Wczesne dzieciństwo.
FAZA NOWORODKA
1. 1 m.ż.-"Stadium noworodka", dziecko przystosowuje się do zmian temperatury, nowego sposobu oddychania i przyjmowania pokarmu oraz wydalania.
2. Przeciętna waga - 3,37 kg, wzrost 51,2 cm, głowa stanowi ok. 30% masy ciała, tułów długi, kończyny krótkie.
3. Włóknisto- kostne spojenia kośćca czaszki:
ciemiączko duże (zarasta do 15 miesiąca)- spojenie kości czołowych i ciemieniowych,
ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia)- spojenie kości ciemieniowych i potylicznych.
4. Postawa leżąca asymetryczna- głowa w jedną stronę, kończyny z tej strony, w którą skierowana jest głowa wyprostowane a z przeciwnej skrzywione też w stronę, w którą położona jest głowa..
5. Odruchy.
a) wspólne dla noworodka i dla człowieka dojrzałego:
odruch źrenicowy i mruganie,
ssanie i połykanie,
wydalanie moczu i kału.
b) charakterystyczne tylko dla noworodka:
odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca przy podrażnianiu stopy),
odruch toniczno- szyjny (czyli przybieranie postawy asymetrycznej),
odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała),
odruch chwytny,
odruch marszu automatycznego.
Utrzymanie tych odruchów w 2 półroczu jest sygnałem nieprawidłowego funkcjonowania układ nerwowego.
6. Rytm aktywności: snu i czuwania
a) P. Wolf- 6 poziomów pobudzenia- od głębokiego snu po krzyk,
głęboki sen- regularny oddech, zamknięte oczy, brak ruchu gałek ocznych- 8-9h/dobę,
sen lekki- szybkie ruchy gałek ocznych, nieregularny oddech- 8-9h/dobę,
drzemka- otwarte, ale nieprzytomne oczy,
bierne czuwanie- otwarte i przytomne oczy, spowolniona reakcja- 2-3h/dobę,
aktywne czuwanie- otwarte oczy, reaguje na bodźce,
aktywne czuwanie + krzyk- 1-4h/dobę.
b) noworodki śpią 16-18h/dobę, niemowlęta 13-14,
c) stan czuwania pojawią się 1 na 3-4h, głęboki sen co 50-60 min.
7. Zdolności sensoryczne noworodka.
równowaga- podniesione, kiedy płacze- uspokaja się,
dotyku- dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie,
smak- rozróżnia smaki, preferuje słodki,
węch- rozpoznaje zapach mleka matki, odwraca się od nieprzyjemnych zapachów,
słuch- preferuje dźwięki o czystych tonach, odwraca się w kierunku dźwięku,
wzrok- akomodacja oczu i widzenie kolorów są ograniczone.
8. Poziom rozwoju narodzonego dziecka:
skala Apgar- częstość uderzeń serca, reakcja na ból,
skala Oceny Zachowania Noworodka wg Braselthona- reakcja na stres, kontrola pobudzenia, napięcię mięśniowe.
skala Farra- kolor skóry, kształt małżowiny usznej, podeszwowych pofałdowań skóry,
skala Dubrowitza- zgięcie dłoni, sprężystość kończyn górnych, zdolność utrzymywania głowy,
skala Ballarda- meszek płodowy,brodawki piersiowe, małżowiny uszne,narządy płciowe,ułożenie ramion.
Dzieci w 2-3 dobie życia są zdolne do naśladowania wyrazów mimicznych swoich opiekunów.
ZMIANY ROZWOJOWE NIEMOWLĘCIA
1) Rozwój morfologiczny i zmiany fizjologiczne.
1 r.ż. procesy anaboliczne przeważają nad katabolicznymi- wzrost zwiększa się 50%, waga podwaja się po 3-4 miesiącach,
do 6miesiąca "faza bierności"- ustrój dziecka i parametry biochemiczne są takie jak w okresie płodowym,
od 5-7 miesiąca "fizjologiczne urodziny"- po nich "faza ekspansji" prowadząca do homeostazy,
z pierwotnej kifozy ok. 3-4 wyodrębnia się lordoza szyjna a około 9-12 lordoza lędźwiowa, powstająca w efekcie pionizacji ciała,
szybki przyrost masy tkanki mózgowej- nerwów czaszkowych oraz rozrost pól i okolic kory,
od 6 miesiąca rozpoczyna się proces wyżynania zębów mlecznych i trwa do 3 r.ż.,
2. Rozwój postawy ciała, lokomocji, chwytania i manipulacji.
Rozwój psychoruchowy- powiązanie psychiki i motoryki.
