abstinendi- przywilej nie przyjmowania spadku.
-Extranei heredes- dziedzice zewnętrzni. Wszystkie osoby powołane do dziedziczenia, które w chwili
śmierci spadkodawcy nie były pod jego władzą. Prawo wymagało, aby dziedzice zewnętrzni złożyli
oświadczenie o nabyciu spadku; creatio- formalne oświadczenie o przyjęciu spadku, wymagało
obecności świadków (kłopotliwe do stosowaniu). Spadkodawcy rzymscy dążyli do tego by powołani
dziedzice nie zwlekali zbyt długo z creatio i zobowiązywali ich w testamencie do złożenia go w
określonym terminie (zazwyczaj 100 dni). takie żądanie mogło byd wzmocnione klauzulą, że jeśli ten
ktoś się nie złoży creatio w terminie zostanie wydziedziczony. Jeśli takiej klauzuli wydziedziczenia nie
było, a ustanowiono substytuta dla dziedzica, to ten substytut dochodził do spadku na równi z
dziedzicem, gdyby dziedzic creatio nie złożył ale w inny sposób oświadczył, że spadek przyjmuje, np.
nuda voluntas.
Odpowiedzialnośd za długi spadkowe.
Z chwilą objęcia spadku następowało automatycznie zlanie się majątku spadkowego z majątkiem
własnym dziedzica. To powodowało, że za długi spadkowe dziedzic odpowiadał całym majątkiem
spadkowym i własnym. Przyjęcie tej konstrukcji rodziło dwojakie następstwo:
1) jeśli sam dziedzic był nadmiernie obciążony własnymi długami, fakt ten niósł ryzyko dla wierzycieli
spadku. Wów-czas mogli oni wystąpid do pretora o tzw. oddzielenie majątku separatio bonorum.
Uzyskanie separatio bonorum pozwalało wierzycielom spadkowym na zaspokojenie ich roszczeo z
majątku spadkowego;
2) jeśli nadmiernie obciążony jest długiem majątek spadkowy. w tej sytuacji ryzykuje sam dziedzic
poniesienie strat z własnego majątku, jeśli nastąpiłoby zlanie majątków. Justynian wprowadził
zasadę, że w takich sytuacjach dziedzic może wystąpid o tzw. beneficium inventarii- przywilej na
mocy którego za długi spadkowe (dzidzic) będzie odpowiadał tylko majątkiem spadkowym, a nie
własnym, pod warunkiem, że ten majątek spadkowy zinwentaryzuje.

ZAPISY
Są to cząstkowe przysporzenia ze spadku nie wiążące się z odpowiedzialnością za długi spadkowe. w
doktrynie zapisy nazywa się sukcesją syngularną w przeciwieostwie do dziedziczenia, które nazywa
się sukcesją uniwersalną:
1) Legaty- zapisy formalne umieszczone w testamencie, były 4 rodzaje do dzisiaj przetrwały dwa:
-legat windykacyjny (legatum per vindicationem)- testator przenosił na legatariusz (zapisobiorcę)
własnośd kwitytarną zapisanej rzeczy. Legatariusz nabywał tę własnośd w momencie nabycia spadku
przez dziedzica miał prawo do domagania się wydania przedmiotu zapisu za pomocą rei vindicatio od
każdego, w czyi władaniu rzecz się znajdowała.
-legat damnacyjny (legatum per damnationem)- nie powodował przejścia prawa rzeczowego na
zapisobiorcę, a ten otrzymywał jedynie roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści zapisu. Służyła
mu do tego celu actio ex testamento. Przedmiotem takiego zapisu mogły byd rzeczy stanowiące
własnośd nie tylko testatora, lecz również rzeczy dziedzica, a nawet osób trzecich. W tym ostatnim
przypadku dziedzic miał obowiązek wystarad się o rzecz zapisaną albo zapłacid zapisobiorcy jej
równowartośd.
[Legatum sinendi modo- charakteryzowało się tym, że dziedzic nie był zobowiązany do przeniesienia
własności rzeczy, lecz do pozwolenia legatariuszowi na realizację jego prawa. Powództwo actio
incerta ex testamento.]
Kwarta falcydyjska
Testator obciążając spadek zapisem mógł wyczerpad nawet wszystkie jego aktywa, tak że heres
voluntaris nie był wcale zainteresowany nabyciem takiej spuścizny, a heres necessarius spadek taki
odrzucał. W obu tych przypadkach spadek tracił swoją moc, a zawarte w nim postanowienia
pozostawały tym samym nieskuteczne. Problem ten rozwiązała definytywnie Lex Falcidia z 40 r. pne.
ograniczając zdolnośd testatora do obciążenia spadku legatami tylko do ¾ jego wysokości. Wolna od

obciążenia musiała pozostad ¼ spadku tzw.kwarta falcydyjska. Obciążenia przekraczające ¾ wartości
spadku podlegały stosunkowej redukcji.
2) Fideikomisy- zapisy nieformalne- polegają one na tym, że spadkodawca w dowolnej formie, zwraca
się do swojego dziedzica albo do osoby obdarowanej legatem z prośbą o wydanie określonej rzeczy
jakiejś osobie trzeciej. Nie można się było sądownie domagad takiego zapisu, dopiero August
wprowadził zaskarżalnośd.
-fideikomis uniwersalny- Polegał on na tym, że spadkodawca zwracał się do dziedzica z prośbą, by
ten wydał cały odziedziczony majątek wskazanej osobie trzeciej. Realizacja takiego zapisu prowadziła
do naruszenia zasady, że ten kto raz zostaje powołany dziedzicem zostaje nim na zawsze, była jednak
dopuszczalna. Jest to jedyny wyjątek od tej zasady. W przypadku fideikomisu uniwersalnego- prawo
zapewniało dziedzicowi kwartę falcydyjską i zwalniało go z odpowiedzialności za długi spadkowe,
przenosząc tę odpowiedzialnośd na fideikomisariusza uniwersalnego.
KODYCYL
Kodycyl (codicillus) był listowną prośbą skierowaną przez spadkodawcę do dziedzica
beztestamentowego lub osoby obdarowanej w testamencie o wypełnienie jakichś rozporządzeo.
Mógł go sporządzid zarówno ktoś kto nie sporządził testamentu jak i ktoś, kto powołał dziedzica. W
tym ostatnim przypadku kodycyl mógł byd potwierdzony w testamencie. Miał on na celu uzupełnienie
dziedziczenia testamentowego lub beztestamentowego. Mógł zawierad wszelkiego rodzaju
rozporządzenia, które na ogół stanowiły treśd testamentu, z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i
wydziedziczenia. Często w testamencie testator umieszczał klauzulę kodycylarną, czyli postanowienie
tej treści, że jego testament, w razie nieważności ma byd traktowany jako kodycyl. Jeśli odpowiadał
wymogą kodycylu, to wyznaczonego w tym akcie dziedzica tratowano jako fideikomisariusza
uniwersalnego.
Rodzaje kodycylu
-codicillus ab intestatio
-codicillus testamento confirmati
-codicillus testamento nan confirmati
Warunki sporządzenia kodycylu
-sporządzający musiał mied testamenti factio activa,
-w okresie klasycznym sporządzenie nie wymagało żadnej formy,
-w prawie klasycznym> 5-7 świadków.

