Poglądy polskich psychologów i pedagogów
na osobowość nauczyciela
Wiele warunków składa się na dobre wychowanie, lecz jeden wśród nich jest szczególnej wagi: doskonałe wychowanie może być dziełem tylko doskonałego wychowawcy. Wiedział już o tym świetny nauczyciel narodu polskiego Andrzej Frycz Modrzewski, gdy w dziele „ O poprawie Rzeczypospolitej” stawiał „szkolny stan” na równi z najwyższymi stanami, zakładając, iż tylko doskonały nauczyciel może zaszczepić uczniom w szkole te cnoty, na których opierają się prawa w Rzeczypospolitej panujące.
Jak być dobrym nauczycielem? Jakie cechy powinny charakteryzować dobrego nauczyciela? Takie pytanie zadawano sobie zapewne w sposób mniej lub bardziej świadomy od czasu pojawienia się pierwszych pedagogów. Jakiego chciałbym mieć wychowawcę? - Myślą niejednokrotnie uczniowie. Czy ta osoba będzie odpowiednia da mojego dziecka? - Zastanawiają się rodzice. Czy dobrze spełniam swoją rolę? - Ten problem nurtuje prawdopodobnie wielu nauczycieli. Początkowo odpowiedzi na te pytania formułowano intuicyjnie. W miarę rozwoju takich nauk jak pedagogika czy psychologia, zaczęto budować pewne schematy, normy i wzorce określające cechy, jakim powinni odpowiadać nauczyciele - wychowawcy.
Wincenty Okoń w książce pt. „Osobowość nauczyciela” obok własnych sformułowań zawartych we wstępie, przedstawił rozprawy znakomitych pedagogów z początku XX wieku: Jana Władysława Dawida, Zygmunta Mysłakowskiego, Stefana Szumana, Mieczysława Kreutza i Stefana Baleya.
Pierwszy ze wspomnianych autorów zatytułował swe rozważania „O duszy nauczycielstwa”
i przedstawił w nich pogląd, że w pracy pedagogicznej bardzo ważne jest doświadczenie
i znajomość psychologii. Jednak ponad wszystko stawia osobę nauczyciela, który powinien być dobrym człowiekiem o wrodzonych predyspozycjach do tego zawodu. Powinna to być osoba zdolna do sympatyzowania z innymi, uczestnicząca w cudzych stanach duchowych, nie będąca samolubną, życzliwa, pobłażliwa, skłonna do poświęceń, dążąca do udoskonalenia innych. Całość tych cech jest określana przez Dawida mianem „miłości dusz ludzkich”
i stanowi według niego istotę nauczycielskiego powołania. Równie ważne czynniki to: odpowiedzialność, dążenie do doskonałości własnej i innych, świadome kształtowanie otoczenia uczniów i ich zainteresowań. Reasumując istotą „duszy nauczycielstwa” jest potrzeba doskonałości, poczucie odpowiedzialności i obowiązku, wewnętrzna prawdziwość, moralna odwaga i ponad wszystko „miłość dusz ludzkich”.
Profesor Zygmunt Mysłakowski w swej pracy, pt.„Co to jest talent pedagogiczny” podobnie jak Dawid uważa, że nauczyciel powinien wyróżniać się wybitnymi cechami. Co, według autora, kryje się pod pojęciem „talent pedagogiczny”? Wrodzona wyobraźnia pozwalająca na „wżywanie się w cudze stany psychiczne”, instynkt rodzicielski, pobudliwość uczuć, nastawienie psychiki na zewnątrz. Wszystkie te wymienione zalety powinny być
u nauczyciela dużo silniej rozwinięte niż u przeciętnego człowieka. Talent pedagogiczny według Mysłakowskiego to cecha wrodzona, która powinna być świadomie doskonalona i rozwijana.
Profesor Stefan Szuman pisząc również o „talencie pedagogicznym” przedstawia pozornie odmienny pogląd niż poprzedni autor. Twierdzi, że nikt nie rodzi się nauczycielem i talent pedagogiczny nie jest zdolnością wrodzoną. Według Szumana, każdy człowiek utalentowany rodzi się z pewnymi cechami, które warunkują, że talent powstanie i rozwinie się
w sprzyjających okolicznościach. Można by się nie zgodzić z deklaracją autora, że nie uznaje on talentu pedagogicznego jako zdolności wrodzonej. Z przytoczonych rozważań wynika, że istnieje talent pedagogiczny, z którym człowiek się rodzi, lecz nie każdy posiadający tę zaletę rozwija ją i wykorzystuje. Autor w dalszej części, w sposób szczegółowy i usystematyzowany analizuje cechy dobrego nauczyciela na różnych płaszczyznach. Jedną z nich jest tzw. „ocena urzędowa” polegająca na określeniu kwalifikacji i zdolności zawodowych. Druga „psychologiczno-pedagogiczna” ma na celu analizę osobowości, talentów i dyspozycji psychicznych. Trzecia możliwość oceny to porównanie z teoretycznym nauczycielem idealnym. Szuman szerzej rozwija problem nauczyciela doskonałego. Jest jednak zdania, że takiego wzoru - ideału, czy choćby zbioru pewnych norm, którym powinien odpowiadać nauczyciel, nie sposób określić, ponieważ nie istnieje jeden typ dobrego pedagoga. Poświęcając wiele miejsca polemice z innymi autorami profesor Szuman przystępuje ostatecznie do własnych sformułowań dotyczących cech, jakimi powinien dysponować nauczyciel, sprowadzając pojęcie „talent pedagogiczny” do osobowości wychowawcy. Przede wszystkim dobry pedagog powinien wypracować „swój własny skuteczny styl wychowania”. Ponadto powinien posiadać takie istotne cechy jak: takt, etykę, moralność i miłość. Jako wniosek ostateczny autora można przyjąć stwierdzenie, że talent pedagogiczny przejawia się nie wspólnymi cechami nauczycieli według określonego schematu, lecz umiejętnym wykorzystaniem indywidualnych cech psychicznych każdego pedagoga spełniającego odpowiednią rolę w procesie nauczania i wychowania.
