Mały słownik pojęć - genetyka.

Allel → to alternatywna forma genu, jedna z dwóch (bądź więcej) postaci danego genu, która warunkuje powstanie cech przeciwstawnych; występująca w określonym, tym samym locus (miejscu genowym) chromosomów homologicznych; komórka rozrodcza (gameta) posiada jeden allel danego genu; allele oznaczone są zwykle symbolem literowym, pisanym kursywą, przykładowo: A, a; S, s; I^A, I^B, i⁰.

Allel dominujący → jest allelem, który może samodzielnie się wyrazić, maskując obecność innego allelu, tzn. w heterozygocie jego efekt działania sprawi, że nie będzie przejawiała się obecność allelu recesywnego; allel ten może również warunkować cechę w homozygocie (homozygota dominująca); zazwyczaj oznacza się go wielką literą, np. A.

Allel recesywny → jest allelem, który ulega ekspresji tylko w przypadku nieobecności allelów dominujących, w heterozygocie jest on maskowany; zazwyczaj oznaczany jest małą literą, np. a.

Chromatyda → jest to połówka chromosomu podzielonego podłużnie, występująca w jądrze komórkowym od momentu syntezy do metafazy w mitozie lub metafazy II w mejozie, następnie chromatydy danego chromosomu rozchodzą się, stając się chromosomami potomnymi; każda chromatyda zawiera cząsteczkę DNA oraz białka zapewniających odpowiedni poziom skondensowania.

Chromosom → to struktura zbudowana z DNA oraz białek, zawierająca geny, powstająca na skutek kondensacji chromatyny; u prokariontów przyjmuje formę pojedynczą, kolistą, natomiast u eukariontów chromosomy mają formę pałeczkowatą; liczba, kształt oraz organizacja chromosomów w komórce jest cechą gatunkową.

Chromosomy homologiczne → to chromosomy mające taki sam wygląd oraz zestaw genów określających takie same cechy - zawierają różne allele takich samych genów, które tworzą podczas mejozy pary i między którymi zachodzi crossing-over; jeden chromosom homologiczny z pary pochodzi od matki, a drugi od ojca.

Diploidalność → to występowanie w jądrze komórkowym komórek somatycznych podwójnego zespołu (2n) homologicznych chromosomów.

Dominacja niezupełna → wynika ze współdominacji alleli danego genu, czyli gdy dominujący allel nie maskuje w całości recesywnego allelu; uwidacznia się to w heterozygocie jako fenotyp pośredni, np. u dziwaczka dominujący allel A odpowiada za barwę czerwoną kwiatów, recesywny allel a za białą, heterozygoty Aa będą miały różowe kwiaty.

Dominacja zupełna → zachodzi, gdy z dwóch alleli określonego genu jeden maskuje całkowicie drugi, np. u grochu dominujący allel A odpowiadający za kwiaty czerwone ma przewagę nad recesywnym allelem a odpowiadającym za wytworzenie białych kwiatów i w heterozygocie Aa kwiaty będą czerwone.

Fenotyp → jest to zespół dostrzegalnych cech danego organizmu (anatomicznych, morfologicznych, biochemicznych i fizjologicznych), które zostały wykształcone pod wpływem czynników dziedzicznych (genotyp), modyfikowanych przez warunki środowiskowe; cechy fenotypowe to: kolor oczu, włosów, wzrost, grupa krwi, liczba krwinek czerwonych itp.

Gameta → to komórka rozrodcza (płciowa), która zawiera haploidalny (zredukowany do połowy w stosunku do pozostałych komórek organizmu) zestaw chromosomów; powstaje w wyniku mejozy; u człowieka gametą żeńską jest komórka jajowa, a męską - plemnik.

Gen → to fragment łańcucha DNA (lub RNA u pewnych wirusów), którego sekwencja nukleotydów jest informacją genetyczną warunkującą właściwą syntezę białka lub kwasu RNA, co następnie na skutek ciągu reakcji skutkuje wykształceniem danej cechy organizmu; termin ten wprowadził Wilhelm Johannsen, traktujący gen jako najmniejszą jednostkę dziedziczności.

Genom → jest kompletnym zespołem czynników dziedziczenia zawartym w haploidalnej (zredukowanej) liczbie chromosomów organizmu, czyli to całość DNA (lub RNA u niektórych wirusów) zawierającego informację genetyczną, dotyczącą szczegółów budowy oraz funkcjonowania danego osobnika.