RZYMSKI PROCES CYWILNY
Ius quod actiones pertinet- Prawo, które dotyczy powództw. Prawo zwane często w odróżnieniu od
prawa materialnego prawem formalnym, ma względem prawa materialnego wtórny i nadzwyczajny
charakter. Jeśli podmiot, na którym ciąży jakiś obowiązek prawny, obowiązek ten realizuje
dobrowolnie, to prawo procesowe, w ogóle nie wchodzi w grę. Przepisy prawa procesowego wejdą w
grę tylko wtedy gdy ten na kim ciąży jakiś obowiązek prawny, obowiązku tego nie chce, albo nie może
dobrowolnie spełnid. Rzymskie prawo procesowe, było wyraźnie wyodrębnione w całym systemie
prawa. Rzymianin, który popadł w jakiś konflikt prawny najpierw sprawdzał czy otrzyma powództwo.
Jeśli je otrzymał to uznawał, że ma uprawnienia. Organy jurysdykcyjne w Rzymie, w szczególności
pretor, wydawały edykty, w których wyraźnie określały w jakich sytuacjach będą udzielały ochrony.
Pretor, mógł „zawieszad” stosowanie, niektórych norm prawa cywilnego, gdy uznali że ze względu na
dobro, słusznośd i sprawiedliwośd taki przepis nie powinien byd realizowany. Były 3 typy rzymskiego
procesu cywilnego:
1 Proces legisakcyjny
Nazwa pochodziła od słów „agere per legis actiones”. Ten typ procesu funkcjonował w Rzymie od
czasów najdawniejszych (znany był już w Ustawie XII Tablic) aż do 17r. pne. W 17r. pne wyłączyła jego
stosowanie Lex Julia Judiciaria, od tej pory stosowano go wyłącznie przed tzw. sądem
centumwiralnym. W połowie II w. pne pojawiła się Lex aebutia, która dopóściła obko procesu
legisakcyjnego tzw. proces formułkowy. Strony miały odtąd możliwośd wyboru.

2 Proces formułkowy
Proces ten nazywał się tak od Rzymskich słów „agere per formulas”- procesowad się według
formułek. Proces ten dopuszczony został w poł. II w. pne.- obok procesu legisakcyjnego. Zastąpił go
całkowicie po 17 r. pne. Sam zaś wyszedł z użycia formalnie w 342r., kiedy to zniosła go konstytucja
cesarza Konstancjusza i Konstansa.
3 Proces kognicyjny
Rzymianie nazywali go „cognito extra ordinem”- rozpoznawanie poza porządkiem nadzwyczajnym.
Ten proces pojawił się jako alternatywny (względem formułkowego) od czasów Augusta i początkowo
w trybie nadzwyczajnym rozpatrywano tzw. res nova- sprawy nowe. Po wyjściu z użycia procesu
formułkowego, po 342 r., ten proces stł się zwyczajnym i jedynym i takim pozostał już do kooca.

Ponieważ proces legisakcyjny i formułkowy były do siebie podobne (oba dwufazowe) Rzymianie
nazwali je „ordo iudiciorum privatorum”- zwyczajne postępowania w sprawach prywatnych. Proces
kognicyjny nazwali „extra ordinem”

Pozasądowe formy rozstrzygania sporów
-pomoc własna- zw. dzisiaj samopomocą, polegała na tym, że uprawniony żądał od określonej osoby
pewnego zachowania się (np. jakiegoś świadczenia), a w razie odmowy używał siły jako argumentu
aby to wymusid, charakter ofensywny.
-obrona konieczna- ma charakter defensywny, polega na tym, że zawsze można bronid się przed
bezprawnym zamachem na nasze dobro przy użyciu siły
Pomoc własna- odkąd paostwo przejęło funkcje jurysprudencyjne była stopniowo ograniczana.
Obrona konieczna- zawsze można było bronid się siłą przed użyciem siły pod warunkiem, że ta siła ma
poważny i bezprawny charakter.
Inną formą rozstrzygnięcia spraw spornych było w Rzymie polubowne rozstrzygnięcie. Jest to zgoda
stron zaangażowanych w spór na oddanie tego sporu wspólnie powołanemu arbitrowi w celu jego
rozstrzygnięcia. Arbiter był osobą prywatną, nie był to sędzia. Podstawą do zajęcia się sporem i
wydaniem rozstrzygnięcia musiała byd umowa zawarta przez strony- compromissum. Jeśli zawarto
compromissum i osoba wybrana na arbitra przyjęła tę funkcję, to pretor zapewniał wykonanie
orzeczenia arbitra przymusem paostwowym.

Podział postępowania na dwie fazy (proces legisakcyjny i formułkowy)
Faza pierwsza zw. fazą in iure odbywała się przed przedstawicielem władzy paostwowej. Najczęściej
przed pretorem lub innym urzędnikiem jurysdykcyjnym. Miała charakter przygotowawczo-
instrukcyjy.
Faza druga zw. fazą apud iudicem odbywała się przed sędzią. Najczęściej tym sędzią była osoba
prywatna, która rozstrzygała spór samodzielnie. Mówimy, że jest to index usus et privatus- jeden
sędzia prywatny. W niektórych sprawach sędziego zastępował kolegialny organ sądowy, ale zawsze
członkami tego organu były osoby prywatne. Ta faza miała charakter rozstrzygający.