Mieczysław Kreutz w rozprawie pt. „Osobowość nauczyciela- wychowawcy” właśnie problem osobowości uważa za podstawowy. Rozważania autora dotyczą cech, jakie posiadają nauczyciele i jakie teoretycznie powinni posiadać. Kreutz wysuwa słuszną tezę, że wybitni pedagodzy mogą mieć bardzo różne osobowości, czym niejako potwierdza opinię profesora Szumana. Zaznacza jednak, że mimo odrębnych osobowości powinni oni mieć pewne cechy wspólne, decydujące o wpływie wychowawczym. Dużą część swojej rozprawy poświęca autor analizie teorii innych pedagogów, a w szczególności pracy Władysława Dawida „O duszy nauczycielstwa”. Kreutz nie tylko zgadza się z Dawidem w większości poglądów, ale przeprowadza próby udowodnienia, że właśnie miłość ludzi i skłonność do społecznego oddziaływania są zaletami, którymi powinien być obdarzony dobry nauczyciel. Cechy te jednak, według autora, są tylko motorem napędowym do gorliwej pracy, wykraczającej poza ramy obowiązków. Natomiast każdy pedagog powinien posiadać tzw. „zdolność sugestywną”. Jak sam Mieczysław Kreutz przyznaje, nie bardzo potrafi sprecyzować czym jest ta cecha i „poruszając się w temacie” raczej intuicyjnie, w dość zawiły i niejasny sposób próbuje określić ideę „zdolności sugestywnej”. Można wnioskować, że mianem tym nazwał autor zdolność oddziaływania połączoną z autorytetem pedagoga. Poza wymienionymi już cechami dobrego nauczyciela istnieją również czynniki, którymi pedagog oddziaływuje na uczniów w sposób niekontrolowany i dlatego bardzo ważne są w tej pracy zalety etyczne człowieka i silna osobowość.
Ostatni ze wspomnianych na wstępie autorów, profesor Stefan Baley, w jednym z rozdziałów swej książki zatytułowanym „Psychiczne właściwości nauczyciela - wychowawcy”, również analizuje problem w dwóch kategoriach: cechy wychowawcy idealnego i rzeczywistego. Istnieją dwie drogi badań tych zjawisk, dedukcyjna, która w wyniku daje obraz idealny - teoretyczny i indukcyjna, przedstawiająca wynik naturalny - rzeczywisty. Profesor Baley na podstawie różnych prac badawczych i ich wyników, w sposób bardzo precyzyjny określa cechy, jakim powinien odpowiadać idealny nauczyciel. Za najbardziej charakterystyczne zalety wymienione przez niego, można uznać: dokładność, przystosowalność, ambicję, przystępność, pociągającą powierzchowność, szerokość zainteresowań, zrównoważenie, pogodne usposobienie, uczynność, stałość. Inne cechy, jakie podaje nam autor na podstawie ankiety przeprowadzonej przez Dzierzbicką to: wczuwanie się, optymizm czy zamiłowanie do zawodu. W odniesieniu do typologii Sprangera wychowawca według Baleya powinien być typem człowieka społeczno - estetycznego, czyli oceniającego świat na podstawie własnych przeżyć i miłości człowieka. Psychikę nauczyciela określa Baley na podstawie podziału Kretschmana, który odróżnia dwie grupy: cyklotymików - otwartych optymistów i schizotymików - zamkniętych, szorstkich i oschłych. Autor skłania się do uznania typu cyklotymika za bardziej odpowiedni w odniesieniu do pedagoga.
W dalszej części swoich rozważań Baley po przeanalizowaniu różnych prac, badań i opinii, próbuje sformułować swoją teorię na temat, „Czym jest talent pedagogiczny i jakie jest jego znaczenie w pracy wychowawczej”? Autor większości cech dobrego nauczyciela nie utożsamia z tzw. „talentem pedagogicznym” poza jedną, a mianowicie zdolność „formowania wychowanka, zgodnie z jego immanentnymi możliwościami”. Taką wrodzoną zaletę posiadają tylko nieliczni, pozostali zaś mogą ją kształtować na bazie długoletnich doświadczeń.