3 kierunki rozwoju:
cefalokaudalny- od części głowowej, przez tułów po część nożną,
proksymodystalny- od osi podłużnej ciała na boki,
łokciowo- promieniowy- w osi poprzecznej ciała od 5 małego ciała:
wcześniej przyswaja ruchy cykliczne (dwufazowe, np. poruszanie ręką z grzechotką) niż acykliczne (trójfazowe, np. spostrzeganie, sięganie i chwytanie),
w 3 miesiącu dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest sztywno trzymać głowę, w 8 miesiącu samodzielnie siedzieć, w 10 stać, trzymając się oparcia,
1. Rozwój lokomocji:
3 m. obrót z pleców na bok
5 m. z brzucha na plecy
6 m. z pleców na brzuch
8 m. samodzielne siadanie i pełzanie
10-11 m. raczkowanie
12-13 m. chodzenie
2. Rozwój umiejętności dowolnego chwytania:
4-5 m. ruch wahadłowy, chwyt dłoniowo- łokciowy, sięga jedną ręką, postukiwanie, potrząsanie,
5-6 m. chwyt prosty całą dłonią do góry, wykonuje symetryczne ruchy ku przedmiotowi obiema rękami,
6-8 m. ruch łukowaty, pochylenie całego ciała ku przedmiotowi, chwyt nożycowy, przywodzenie kciuka do pozostałych palców, sięga jedną ręką, przedmioty przekłada z ręki do ręki,
8-9 m. ruchomy staw nadgarstka, chwyt pensetkowy, chwytanie opuszkami palców, angażuje obie ręce.
3. Koordynacja wzrokowo- ruchowa: chwytanie i sięganie przebiega pod kontrolą wzroku od okresu chwytu dowolnego tj. od 4 m. Pod koniec okresu niemowlęcego dziecko manipuluje przedmiotem używając obu rąk.
Rozwój poznawczy, czynności eksploracyjne.
1. Percepcja- zdaniem E.J. Gibson dziecko od 1 dni życia identyfikuje bodźce, które są ważne dla jego orientacji w otoczeniu. Uczy się dostrzegać tożsamość obiektów. Noworodek reaguje na zmianę intensywności światła: otwiera oczy w ciemności i zamyka je przy ostrym świetle. Do ok. 3 m. proces akomodacji soczewek nie zachodzi prawidłowo, Co powoduje, że niemowlę widzi obiekty oddalone od niego do około 21 cm. W 12 m. ostrość wzroku dorównuje ostrością dorosłego. Po urodzeniu dziecko rozróżnia szarą powierzchnię od powierzchni pokrytej biało-czarnymi pasami o szerokości 2,5 cm..Między 1-3 m. dziecko dostrzega organizację obrazu.Około 13 m. rozwija widzenie stereoskopowo- binokularne, zapewniające widzenie głębi.
Ruchy gałek ocznych niemowlęcia są podobne jak u dorosłego, u noworodka pojawiają się ruchy skakkadowe przy przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt. Niemowlęta skupiają wzrok na brzegach przedmiotów, a przy jego poruszeniu się, przenoszą wzrok ku części środkowej i poszukują wyróżniających się cech. Stwierdzono, że dzieci patrzą dłużej na twarz osoby mówiącej lub uśmiechniętej.
Noworodki odróżniają kolor czerwony od zielonego a w wieku 3 m. rozróżniają 4 podstawowe barwy, przy czym preferują żółtą i czerwoną w stosunku do zielonej i niebieskiej. Percepcja ma charakter intermodalny. Współdziałanie słuchu i wzroku pojawią się ok. 2 m.ż., następnie znów zaznacza swoje istnienie koło 5. Niemowlęta od 2-4 m. reagują na odpowiedniość miny i tonu głosu.