Organy ochrony prawnej
Jeżeli chodzi o organy ochrony prawnej, o sądy, to sprawa wyglądała w Rzymie różnie, w zależności
od okresu historycznego.
Faza pierwsza procesu legisakc. i formułk.
Proces początkowo odbywał się przed królem- rex, który z czasem, w miarę powiększania się paostwa
delegował do tej funkcji któregoś ze swoich urzędników.
W okresie republiki kompetencje jurysdykcyjne przejął początkowo konsul a od 367 r. pne.
jurysdykcją w sprawach prywatnychzajmował się pretor. Ten pretor, który później nazywany będzie
praetor urbanus- pretor miejski. Zmiana nastąpiła w 242 r. pne., wtedy utworzono nowy urząd-
praetor perigrinus i on zajmował się procesami cywilnymi, w których chod jedną ze stron był nie
obywatel. W sprawach spornych wynikłych na tle transakcji targowych jurysdykcja przysługiwała
edylowi kurulnemu. Odpowiednikiem pretora w prowincji był namiestnik prowincji, zaś

odpowiednikiem edyla kurulnego był kwestor. W niektórych miastach Italii postępowanie toczyło się
przed urzędnikami delegowanymi przez pretora zwanymi- praefecti iure diucundo.
Druga faza procesu w procesie legisakcyjnym i formułkowym, najczęściej przed pojedyoczym sędzią
prywatnym- index unsus et privatus. Taki sędzia był wybierany przez strony uwikłane w procesie za
aprobatą pretora ze specjalnej listy sędziów- album iudicum selectorum. Ogłoszona była co roku
przez pretora obejmującego swój urząd.
Procedura wyboru sędziego.
Obowiązkiem stron było odrzucenie, tych wszystkich sędziów, do których nie można było mied
pełnego zaufania ponieważ byli w jakiś sposób powiązani z którąś ze stron. Mogli byd powiązani
więzami rodzinnymi, stosunkiem patronatu lub sędzia i któraś ze stron należały do tego samego
stowarzyszenia. Jeśli strony nie mogły się porozumied co do wyboru sędziego to dokonywano
losowania. Ten sędzia który został wylosowany miał obowiązek rozstrzygnąd spór.
Kolegialny organ sądzący.
W niektórych sprawach sędziego zastępował kolegialny organ sądzący.
1 Kolegium rekuperatów- poważniejsze sprawy o roszczenia peregrynów
2 Sąd stu mężów- sąd centumwiralny- sprawy o stwierdzenie nabycia spadku i ważniejsze sprawy
wynikłe na tle nieruchomości.
3 Sąd dziesięciu mężów- sąd decemwiralny- sprawy o wolnośd człowieka.

Proces kognicyjny (proces jednofazowy)
Toczył się przed jednym organem sądowym. Tym organem był zawsze urzędnik cesarski. Urzędnik
delegowany przez kancelarię cesarską do rozpatrzenia sprawy nazywał się index datus. Niektóre
sprawy, te poważniejsze, rozstrzygnąd mógł sam cesarz lub z jego upoważnienia praefectus praetorio
lub praefectus urbani, czyli najwyżsi rangą urzędnicy kancelarii cesarskiej. Od chwili wprowadzenia
apelacji te trzy podmioty rozstrzygały sprawy jedynie w apelacyjnej instancji, byli więc sędziami
apelacyjnymi. Taki stan rzeczy funkcjonował w Rzymie do czasów reform Dioklecjan.
Reformy Dioklecjana
Od czasów reform Dioklecjana, konie III w. ne., jurysdykcję w sprawach cywilnych przejęli urzędnicy
paostwowi administrujący poszczególnymi jednostkami terytorialnymi imperium. Byli to: namiestnicy
w prowincji, wikariusze w diecezjach, prefekci w prefekturach. Ci urzędnicy mieli prawo delegowania
do rozstrzygnięcia poszczególnych spraw spornych, za zgodą cesarza, innych niższych urzędników
zwanych iudices dati. Sami zaś zajmowali się sprawami najpoważniejszymi (przedmiot sporu miał
znaczną wartośd, jedną ze stron był ktoś ważny).

SĘDZIOWIE
W Rzymskim procesie było obowiązkiem, aby każdy sędzia rozstrzygający sprawę dobierał sobie
consilium- radę. To jest zespół doradców, złożony z jurystów rzymskich, który miał sędziemu
doradzad i pomagad we właściwym rozstrzygnięciu sprawy. Urzędnik mógł również nie byd
prawnikiem, wobec czego uznano, że i on w każdym przypadku rozstrzygania sprawy powinien mied
przy sobie consilium. Każdy organ sądowy dysponował personelem pomocniczym- aparitores.
Zaliczano do nich: pisarzy sądowych, woźnych sądowych i posłaoców. Do nich należały kwestie
techniczne.

STRONY PROCESOWE
W procesie cywilnym (dziś nazywamy go prywatnym) stronami są powód, pozwany, zaś roszczenie
powoda ujęte jest w pozwie. Powód w rzymskim procesie to jest ta strona aktywna, która wnosi do
sąu sprawę, która występuje z powództwem. Nazywany jest przez Rzymian actor. przeciwnikiem
powoda jest pozwany- reus. W okresie procesu legisakcyjnego i formułkowego w sądzie spór
prowadzą same strony, przy zupełnie biernej postawie organów sądowych. Organy sądowe
przysłuchują się sporowi, kierują postępowaniem, udzielają głosu, utrzymują porządek posiedzeo i w
2 fazie wydają wyrok. Organy sądowe nie wykazują żadnej aktywności szczególnie jeżeli chodzi o
gromadzenie materiału dowodowego i przeprowadzanie postępowania dowodowego.

Nie każdy mógł byd w Rzymie stroną w procesie prywatnym konieczne było posiadanie zdolności
procesowej.
Zdolnośd procesowa- jest to zdolnośd do występowania w sądzie w charakterze pozwanego lub
powoda. Innymi słowy w charakterze strony w jakimkolwiek procesie ( w ogóle w procesie). Ta
zdolnośd procesowa pokrywa się w Rzymie ze zdolnością do czynności prawnych. Zachodzą jednak
pewne drobne różnice, np. synowie podlegli władzy ojca uzyskiwali pełną zdolnośd procesową
dopiero w czasach justyniaoskich, chodź mogli mied wcześniej zdolnośd do czynności prawnych.
Legitymacja procesowa- jest to zdolnośd do bycia podmiotem (powodem lub pozwanym) w jakimś
konkretnym procesie (nie w procesie w ogóle). Juryści rzymscy dzielili legitymację procesową na:
-legitymację procesową czynną (zdolnośd do bycia powodem w jakimś konkretnym procesie)
-legitymację procesową bierną (zdolnośd do bycia pozwanym w jakimś konkretnym procesie).