Najmłodszy z wymienionych autorów Wincenty Okoń, który opatrzył książkę wstępem, krótko podsumowując opracowania poprzedników, przedstawia również swój punkt widzenia. Osobowość człowieka określa jako stosunek do świata i udział w jego przekształcaniu. Wychodząc z tej definicji, ustalił następujące cechy osobowości dobrego pedagoga: znajomość oraz przestrzeganie norm etycznych i społeczno-moralnych, a także posiadanie i głoszenie ideałów prawdy, dobra i piękna. Obok osobowości, ważnym czynnikiem jest stosunek nauczyciela do uczniów, przejawiający się w cierpliwości, wyrozumiałości i sprawiedliwości przy jednoczesnym dużym poziomie wymagań i stanowczości.
Ostatnią cechą, którą powinien posiadać nauczyciel według Okonia jest uspołecznienie, a więc praca na rzecz dobra całego społeczeństwa.
Z przytoczonych powyżej analiz wynika, że opinie autorów prac dotyczących poszukiwań wzorca - ideału nauczyciela, choć pozornie różne, mają wiele cech wspólnych. Reasumując nasuwa się dość lapidarne, ale słuszne stwierdzenie, że w zasadzie wszyscy po części mają rację. Trudno jest podjąć polemikę, czy pewne cechy dobrego pedagoga są wrodzone, czy też nabyte na skutek własnych przeżyć, doświadczeń lub świadomego kształtowania osobowości. Analiza taka jest właściwie zbędna, ponieważ najistotniejszym jest tu problem, aby do zawodu nauczycielskiego trafiały osoby posiadające określone cechy i zdolności, które następnie będą doskonalone i rozwijane zarówno na etapie kształcenia pedagogicznego jak i w pracy na szczeblach awansu zawodowego.
Biorąc pod uwagę wszystkie wspomniane czynniki można określić grupę cech, jakie powinien posiadać każdy pedagog, którego nazwijmy doskonałym, aby mógł odpowiednio spełniać stawiane przed nim zadania. Kolejność poszczególnych kategorii jest przypadkowa a ich znaczenie równorzędne, ponieważ trudno w tym przypadku mówić o hierarchii cech.
Niewątpliwie za bardzo ważny czynnik należy uznać ogromną wiedzę, jaką powinien posiadać nauczyciel, zarówno w swojej dziedzinie i dziedzinach pokrewnych, czy nawet nie związanych z przedmiotem nauczania, jak również w zakresie psychologii i pedagogiki, oraz dążenie do poszerzania i pogłębiania tej wiedzy, a także doskonalenia swojej osobowości.
Kolejna cecha to zdolność przekazywania wiedzy, a więc umiejętność wzbudzania zainteresowań, jasność i zrozumiałość wypowiedzi.
Obok kategorii, które umownie można nazwać merytorycznymi, występują czynniki określające stosunek nauczyciela do ucznia, czyli miłość do dzieci i młodzieży. Chociaż w języku polskim słowo „miłość” jest zarezerwowane do bardziej zażyłych stosunków rodzinnych lub partnerskich, to sądzę, że pora przełamać ten stereotyp. Miłość pedagogiczna musi wiązać się z uwzględnieniem podmiotowości ucznia, poznaniem jego potrzeb i dążeń. Istotnym czynnikiem, który nie tyle stanowi wskaźnik przygotowania nauczycielskiego, ile bezwzględnie ważny element pracy, jest być może wrodzona cecha, a mianowicie empatia. Umiejętność wczuwania się w przeżycia drugiego człowieka, na pewno pomaga lepiej zrozumieć uczniów, ich potrzeby i kochać bez względu na postawy. Empatia jest tą cechą, która pozwala uświadomić sobie konieczność występowania pozostałych cech mających wpływ na nasz stosunek do wychowanków. Wysokim wymaganiom, stanowczości, powinny zawsze towarzyszyć wyrozumiałość, tolerancja, zaufanie i sprawiedliwość. Właśnie brak zaufania lub poczucie niesprawiedliwości, mogą być powodem negatywnych zachowań uczniów. Należy również uwzględnić fakt, że nauczyciel oddziałuje nie tylko poprzez przekazywanie treści, ale całą swoją osobą, postawą, usposobieniem i wyglądem. Dlatego też wśród cech odgrywających ważną rolę, zarówno w procesie wychowania jak i nauczania, należy wymienić zgodność własnego postępowania z głoszonymi ideami.
Bibliografia:
Wincenty Okoń „Osobowość nauczyciela - Rozprawy J. Wł. Dawida, Z. Mysłakowskiego,
St. Szumana, M. Kreutza, St. Baleya, ze wstępem W. Okonia” Warszawa 1959
Wincenty Okoń „ Zarys dydaktyki ogólnej” Warszawa 1970
3