Genotyp → jest zespołem wszystkich genów, który warunkuje dziedziczne właściwości danego organizmu; zestaw genów w każdym organizmie jest indywidualny, chociaż genotypy osobników z jednego gatunku są do siebie bardzo zbliżone, a międzygatunkowo różnice są dużo większe; genotyp wraz ze środowiskiem ma wpływ na fenotyp osobnika.

Haploidalność → to charakterystyczne dla gamet występowanie w jądrze komórkowym tylko jednego zespołu (n) homologicznych chromosomów z dwóch obecnych w diploidalnych (2n) komórkach.

Heterozygota → jest organizmem zawierającym w genotypie różne allele takiego samego genu lub kilku genów w homologicznych chromosomach; produkuje gamety posiadające różny skład genetyczny, w wyniku czego potomstwo ma zwiększoną różnorodność genetyczną.

Homozygota → jest organizmem zawierającym w genotypie takie same allele jednego bądź większej ilości genów w homologicznych chromosomach; produkuje jednakowe gamety, potomstwo takich samych homozygot jest jednolite, a różnych jest wysoko heterozygotyczne.

Homozygota dominująca → jest osobnikiem, u którego obydwa allele genu (np. AA) lub większej ilości genów (np. potrójna homozygota dominująca: AABBCC) są dominujące.

Homozygota recesywna → jest osobnikiem, u którego obydwa allele genu (np. aa) lub większej ilości genów (np. potrójna homozygota recesywna: aabbcc) są recesywne.

Inżynieria genetyczna → są to techniki ingerencji w genetyczny materiał oraz bezpośredniego manipulowania nim w celu zmiany właściwości.

Klon → jest grupą komórek bądź organizmów posiadających identyczny genotyp, które powstały na skutek podziału mitotycznego, prostego lub rozmnażania bezpłciowego bądź dzięki metodom inżynierii genetycznej.

Kod genetyczny → jest sposobem, według którego informacja genetyczna jest tłumaczona z sekwencji czterech różnych nukleotydów w DNA na odpowiednie ułożenie aminokwasów (ok. 20) w łańcuchu polipeptydowym białek; jest on: trójkowy, niezachodzący, bezprzecinkowy, jednoznaczny, zdegenerowany oraz uniwersalny.

Kodon → inaczej trójka kodująca lub tryplet, to trzy kolejne nukleotydy w mRNA, które oznaczają aminokwas bądź sygnał kończący translację.

Linia czysta → jest zbiorem homozygotycznych pod względem jakiejś cechy bądź cech osobników.

Locus → (l.mn. loci) to region na chromosomie, gdzie umiejscowiony jest gen.

Mutacja → to nagła, bezkierunkowa, skokowa i dziedzicząca się (trwała) zmiana w genetycznym materiale organizmu; spowodowana zmianą w zakresie genu, struktury chromosomu lub genomu; powstaje samorzutnie bądź wywołana sztucznie; forma zmienności genetycznej.

Mutageny → to wszelkie czynniki wywołujące zmiany dziedziczne (mutacje).

Poliploidalność → to zjawisko zwielokrotnienia liczby chromosomów w jądrze ponad normalną wartość.

Rekombinacja → jest procesem wymiany genetycznego materiału, skutkującym powstaniem nowych genotypów; prowadzą do niej niezależna segregacja genów i crossing-over w mejozie oraz losowe łączenie się gamet (u wyższych organizmów) lub transformacja i transdukcja (u bakterii).

Replikacja → jest procesem kopiowania, podwajania ilości DNA; jest semikonserwatywna (nowa nić powstaje na matrycy starej nici).

Transgeniczny organizm → to organizm, któremu do genomu wprowadzono geny pozyskane z innego gatunku (obcy kawałek DNA), które przekazane zostaną potomstwu.

Transkrypcja → jest przepisaniem informacji genetycznej z DNA na mRNA.

Translacja → jest syntezą białka o określonej według matrycy mRNA sekwencji aminokwasów.

Zmienność genetyczna → to różnica osobników jednego gatunku w genotypie, a w efekcie w fenotypie; umożliwia działanie doboru naturalnego, wpływa na przystosowanie osobników; mutacje są jej głównym źródłem.

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

---