ZASTĘPSTWO PROCESOWE
W procesie legisakcyjnym było zasadą, że prowadzid sprawę można tylko osobiście. Zastępstwo
procesowe było niedopuszczalne. Uczyniono zaledwie 4 wyjątki od tej zasady, wśród których
najistotniejszym była absencja w sprawach paostwowych. W procesie formułkowym kognicyjnym,
można było ustanowid zastępcę procesowego. W okresie procesu formułkowego występowały 2
formyzastępstw:
-kognitor- cognitor- to zastępca procesowy ustanowiony uroczyście i formalnie, a także w obecności
przeciwnika.
-prokurator- procurator- dokładnie zwał się procurator ad litem.
W okresie procesu kognicyjnego kognitor zanika, zostaje tylko prokurator, jest tylko jedna forma
zastępstwa procesowego.
Zastępca procesowy występuje zamiast strony w procesie, ale w każdym procesie strony mogą też
korzystad z doradców i mówców sądowych. Doradcami mogli byd w Rzymie juryści rzymscy,
mówcami sądowymi byli wyspecjalizowani oratores albo rhetores. Doradcy i mówcy występują obok
stron.

Ramy organizacyjne procesu
Proces cywilny toczył się w Rzymie według określonego kalendarza sądowego. (początkowo był
znany tylko pontyfikom). Proces odbywał się zawsze jawnie i publicznie. Do czasów poklasycznych
odbywał się na comicium. W innych miastach na forum w danym mieście. W czasach poklasycznych
sądownictwo przeniosło się do sal sądowych. Był zawsze dostępny dla publiczności.
Kwestia właściwości sądu
Powód musiał wytoczyd sprawę w sąszie miejsca zamieszkania pozwanego. Dozwolone były pewne
wyjątki. W niektórych sprawach trudno byłoby procesowad się w miejscu zamieszkania pozwanego,
Prawo rzymskie dopuszczało by strony (jeśli się obie na to zgodziły) umówiły się co do innego miejsca
sporu. Jeżeli przedmiot sporu był dużej objętości, lub dużej wagi, to dopuszczano możliwośd, żeby
nawet przy braku zgody jednej ze stron, sprawę rozpatrzyd w miejscu położenia rzeczy spornej.

PROCES LEGISAKCYJNY
Był to proces:
-dwufazowy
-ograniczony co do skarg przewidzianych w ustawach (legis actiones)
-bardzo formalistyczny (przeprowadzony był przy użyciu określonych formuł słownych zw. certa
verba i strony za pomocą tych formuł zobowiązane były podawad swoje twierdzenia, roszczenia i
wnioski.)
-bardzo rygorystyczny (każda pomyłka, nie spełnienie jakiegokolwiek wymogu formalnego
skutkowała przegraną w procesie raz na zawsze, bez względu na to czy się miało rację, czy też nie.)

Było pięd odrębnych sposobów prowadzenia procesu legisakcyjnego. Rozpoznawcze 3 i wykonawcze
2.

Najpopularniejsze procesy rozpoznaw. to:
-legis actio sacramento in rem- w stosunku do rzeczy, władztwo,
-legis actio sacramento in personam- w stosunku do osób.
Postępowanie rozpoznawcze (legis actio sacramento)
I faza- in iure
-Rozpoczynała się od in ius vocatio- wezwania do sądu. Podstawą tego aktu był przepis XII Tablic- „Si
in ius vocatio, ito”. Pozew był pozwem ustnym i prywatnym. Musiał byd dokonany z poszanowaniem
miru domowego. Pozwu dokonywał sam zainteresowany. W praktyce dłużnicy osaczeni przez
wierzycieli, którzy chcieli im wytoczyd proces, po prostu nie opuszczali domów. Taki oporny pozwany
mógł się narazid na decyzję pretora o wprowadzenie powoda w posiadanie majątku pozwanego (była
to decyzja administracyjno-prawna). Jeśli ten, kogo pozwano nie reagował na pozew, powód mógł
położyd rękę na jego ramieniu- manus iniectio- przez to pozwany dostawał się pod władzę powoda i
korzystając z tej władzy powód mógł go doprowadzid do sądu siłą. Były sytuacje kiedy pozwany z
ważnych powodów nie mógł się stawid w sądzie. Wtedy mógł skorzystad z pomocy poręczyciela-
vindexa. Vindex był osobą trzecią, która składała poręczenie, że pozwany stawi się w sądzie w innym
określonym terminie. W przeciwnym razie vindex sciąga spór na siebie. Było to ważne bo
obowiązywała zasada, że podczas procesu muszą byd obecne obie strony i rzecz sporna. Ta zasada
obowiązywała tylko w pierwszej fazie procesu.
-W sądzie, najczęściej przed pretorem, stawiały się obie strony i rzecz sporna. Wtedy powód
dokonywał oficjalnego przedstawienia swojego roszczenia i był obowiązany uroczyście zapewnid, że
prawo jest po jego stronie. Ten cały akt zwał się aktem vindicatio. Jeżeli pozwany uznaje w sądzie
oficjalnie roszczenie powoda kooczy tym samym procrs. Confessio in iure- uznanie wyroku jest
traktowane tak samo jak wydanie wyroku zasądzającego. Jeżeli pozwany nie uznawał roszczenia
powoda, obąwiązany był aktowi vindicatio przedstawid akt contra vindicatio. Ten akt polegał na tym,
że pozwany albo zaprzeczał roszczeniu powoda równocześnie zapewniając, że prawo jest po jego
stronie- negatio- zaprzeczenie zgodności roszczenia powoda, albo nie zaprzeczał, że powód ma rację,
ale starał się ograniczyd roszczenie powoda- excepto- co do zasadności się zgadzał ale nie zgadzał się
z całym roszczeniem. Wszystko było wykonane za pomocą określonej formy słownej.
-Jedna i druga strona zapewnial, że prawo jest po jej stronie. W związku z tym pretor zobowiązywał
obie strony do złożenia w skarbcu specjalnej sumy zakładu- sacramentum. Suma zakładu była
uzależniona od wysokości przedmiotu sporu. (Sacramentum mniejsze- 50 asów, sacramentum
większe 500 asów). O losach tej sumy złożonej do skarbca decydował wyrok. Strona wygrana
odzyskiwała swoje sacramentum. Strona przegrana traciła sacramentum na rzecz skarbu paostwa, nie
zależnie od tego, że traciła przedmiot sporu.
-Pierwszą fazę postępowania legisakcyjnego kooczył akt zwany litis contestatio- akt formalnego
zawiązania się sporu między określonymi stronami o określoną rzecz. Akt litis contestatio wywołuje
kilka bardzo ważnych skutków procesowych, między innymi ten:”Bis de eadem re agere non licet- Po
raz drugi w tej samej sprawie procesowad się nie wolno”. Dziś się mówi, że ten akt powodował
konsumpcję praw do wniesienia powództwa.
II faza- apud iudicem
-Najczęściej przeprowadzana była przed sędzią prywatnym. Była całkowicie odformalizowana- strony
nie musiały stosowad określonych reguł słownych. Poświęcona była przeprowadzeniu postępowania
dowodowego, kooczyła się rozstrzygnięciem sporu- wyrokiem. Nie obowiązywał wymóg obecności
obu stron. Wystarczyła obecnośd jednej strony. Jeżeli stawiła się jedna strona sędzia miał obowiązek
wysłuchad co ma do powiedzenia i bez względu na to co wynikało z dowodów, które strona
przedstawiła zaczekad do południa i po południu zasądzid wyrok na jej korzyśd.
-Ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywał na powodzie zgodnie z regułą „Ei incumbit probatio qui
dicit, non qui negat”. Jeżeli pozwany bronił się za pomocą zarzutu procesowego (exeptio) to
twierdzenie zawarte w exeptio on musiał udowodnid.
-Środki dowodowe. Strony mogły swobodnie powoływad takie dowody jakie chciały. Najczęściej
spotykanym w praktyce środkiem dowodowym były zeznania świadków (testes- świadkowie).

