POLITYKA SPOŁECZNA - WYKŁADY.
Wykład z dnia 27.01.2012 r.
Geneza polityki społecznej i jej krótki rys historyczny.
Otto Von Bismarck - twórca polityki społecznej.
Początkowo problem niedostatku dotyczył tylko robotników, później jego zasięg rozszerzył się na inne grupy społeczne. Problemy w społeczeństwie nie pojawiły się z dnia na dzień istniały zawsze, ale uważano je za coś naturalnego i normalnego. Wraz z rozwojem gospodarczym i intelektualnym społeczeństwa zauważono ubóstwo i potrzeby człowieka. Aby poprawić sytuację najuboższych, dotychczasowy sposób funkcjonowania społeczeństwa starano się zmieniać za pomocą nowych rozwiązań prawnych.
Pierwsze w Europie reformy wprowadzono w 1601 roku w Anglii - „ Prawo Ubogich” (Poor Law), w którym rozróżniono żebraków na zdolnych do pracy i niezdolnych do pracy z powodu wieku lub kalectwa. Zdolni do pracy włóczędzy mieli być zmuszeni do pracy a za starców i kaleki odpowiadały władze lokalne. Żebranie zdolnych do pracy było zabronione. W roku 1530 nastąpiła likwidacja klasztorów, co spowodowało zamarcie działalności dobroczynnej Kościoła katolickiego. Wprowadzono obowiązkowe podatki na ubogich a ich niepłacenie mogło być karane więzieniem. Przestępstwem stała się również odmowa pracy zaproponowanej przez „nadzorcę ubogich”. Organizowano pracę i naukę różnych rzemiosł dla dzieci z biednych rodzin. Jednostką odpowiedzialną za pomoc dla ubogich były parafie, które zobowiązano do dostarczenia materiałów i narzędzi do pracy. Parafie miały też obowiązek budowania domów pracy przypominających więzienia (do 1777 roku było ich już ok. 2000 w Anglii i Walii). Pracujący w tych domach ludzie musieli nosić opaski identyfikacyjne na prawym ramieniu. W 1795 postanowiono pomagać także robotnikom z niskimi zarobkami a wysokość świadczeń uzależniono od ceny chleba i liczby dzieci. Nad całym systemem miała czuwać Tajna Rada, której raporty przesyłali sędziowie pokoju. Sędziowie pokoju sprawdzali działalność nadzorców ubogich. Z upływem czasu zaczęło pojawiać się niezadowolenie ze starego systemu spowodowane ciągłym wzrostem podatków na ubogich, dochodziło też do buntów samych ubogich i ataków na domy pracy. W 1834 roku wprowadzono New Poor Law, które miało na celu zdyscyplinowanie siły roboczej w dobie rewolucji przemysłowej. Ustawa ta zmniejszyła odpowiedzialność lokalną za opiekę nad najuboższymi i ograniczyła pomoc tylko do domów pracy (likwidacja wszelkich świadczeń dla ubogich z poza domów pracy). Warunki życia w domach pracy były bardzo złe, minimalne wyżywienie i rozdzielanie rodzin.
Powołano Rady Strażników, które miały pilnować, aby podatki na ubogich były niskie. Ważną rolę w pomocy dla ubogich odgrywało Towarzystwo Organizacji i Dobroczynności (1869). Powstałe wtedy teorie miały duży wpływ na kształtowanie się późniejszej polityki państwa. W 1946 roku wprowadzono ubezpieczenia społeczne finansowane z podatków i składek, 1948 - ustawa o pomocy społecznej, 1944 - ustawa o oświacie i obowiązek uczęszczania do państwowych szkół, 1947 - ustawa o ochronie zdrowia dostępnej dla wszystkich i finansowanej z budżetu.