Rozwój przechodzi przez 3 etapy:
spostrzegania monosensorycznego pierwotnego- faza inicjująca, nastawiająca i aktywizująca, zostają pobudzone np. obrzeża siatkówki, zewn. części dłoni...
W następnych fazach: uspokajającej i odprężającej zostają pobudzone centralne części receptora a w fazie efektu poznawczego mamy mozaikę pojedynczych wrażeń.
spostrzeganie polisensoryczne- tu też faza inicjująca, nastawiająca i aktywizująca, zostaje pobudzony jeden zmysł. W następnych fazach uspokajającej i odprężającej zostaje zaangażowany zwykle dotyk, a w fazie efektu poznawczego mamy identyfikację przedmiotu i stwierdzenie jego realności.
spostrzeganie monosensoryczne wtórne-
w nich pobudzenie jakiegoś zmysłu, lub odbiór znaku, np. słowa. W następnych fazach mamy aktualizację notacji przedmiotu a w efekcie poznawczym powstanie umysłowego obrazu przedmiotu.
2. Czynności eksploracyjne- prowadzą do zaspokajania potrzeb poznawczych jednostki, występują w formie nastawienia receptorów, zbliżenia się do przedmiotu, manipulowania nim. Zdaniem Piageta pojawienie się eksplorowania przedmiotów znamionują dwa zjawiska:
dziecko stosuje wiele różnych schematów czynnościowych do jednego przedmiotu,
przejawia tendencję do modyfikowania czynności w celu wykrycia właściwości przedmiotu.
Podejmowane przez dziecko działania badawcze są zwykle krótkie, nie tak pewne jak wykonawcze i nie towarzyszą im negatywne emocje. Czynności eksploracyjne prowadzą do zdobycia informacji i doświadczeń poznawczych, dzięki którym dziecko może przejść na wyższy etap rozwoju.
Na początku 2 r.ż. coraz większą rolę odgrywa badanie za pomocą słów i ozpoczyna się proces odkrywania umysłu, następuje to stopniowo:
3 m.- społeczny uśmiech,
5 m.- różnicowanie emocji,
7-8 m.- lęk społeczny,
9 m.- zabawy „daj- masz ”.
Stanowi to zalążek dziecięcej teorii umysłu, czyli fragmentu dziecięcej reprezentacji świata, która dotyczy stanów psychicznych innych osób.
Przedwerbalne formy komunikacji.
Po urodzeniu dziecko rozpoznaje głos matki i odróżnia go od głosu innej kobiety, w pierwszym miesiącu dziecko różnicuje dwa syntetyczne dźwięki mowy, które różnią się początkową spółgłoską, np. p - b. W ciągu 3- 4 m.ż. większość kontaktów z matką ma formę interakcji twarzą w twarz. Do komunikowania się z otoczeniem dziecko wykorzystuje zachowania niewerbalne: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty. Wyróżniono kilka form płaczu w zależności od barwy, siły i ciągłości krzyku. Płacz podstawowy charakteryzuje się monotonnym, przerywanym krzykiem. Płacz z bólu cechuje krzyk z nagłym początkiem, którego siła narasta, jest głośny i ostry. Płacz gniewny odznacza się poczerwienieniem twarzy, przerywanymi łkaniami i długim czasem trwania.
S. Wolter i R. Eryting przedstawili kategoryzację gestów, wyróżniając dwie ich grupy:
gesty wskazujące, pojawiają się między 9 a 13 m.ż., wyrażają prośbę o przedmiot,
gesty reprezentujące, tworzą względnie trwałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki, występują powyżej 14 m.ż.,
Dla porozumiewania się dziecka w okresie prewerbalnym charakterystyczna jest komunikacja ostensywna, polegająca na zwracaniu uwagi w otoczeniu przez ich wskazywanie. Kiedy dziecko zaczyna posługiwać się językiem, łączy wyrażenia deiktyczne (wskazujące np. „tu, tam”) z gestami.