Z innych wymienid możemy: opinie biegłych, wizje lokalne, dowody z dokumentów. Sędzia
prowadzący nie mógł wykazywad żadnej inicjatywy postępowaniu dowodowym.
-Po zakooczeniu postępowania dowodowego sędzia, nie skrępowany żadnymi ograniczeniami,
oceniał przedstawione dowody i wydawał wyrok- iudicatum albo sententia. Taką sytuację nazywani
później zasadą swobodnej oceny dowodów.
-Wyrok mógł byd albo wyrokiem zasądzającym albo wyrokiem uwalniającym. Wyrok zasądzający-
condemnatio, wyrok uwalniający- absolutio. w procesie legisakcyjnym sędzia albo zasądzał w całości,
albo uwalniał w całości. Wyrok w procesie legisakcyjnym był wyrokiem o charakterze deklaratywnym-
potwierdzającym czyjeś prawa. Wyjątkowo w powództwach działowych wyrok miał charakter
konstytutywny- prawo kształtujący. Wyrok ogłaszano ustnie. Nie było wymogu uzasadniania wyroku.
Wyrok miał charakter ostateczny. Prawo rzymskie tego okresu nie znało ani rewizji ani apelacji.

Przykłady surogatów apelacji (namiastek apelacji):
-index qui litem suam facit- (sędzia, który czyni spór), możliwośd pozwania sędziego, który wydał nie
słuszny lub nie sprawiedliwy wyrok przez stronę poszkodowaną w tym wyroku. Jeżeli sędzia wydał
niesłuszny lub nie sprawiedliwy wyrok i zostało mu to udowodnione to musiał zwrócid stronie
poszkodowanej to co pokryło szkodę- odszkodowanie i do tego dołożyd tytułem kary 100%
odszkodowania. Wyrok razem opiewał na duplum- podwójna wartośd szkody.
-intercessio- sprzeciw magistratury równej lub wyższej od decyzji pretora; nie od wyroku, bo on był
niezaskarżalny, ale od decyzji egzekucyjnej pretora, taki wniosek wnosił magistratus na wniosek
strony niezadowolonej z wyroku, nigdy z urzędu.
-restitutio in integrum- przywrócenie do stanu poprzedniego.

PROCES FORMUŁKOWY
Był procesem szeroko dostępnym. Toczył się zawsze ilekrod pretor albo inny urzędnik jurysdykcyjny
udzielił stronie ochrony. Procesowad mogli się wszyscy także nie obywatele, jedynym wymogiem było
posiadanie zdolności procesowej. Od początku do kooca był całkowicie odformalizowany.
I faza- in iure
-Zaczynał się od editio actionis- wstępnego pozasądowego aktu uprzedzenia kandydata na
pozwanego, przez powoda o zamiarze wytoczenia procesu. Ten akt miał charakter obligatoryjny (jego
pominięcie uniemożliwiało dokonania pozwu)
-Drugim aktem było in ius vocatio- wezwanie do sądu (pozew). Pozew był ustny, prywatny z
poszanowaniem miru domowego (bez zmian). Zmiany nastąpiły w kwestii nacisku na opornego
pozwanego. Zrezygnowano z aktu manus iniectio i zastąpiono go nową instytucją missio in bona-
wprowadzenie w majątek. Polegało na tym, że pretor na wniosek powoda mógł wprowadzid
tymczasowo tegoż powoda w posiadanie całości lub części majątku pozwanego, który nie chciał
dobrowolnie udad się do sądu. Gdyby to nie poskutkowało, pretor mógł wyrazid zgodę na sprzedaż
tego zajętego majątku i zaspokojenie roszczeo powoda z uzyskanej ceny. W procesie formułkowym
zanika instytucja vindexa. Na jej miejcse pojawia się nowa instytucja vadimonium- przyrzeczenie. Jest
to przyrzeczenie składane przez pozwanego stawienia się w sądzie w określonym późniejszym
terminie pod rygorem zapłacenia przeciwnikowi określonej sumy pieniężnej tytułem kary, w razie nie
stawienia się. Obowiązywała reguła stawiennictwa obowiązkowego obu stron w pierwszej fazie
procesu, zrezygnowano z obecności przedmiotu sporu.
-Rozprawę przed urzędnikiem jurysdykcyjnym rozpoczynało postulatio actionis- formalne
skierowanie wniosku przez powoda do tegoż urzędnika o udzielenie mu ochrony procesowej. Pretor
lub inny urzędnik wstępnie badał sprawę i albo udzielał powództwa- datio actionis, albo odmawiał
udzielenia powództwa- denegatio actionis.
-Dalszą częścią rozprawy było przedstawienie roszczenia powoda. Pozwany mógł uznad to roszczenie
i spór ulegał zakooczeniu, uznanie roszczenia było równoznaczne z wyrokiem zasądzającym. Jeżeli
pozwany nie zgadzał się z roszczeniem powoda mógł całkowicie zaprzeczyd zasadności roszczenia
powoda- negatio, albo uznawał roszczenie ale podnosił jakiś zarzut procesowy- exeptio, zmierzając
do ograniczenia roszczenia powoda.