Mówiąc o historii polityki społecznej nie możemy pominąć reform Bismarcka w Niemczech. Wkroczenie państwa w stosunki społeczne objawiło się poprzez wprowadzenie ubezpieczeń społecznych. Za narodziny polityki ubezpieczeniowej uznaje się odczytanie w 1881 roku przez kanclerza Niemiec Otto von Bismarcka orędzia Cesarza Wilhelma I dotyczącego prawa do opieki ze strony państwa dla niezdolnych do pracy. Uważano, że gospodarka powinna być na tyle efektywna, aby możliwe było wypłacanie rent i emerytur. Unikać należy bezrobocia i inflacji a państwo powinno stworzyć takie warunki by każdy obywatel miał możliwość edukacji. W1883 roku uchwalono ubezpieczenia chorobowe. Ubezpieczenie obowiązkowe obejmowało wszystkich robotników i urzędników przemysłowych z wyjątkiem zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie (włączeni zostali w 1911 roku) od 16 lat z zarobkami rocznymi poniżej 2000 marek. Składkę płacił w 2/3 zatrudniony a w 1/3 pracodawca. Instytucją tego ubezpieczenia były kasy chorych np. przemysłowe budowlane, górnicze. W gminach, w których mieszkało i pracowało przynajmniej 100 osób miały powstać lokalne kasy chorych. Świadczenia podstawowe obejmowały bezpłatne porady lekarskie, opiekę szpitalną w razie ciężkiej choroby, leki, opłacanie zasiłku chorobowego oraz pomoc dla kobiet do trzech tygodni po urodzeniu dziecka. W 1884 roku wprowadzono ubezpieczenia wypadkowe. Ubezpieczenie obowiązkowe zastąpiło odpowiedzialność zatrudniającego i początkowo objęło kopalnie, stocznie, fabryki, kamieniołomy, budownictwo i przemysł kominiarski. Świadczenia te obejmowały robotników i urzędników zatrudnionych w tych dziedzinach przemysłu z zarobkami niższymi niż 2000 marek/rok. W razie śmierci ubezpieczonego wypłacano zasiłek pogrzebowy i rentę rodzinną; w razie utraty części dochodu z powodu następstw powypadkowych wypłacano rentę w wysokości uzależnionej od stopnia utraconego dochodu, pokrywano też koszty leczenia; w razie trwałej niezdolności do pracy wypłacano rentę inwalidzką w wysokości 2/3 zarobków ubezpieczonego. Składkę płacił pracodawca, której wysokość była uzależniona od wielkości zakładu i ryzyka wypadku. W 1889 roku ustanowiono ubezpieczenia emerytalne i rentowe, które podobnie jak ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe były obowiązkowe dla wszystkich robotników powyżej 16 roku życia i niektórych kategorii pracowników umysłowych o dochodach rocznych poniżej 2000 marek. Składki płacono w równych częściach przez ubezpieczonego i zatrudniającego a gdyby wartość tych składek nie wystarczyła na świadczenia państwo zobowiązuje się je dofinansować. W ramach tego ubezpieczenia znajdują się dwa rodzaje świadczeń: renta inwalidzka (stopień utraty zdolności do pracy wynosi minimum 2/3,a staż pracy nie mniejszy niż 200 tygodni) i renta starcza (wiek 70 lat i staż pracy 25 lat).
W USA początkowo dominowały rozwiązania typu Poor Law. Pierwszym świadczeniem innego rodzaju były świadczenia dla kombatantów wojny secesyjnej. W 1920 roku wprowadzono system emerytur dla pracowników służb publicznych a niektóre duże przedsiębiorstwa wprowadziły prywatne systemy emerytalne. W roku 1935 uchwalono ustawę o zabezpieczeniu społecznym, obejmowała ona m.in. dotacje dla stanów na pomoc dla ludzi starszych i dzieci pozbawionych opieki rodzinnej; dotacje na odszkodowania z tytułu bezrobocia; dotacje dla matek i dzieci; dotacje na nowe programy ochrony zdrowia i pomoc dla niewidomych.
Wraz z upływem czasu, następował proces integracji polityki społecznej w skali międzynarodowej, aż do jej upowszechnienia w Europie wraz z powstaniem EWG. W 1961 roku powstała Europejska Karta Społeczna, która do dziś jest w Europie zbiorem podstawowych zasad polityki społecznej.
Ogólne definicje polityki społecznej
Termin „ Polityka społeczna „ powstał na przełomie XVIII i XIX wieku.
Jest to zorganizowane i świadome działanie państwa i innych organizacji, czyli normowanie, zapobieganie i planowanie w różnych dziedzinach w celu kształtowania stosunków międzyludzkich, warunków życia i pracy majce na celu m.in. zapewnienie świadczeń socjalnych, zaspokojenie potrzeb i zapewnienie porządku społecznego, usuwanie nierówności społecznych oraz podnoszenie kultury życia.