-Postępowanie kooczyło się ustaleniem przez strony i pretora formułki procesowej. ten moment
uznawano za litis contestatio- moment formalnego utwierdzenia się sporu między stronami. Z litis
contestatio wiąże się konsumpcja uprawnieo do ponownego wniesienia powództwa.
Formułka procesowa
Zwyczajne części formułki procesowej
-sędzia otrzymywał polecenie zajęcia się określonym sporem, w tym sensie, że rozstrzygnięciem tego
sporu było wydanie wyroku, to polecenie zawarte było w akcie wyznaczenia sędziego i rozpoczynało
całą formułkę,
-demonstratio- zwięzłe przedstawienie stanu faktycznego sprawy,
-intentio- jest to ta częśd w której powód podaje swoje roszczenie,
-condemnatio- upoważnienie sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego,
-W niektórych sprawach, w tzw. powództwach działowych, umieszczano w formułce częśd zw.
adiuidicatio- zezwalano na przysądzenie rzeczy spornej któremuś z uczestników sporu.
Nadzwyczajna częśd formułki procesowej:
-praescriptio pro actore- jest to dodatkowa klauzula umieszczona w formułce w interesie powoda;
zamieszczano ją gdy dochodzona przez powoda należnośd była płatna w ratach, z których częśd
dłużnik już spłacił, w tym przypadku praescriptio ograniczała by żądanie powoda do tej tylko części
całej należności, które obejmowała wymagalne już a nie zapłacone raty,
-exeptio- było to umieszczenie w formułce dodatkowej klauzuli w interesie pozwanego, ta częśd
formułki zawierała jakiś zarzut procesowy zmierzający albo do zawężenia roszczenia powoda, albo do
sparaliżowania powództwa w całości.

II faza- apud iudicem
W tej fazie następowało postępowanie dowodowe i wydanie wyroku. stawiennictwo obu stron nie
było obowiązkowe, musiała byd obecna chociaż jedna strona wtedy sędzia rozstrzygał spór na korzyśd
strony obecnej. W praktyce częściej niż w procesie legisakcyjnym zaczęły pojawiad się dowody z
dokumentów. Nadal sędzia miał całkowitą swobodę w ocenie przedstawionego przez strony
materiału dowodowego ( zasada swobodnej oceny dowodów). Sędzia był bardzo poważnie
ograniczony w wyrokowaniu.
Ograniczenia władzy sędziego
-Pluris petitio- nadmiernego żądania. Miało miejsce gdy powód domagał się więcej niż mu się należy i
z innej podstawy prawnej niż mu się należy. We wszystkich tych przypadkach sędzia bez względu na
to, co wynikało z postępowania dowodowego był zobowiązany uwolnid pozwanego. zasada bis de
eadem re agere non licet- nie pozwalała napowtórne wniesienie powództwa.
-Condemnatio pecuniaria- kondemnacji pieniężnej- polegała ona na tym, że sędzia może zasądzid
pozwanego tylko na określoną sumę pieniędzy, a nie na zwrot rzeczy w naturze. Było to bardzo
poważne ograniczenie gdyż, rzecz o którą spór się toczył mogła mied większe znaczenie niż jej
wartośd. Rzymianie wymyślili pewną konstrukcję, która łagodziła ten wymóg ale go nie znosiła. Była
to formula arbitraria. Polegała na tym, że sędzia jeśli miał zamiar wydad wyrok zasądzający, na
wniosek powoda musiał wezwad pozwanego do wydania rzeczy dobrowolnie w naturze, jeżeli ten
odmówił wydawał wyrok opiewający na sumę pieniężną, ale uwzględniając „wartośd specjalną”,
którą rzecz miała dla powoda.
-Wyrok w procesie formułkowym miał znaczenie definitywne, nie było zwykłych środków
odwoławczych. Nie można było zaskarżyd wyroku nieważnego, takiego, który był wydany przez
sędziego dotkniętego chorobą umysłową co wyszło na jaw pod koniec procesu.
Proces formułkowy znał również surogaty apelacji. Stosowano te same surogaty apelacji z jednym
tylko wyjątkiem: możliwości zaskarżenia sędziego, który wydał niesłuszny, bądź nie sprawiedliwy
wyrok; intercessio, restitutio in integrum. Nowymi surogatami apelacji były:
-Sądowe niedopuszczenie do egzekucji- polegało to na tym, że strona, która chciała przeprowadzid
egzekucję wyroku musiała wytoczyd nowy proces- proces egzekucyjny na podstawie actio indicati i
musiała ten proces wygrad. W takim procesie pozwany mógł się bronid i przedstawid kontr-dowody a
w konsekwencji mógł zablokowad wszczęcie egzekucji.

-Supplicatio (istnieje od czasów cesarskich)- zwykła, nieformalna prośba, składana przez osobę
niezadowoloną z wyroku do cesarza. Dotyczyła tego, by cesarz zmienił wydany wyrok. Cesarz mocą
swego autorytetu mógł wszystko. Była to prośba nieformalna, cesarz mógł jej w ogóle nie
rozpatrywad ponieważ nie było określonej procedury.

ACTIO- POWÓDZTWO- (Actio to jest nic innego, jak prawo sądowego, dochodzenia tego co się komuś
należy)
W procesie legisakcyjnym powództw było nie wiele, ponieważ ( w tym procesie) powództwo musiało
mied wyraźną podstawę w ustawie, a w Rzymie w sprawach cywilnych wydano zaledwie 20 ustaw w
ciągu kilku stuleci.
W okresie procesu formułkowego podstawą powództwa była zapowiedź udzielenia tego powództwa
w edykcie pretorskim, a podstawą tej zapowiedzi był wzgląd pretora na zasady dobra, słuszności i
sprawiedliwości. Stąd w praktyce było bardzo dużo powództw i zainteresowany miał w niektórych
sytuacjach nie jedno ale kilka powództw, z których mógł skorzystad.
Rodzaje actiones: (podział)
1 powództwa rzeczowe i powództwa osobowe:
-powództwa rzeczowe- actiones in rem, służyły ochronie bezwzglęnych praw podmiotowych, czyli
praw własności i innych praw rzeczowych, miały bezwględną skutecznośd- erge omnes, skutecznośd
wobec wszystkich.
-powództwa osobowe- actiones in personam, służyły do ochrony podmiotowych praw względnych, w
szczególności służyły do dochodzenia wierzytelności, miały skutecznośd względną inter-partes, można
było wystąpid przeciwko ściśle określonemu podmiotowi.
2 Powództwa wieczyste i czasowe
-powództwa wieczyste- actiones perpetuae tzn. takie, które nie były ograniczone czasowo. Były to
np. rei vindicatio- powództwo chroniące własnośd,
-powództwo czasowe- actiones temporales, czyli ograniczone jakimś terminem. Np. querella
inofficiosi testamenti- skarga zmierzająca do unieważnienia testamentu.
Ten podział stracił znaczenie w okresie poklasycznym, a ściślej biorąc po 424r. W tym roku cesarz
Teodozjusz II wydał konstytucję, która wprowadzała tzw. klauzulę 30 lat, zgodnie z którą wszystkie
powództwa wygasały po upływie 30 lat ich nie wniesienia.
3 Powództwa prawa cywilnego i powództwa prawa pretorskiego:
-powództwa prawa cywilnego- actiones in ius conceptae- miały podstawę w ius civile, pretor
udzielając takiego powództwa wspomagał prawo cywilne, realizował pewne przepisy prawa cywilne.
-powództwa prawa pretorskiego- wiążą się z funkcjami uzupełniania i poprawiania prawa cywilnego.
Pretor miał nie tylko obowiązek wspomagania prawa cywilnego, ale mógł je uzupełniad i korygowad.
Powództw pretorskich było dużo np. actiones utiles- powództwa analogiczne, ze zmianą podmiotów.
W prawie rzymskim z okresu procesu formułkowego było tyle powództw, że zdarzały się takie
sytuacje, w których zainteresowany miał możliwośd zastosowania nie jednego, a kilku powództw w
tej samej sprawie. Taką sytuację nazywamy stanem konkurencji powództw. Jeżeli cel tych wszystkich
powództw był identyczny następowała tzw. eliminacja powództw, tzn. zainteresowany musiał
dokonad wyboru jednego powództwa i tylko z nim mógł wystąpid. Natomiast jeżeli cel powództwa
jest różny, to następuje kumulacja powództw- zainteresowany może wystąpid ze wszystkimi tymi
powództwami w jednej sprawie.

EGZEKUCJA WYROKU
Egzekucja Wyroku wchodzi w grę jeśli strona zasądzona dobrowolnie nie chce albo nie może z jakichś
powodów zastosowad się do wyroku.
Egzekucja wyroku w procesie legisakcyjnym miała charakter egzekucji osobistej- przeprowadzano
egzekucję na osobie, a nie na majątku osoby zasądzonej. Do przeprowadzenia egzekucji w tym
procesie służyło legis actio per manus iniectionem- przez położenie ręki. Przebiegał on następująco.
Egzekucję rozpoczynało dokonane przez pretora tzw. addictio- przysądzenie zasądzonego dłużnika
wierzycielowi, powodowi który wygrał. Addictio powodowało, że zwycięski powód brał dłużnika do

siebie kładąc na jego ramieniu rękę, nabywał w ten sposób nad nim władzę i mógł zrobid wszystko co
chciał- zabid, sprzedad w niewolę, zmuszad do pracy, by w ten sposób dłużnik odpracował to, co był
mu winien. Ustawa XII Tablic dopuszczała możliwośd, że jeżeli było kilku wierzycieli wobec których
osoba zasądzona była zadłużona to mogli go bezkarnie zabid i podzielid się jego zwłokami- partes
secanto. Na przełomie IV i V w. pne. partes secanto i możliwośd zabicia dłużnika zostały zakazane.
Egzekucję złagodzono pozostawiając wierzycielowi tylko jrdną możliwośd- zmuszenie zasądzonego
dłużnika do odpracowania tego co był winien.
Egzekucja wyroku w procesie formułkowym miała charakter egzekucji majątkowej, przeprowadzano
egzekucję na majątku dłużnika z tym jednak, że ma charakter uniwersalny. Oznacza to, że niezależnie
od wysokości długu egzekucję przeprowadza się na całym majątku zasądzonego dłużnika. Przebiegała
w następujący sposób. Decyzją pretora zajmuje się cały majątek zasądzonego dłużnika i majątek ten
przekazuje się w ręce zwycięskiego powoda. Następnie zarządza się licytację całego majątku. Majątek
sprzedaje się temu kto da wyższą cenę. Z uzyskanej ceny zaspokaja swoje roszczenie wierzyciel, zaś
resztę powinien przekazad dłużnikowi. Taka była zasada, ale w praktyce, nie było co przekazywad. (jak
wiemy ze źródeł). Osoba, która wygrywa proces nie dba o interesy dłużnika i sprzedaje majątek tak,
aby uzyskad to, co mu się należało.Sprzedaż licytacyjna całego majątku podlegającego egzekucji-
venditio bonarum. Ważnym skutkiem ubocznym było to, że na dłużnika spadało miano bankruta, a z
tym wiązała się infamia- ujma w czci obywatelskiej.
Złagodzenie egzekucji prowadzonej na majątku dłużnika.
1 Cessio bonarum- dotyczyła tych dłużników, którzy popadli w długi bez swojej winny. Taki dłużnik,
jeżeli zaoferował dobrowolnie wierzycielowi oddanie całego majątku, to nie był nazywany bankrutem
a w związku z tym nie spadała na niego infamia i miał przywilej zwany benficum competentiae,
zgodnie z którym mógł on zatrzymad sobie środki niezbędne do życia, odpowiednio do swojego
stanu.
2 Distractio bonarum- (I w. pne.) egzekucję przeprowadza się nie na całym majątku dłużnika, tylko na
takiej części, która jest niezbędna do zaspokojenia roszczenia wierzyciela. Wprowadzona tylko dla
członków stanu senatorskiego, później dopuszczono kilka innych grup, ale zawsze był to przywilej
dostępny nielicznym.