Do podstawowej grupy potrzeb należą: praca zgodna z kwalifikacjami, odpowiedni dochód z pracy, bhp, ochrona zdrowia, odpowiednie warunki mieszkaniowe, możliwość wypoczynku. Pomoc w zaspokojeniu tych potrzeb jest realizowana przez wiele dziedzin np. emerytalno-rentowa, pomocy społecznej, ochrony zdrowia, rodziny, socjalizacyjna i zatrudnienia.
Współczesne definicje polityki społecznej określają ją jako:
- sumę działań na rzecz postępu społecznego (def. wg. Konstantego Krzeczkowskiego)
- działalność państwa, samorządów i organizacji pozarządowych na istniejący układ stosunków społecznych, zmierzająca do poprawy warunków życia i pracy, ograniczenia nierówności społecznych oraz podniesienia ogólnego poziomu kultury życia (Antoni Rajkrewicz)
- to działalność państwa, samorządów i organizacji pozapaństwowych, której celem jest poprawa sytuacji materialnej, asekuracja przed ryzykami życiowymi, wyrównanie szans życiowych ekonomicznie i socjalnie najsłabszych (William Ajlejter).
Polityka społeczna jako nauka bada historię ludzkości, problemy i sposoby ich rozwiązywania w przeszłości, opisuje i ocenia zachowania jednostek w trudnych sytuacjach oraz szuka rozwiązań na przyszłość.
Modele gospodarki rynkowej:
1. Neoliberalna gospodarka rynkowa. Współczesny neoliberalizm jest spadkobiercą
wcześniejszych XIX wiecznych systemów liberalnych. Docenia rolę państwa, ale tylko jako
twórcy i strażnika ustroju. Odrzuca niemal w całości państwową gestię w gospodarce.
Neoliberalizm jest reakcją na nadmierny interwencjonizm i jego ekonomiczne skutki - wzrost
deficytu budżetowego, długu publicznego i inflacji. Hasłem neoliberałów jest: deregulacja,
czyli powrót do samoczynności mechanizmów ekonomicznych, odchodzenie od modelu
państwa opiekuńczego jako zmniejszającego aktywność i kreatywność ludzi. Gospodarka
powinna być więc wolna od ingerencji państwa w mechanizm rynkowy, regulowana jedynie
polityką pieniężno-kredytową banku centralnego i potrzebami budżetu państwa. Od strony
teoretycznej współczesny neoliberalizm oparty jest na tzw. ekonomii podażowej Zadaniem
państwa w tej koncepcji nie jest stymulacja popytu, ale tworzenie warunków sprzyjających
wzrostowi podaży i aktywności wytwórców, zmuszonych konkurencją do obniżania kosztów
produkcji i cen.
Neoliberalny model gospodarki rynkowej nie jest realizowany w wielu krajach. Jednak
tam gdzie koncepcje neoliberalne wprowadzono w życie efekt był tylko jeden: ogromny
sukces gospodarczy! Model sprawdził się zarówno w krajach o słabym jak i o dużym
poziomie rozwoju. Dzięki neoliberałom Chile z najbiedniejszego kraju Ameryki Południowej
stały się najbogatszym krajem tego kontynentu, a 60% obywateli określa siebie jako „klasę
średnią”. Wytrąca to argumenty z ręki tych, co twierdzą, że neoliberalizm powoduje ubóstwo
szerokich warstw społecznych i koncentrację bogactwa w rękach nielicznych. Spektakularne
sukcesy neoliberalizm odniósł przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej
Brytanii, gdzie pierwsze reformy wdrożyli Ronald Reagan i Margaret Thatcher. Od początku
lat 90. neoliberalizm realizuje również Nowa Zelandia.
2. Społeczna gospodarka rynkowa. Jest to niewątpliwie bardzo ciekawa koncepcja
funkcjonowania gospodarki rynkowej. Należy się jej przyjrzeć choćby dlatego, że wokół tego
typu gospodarki narosło wiele różnego rodzaju nieporozumień. A przecież nie bez powodu
zwolenników „czystej” społecznej gospodarki rynkowej zalicza się czasami do neoliberałów!
Głównym założeniem społecznej gospodarki rynkowej jest możliwość i konieczność
pogodzenia twardej logiki zasad liberalnej gospodarki rynkowej, swobodnego działania jej
mechanizmów z zabezpieczeniem określonego poziomu świadczeń socjalnych i
zapewnieniem w ten sposób spokoju społecznego. Odrzuca się jednak zarówno własność
państwową, jak i ingerowanie państwa w funkcjonowanie mechanizmów rynkowych.
Teoretyczne źródła społecznej gospodarki rynkowej tkwią w tzw. ordoliberalizmie.
Ordoliberalizm odniósł ogromne sukcesy w Niemczech Zachodnich. Koncepcję tą
wdrażał Ludwik Erhard, który nie dopuścił do nacjonalizacji przedsiębiorstw i ograniczenia
mechanizmu rynkowego. Dlatego rozbite po wojnie Niemcy szybko stały się najbardziej
rozwiniętym krajem europejskim. Trzeba więc jeszcze raz podkreślić, że społeczna
gospodarka rynkowa nie ma nic wspólnego z socjalizmem
i interwencjonizmem
państwowym, a dzięki bezkrytycznemu zaufaniu do mechanizmów rynkowych pozwala
odnieść gospodarczy sukces. Pewnym powrotem do korzeni tej koncepcji jest opublikowany
w 1999 roku przez Blaira i Schroedera „Manifest socjaldemokratyczny”, który wbrew nazwie
jest odwrotem od koncepcji tzw. trzeciej drogi i próbą powrotu do mechanizmów
wolnorynkowych.
3. Socjaldemokratyczna (interwencjonistyczna) gospodarka rynkowa. Jej podstawą
jest przyjęcie założenia tkwiącego w tzw. ekonomii dobrobytu, iż korzyści społeczne
wynikające z pewnego ograniczenia wolności gospodarczej będą większe niż straty. W
praktyce państwa realizujące ten model gospodarki rynkowej mają bardzo wysoką stopę
redystrybucji budżetowej, ogromne długi publiczne, nadmierne świadczenia socjalne,
wysokie obciążenia fiskalne przedsiębiorstw. Powoduje to ogólnie spadek stopy inwestycji i
wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie spadek konkurencyjności danej gospodarki. W
sferze społecznej model ten powoduje demoralizację części społeczeństwa, tzw. kulturę
bezrobocia, spadek aktywności i kreatywności.
Model ten, realizowany w większości krajów Europy Zachodniej odniósł jednak porażkę.
Dlatego następuje powolne wycofywanie się z jego niektórych założeń. Napotyka to jednak
na duży opór zarówno przyzwyczajonego do świadczeń socjalnych społeczeństwa jak i
przywiązanych do mirażu państwa opiekuńczego polityków. Czasami niektórzy teoretycy
ekonomii wyróżniają również dodatkowy typ gospodarki rynkowej: gospodarka rynkowa
„azjatyckich tygrysów”. Cechuje się ona z jednej strony daleko posunięta wolność
gospodarcza, a z drugiej autokratyzmem państwa, także w sferze polityki gospodarczej.
Ingerencja państwa (w przeciwieństwie do interwencjonizmu) preferuje przedsiębiorców, a
nie pracowników najemnych, których niskie płace i wymagania powinny zapewnić sukces
inwestycyjny i eksportowy. Gospodarki „azjatyckich tygrysów” powinny ewaluować w
kierunku jednego z trzech głównych typów gospodarki rynkowej. Można jedynie
przypuszczać, że najbliżej krajom tym jest do gospodarki neoliberalnej.
Mimo tak wielu modeli, mimo różnego stopnia interwencjonizmu państwowego, trzeba
jednak stwierdzić, że wszystkie przedstawione wyżej typy gospodarki rynkowej zachowują
istotne cechy ustrojowe i funkcjonalne, jak: dominacja prywatnej własności, rachunku
mikroekonomicznego, praca na własny rachunek i odpowiedzialność, wymienialność
pieniądza i mechanizm rynkowy jako główna forma funkcjonowania gospodarki
Model romański.
Dochodzi do częstych konfliktów, państwo pełni rolę arbitra. Polityka społeczna koncentruje się na redystrybucji dochodów i zasobów.
Model korporacyjny (Japonia, Korea)