PROCES KOGNICYJNY
Nazwa wzięła się stąd, że był to proces nadzwyczajny względem innych procedur. Był to proces
jednofazowy- od początku do kooca toczył się przed jednym i tym samym organem jurysdykcyjnym.
Można w nim wyróżnid 3 wyraźne części:
-postępowanie wstępne- litis contestatio
-postępowanie dowodowe- medium
-wyrokowanie- sententia.
Proces zaczynał się od libellus conventionis- pisemnego wezwania pozwanego przez sąd. Taki pozew
musiał zawierad wyraźnie wskazanie roszczenia powoda oraz podstawę prawną roszczenia. Pozew
miał charakter urzędowy. Pozwany powinien zareagowad na pozew. Po pierwsze w ten sposób, że
zagwarantuje swoje stawiennictwo w sądzie (miał na to 4 miesiące od chwili pozwania).
Przyrzeczenie, że stawi się w sądzie powinien wzmocnid w drodze specjalnej stypulacji gwarancyjnej
zw. cautio iudicio sisti. Pozwany powinien też odpowiedzied na pozew pisemnie, ta odpowiedź zwała
się libellus contradictionis (składana była w sądzie a urzędnik doręczał ją powodowi) Na rozprawie
powinny stawid się obie strony, albo osobiście, albo przez zastępcę procesowego zw. procurator.
Środki dowodowe i zasady dowodowe pozostały bez większych zmian. Wprowadzono zasadę, że
zeznanie jednego świadka nie jest wystarczającym dowodem. Sędzia sam mógł miarkowad wysokośd
roszczenia i nie był związany zasadą kondemnacji pieniężnej. Mógł zasądzid także wydanie czy zwrot
rzeczy. Był ograniczony w ocenie dowodów przez wprowadzenie określonych domniemao i reguł
dowodowych- wprowadzono legalną teorię dowodów tj. teraz ustawy i zasady cesarza decydowały,
np. dowody, domniemania prawne- praesumptio. Wprowadzono hierarchię dowodów.
Wyrok- decretum w tym procesie powinien byd sporządzony na piśmie. Sędzia mógł zasądzid lub
uwolnid pozwanego w całości, mógł podwyższyd lub obniżyd żądanie powoda i jeśli to wyniknęło z

postępowania dowodowego mógł zasądzid powoda na rzecz pozwanego. Nowością w tym procesie
były koszty sądowe. Wykształciła się zasada, że strona przegrywająca spór musi zwrócid
przeciwnikowi koszty procesu- wydatki sądowe. Wyrok nie jest ostateczny Wprowadzono możliwośd
zaskarżenia orzeczenia sądowego. Wyrok można było zaczepid za pomocą środka odwoławczego,
którym jest appellatio- apelacja. Apelacja jest to środek formalny, czyli taki, który jeżeli zostanie
wniesiony w odpowiednim terminie i odpowiedniej formie, to musi byd rozpatrzony. Pojawiła się w
poł. IIIw. ne. Apelowad można było zawsze o ile istniał są, jakiś sąd wyższej instancji od tego, który
wydał wyrok. Nie było wymogu, że w jednej sprawie można składad apelację tylko raz. Sądy zostały
wręcz zarzucone lawiną apelacji. Pojawiły się konstytucje cesarskie, które próbują ograniczyd
wnoszenie apelacji.
Tryb wnoszenia apelacji. Apelację wnoszono albo na piśmie w drodze tzw. libellus appelationis, albo
ustnie do sądu, który wydał zaskarżony wyrok. Ten są zobowiązany był niezwłocznie przekazad
apelację wraz z aktami sprawy do sądu wyższej instancji. Wniesienie apelacji zawieszało egzekucję
wyroku aż do wydania wyroku ostatecznego przez sąd apelacyjny. Wyrok sądu apelacyjnego mógł byd
bardziej niekorzystny dla strony apelującej niż zaskarżony wyrok.

EGZEKUCJA W PROCESIE KOGNICYJNYM
Ma charakter egzekucji majątkowej singularnej. Egzekucję przeprowadza się tylko na części majątku
zasądzonego, na takiej części, która wystarcza do zaspokojenia roszczeo powoda. Źródłem tego typu
egzekucji była instytucja distractio bonarum. W procesie kognicyjnym egzekucję przeprowadza organ
sądowy, a więc jest to egzekucja majątkowa singulrna o charakterze urzędowym.

SĄDOWNICTWO SZCZEGÓLNE
-Sądownictwo wojskowe- względem żołnierzy, bez względu na ich rangę, można było prowadzid spór
przed sądem wojskowym w sprawach prywatnych.
-Proces reskryptowy- jest to uproszczenie postępowania sądowego w sprawach prywatnych
prowadzone na podstawie reskryptu cesarskiego. Ktoś, kto dostał na pytanie prawne skierowane do
kancelarii cesarza, szedł z nim do sądu, a sąd nie interesował się stanem prawnym sprawy, uznając że
obowiązuje reskrypt, badał tylko stan faktyczny (si preces vertitate nituntur), czy to jest właśnie
prawdą co ten ktoś zadający pytanie opisał.
-Episcopalis audientia- jest to sądownictwo biskupie, pojawiło się w Rzymie czasach, kiedy
chrześcijaostwo stało się religią panującą, mniej więcej od czasów Konstantyna Wielkiego.
Początkowo były kompetentne tylko dla rozstrzygania spraw osób duchownych oraz instytucji
kościelnych, sporów o charakterze prywatno-prawnym, z czasem uzyskały kompetencje we
wszystkich innych sprawach o ile zainteresowane osoby się do nich zwracały. Egzekucję takiego
wyroku zapewniała władza paostwowa.

ŚRODKI OCHRONY POZAPROCESOWEJ
Dla usprawnienia toczącego się postępowania pretor mógł wydad środki o charakterze
administracyjno-prawnym. Pretor wydawał je zawsze na wniosek zainteresowanej strony, po
wstępnym rozpoznaniu sprawy. Wszystkie te środki oraz sytuacje w jakich je stosowano musiały byd
zapowiedziane w edykcie.
-Interdykty- nakazy albo zakazy jakiegoś zachowania. Np. ktoś, kto chce wytoczyd drugiemu sprawę
bo podejrzewa, że jego rzecz u niego się znajduje, prosi drugą stronę o okazanie tej rzeczy, by ją
zidentyfikowad, druga strona utrudniając postępowanie odmawia, wówczas zainteresowany udaje się
do pretora a ten nakazuje okazanie rzeczy, bo bez tego okazania proces nie może się toczyd
(rozpocząd).
-Missiones- to środki polegające na wprowadzeniu zainteresowanego w posiadanie całości lub części
majątku przeciwnika. Stosowano go bardzo często np. w celach egzekucyjnych, był to środek
przymusu.
-Stypulacja pretorska- jest to kontrakt (umowa), która jest wymuszona przez pretora. Drugą stroną
stypulacji jest zawsze pretor. Stosowano je głównie po to by jedna ze stron zagwarantowała jakąś

czynnośd procesową drugiej np. cautio indicio sisti. Sankcją za złamanie przyrzeczenia była zapłata
określonej sumy pieniężnej.
-In integrum restitutio- jest to przywrócenie do stanu poprzedniego. Stosowano go bardzo rzadko,
miał charakter środka ostatecznego- ultimum remedium. Stosowano go np. jako surogat apelacji;
podstawami uzasadniającymi restitutio były: metus, dolus, error, niedojrzałośd kontrahenta, capitis
deminutio, umotywowana nieobecnośd.