Rozwój wokalizacji wg Starka:
stadium odruchowego krzyku i życiowych odgłosów (od 0-8 tydzień), dźwięki krzyku są wskaźnikiem zdrowia dziecka, uwarunkowane są strukturą anatomiczną, istnieje mała możliwość zmian dźwięków,
stadium gruchania i śmiechu (8-20 tydzień), wydaje dźwięki w społecznej interakcji, sygnalizuje dyskomfort, przywołuje, prosi, pojawia się śmiech,
stadium zabaw wokalnych (16-30 tydzień), wypowiada proste sylaby z przedłużaniem dźwięków, wydawane dźwięki są czymś pośrednim między gruchaniem a gaworzeniem (paplaniem),
stadium samonaśladującego gaworzenia (od 25-50 tygodnia), częściej gaworzy gdy jest samo, niż gdy są przy nim dorośli, produkcja dźwięków zaczyna spadać, zmniejsza się liczba spółgłosek,
gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej (od 9-18 miesiąca), wypowiedzi są niezrozumiałe, ale oddają charakterystyczną intonacje.
Porozumiewanie się niemowlęcia z dorosłymi.
Wczesne kontakty matki z dzieckiem realizowane za pomocą środków werbalnych i niewerbalnych zostały nazwane konwersacjopodobnymi. Poprzez ten kontakt dziecko odkrywa rytm komunikacyjny i otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się języka. C. Trevarthen nakreślił linię rozwoju komunikowania się w niemowlęctwie:
intersubiektywność pierwotna- dziecko interesuje się osobami, uczestniczy w interakcjach, kieruje gesty, miny, spojrzenia przez zainteresowanie wyłącznie przedmiotami, które stanowią płaszczyznę porozumienia, nie zaś samymi osobami,
wtórna intersubiektywność- dzieli zainteresowanie między osoby a przedmioty.
Emocjonalny i społeczny rozwój niemowlęcia.
Już w pierwszym miesiącu dziecko reaguje na podniecenie lub niepokój osoby, która je karmi, w 2 m. dziecko ożywia się w kontakcie z dorosłym, uspokaja pod wpływem pieszczotliwego przemawiania, a w 3 m. odwzajemnia uśmiech dorosłego. W 4 m. wyraża niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nie uwagi, w 5 m. reaguje strachem na nieznane osoby, w 7-8 m. próbuje zwrócić na siebie uwagę dorosłego płacząc lub gaworząc a w 10 m. naśladuje ruchy dorosłego i włącza się do wspólnej zabawy. W 6 m. dzieci potrafią wyrażać te samą emocję Co twarz na którą patrzą. Dla prawidłowego rozwoju emocji dziecka niezbędne jest przywiązanie, które rozwija się od chwili urodzenia. M. Ainsworth wyodrębniła 3 typy przywiązania:
dzieci lękowe- unikające, nie przejawiają emocji negatywnych w czasie rozstania z matką, ale gdy wraca unikają jej,
dzieci ufnie przywiązane- wykazują negatywne emocje gdy matka je opuszcza i reagują entuzjastycznie na jej powrót,
dzieci lękowo- ambiwalentne- wykazują emocje w trakcie rozstania z matką i reagują agresją przy jej powrocie.
Pod koniec 1 półrocza dziecko obserwuje inne dziecko i uśmiecha się do niego, w 3 kwartale gaworzy do innych dzieci, naśladuje ruchy rówieśnika, daje zabawkę i reaguje protestem na jej zabranie. Pod koniec 1 roku próbuje zwrócić na siebie uwagę rówieśnika gaworząc, złości się, gdy rówieśnik oddala się. Dziecko traktuje partnera podobnie jak inne obiekty w otoczeniu: dotyka, popycha, pociąga.
WIEK PONIEMOWLĘCY
Charakterystyka rozwoju fizycznego i motorycznego.
Zwolnienie przyrostu wagi przy szybko postępującym wzroście (wyszczuplenie), dalszy proces kostnienia oraz utrwalanie fizycznych krzywizn kręgosłupa.Pierwsze kroki są krótkie, nieregularne, brak koordynacji. Dziecko roczne przyjmuje charakterystyczną postawę podczas chodzenia: tułów prosty, głowa pochylona, ręce rozstawione szeroko. U dwulatka następuje wydłużenie kroku i niższe unoszenie stóp.
Rozwój lokomocji w okresie poniemowlęcy.
15 m. wchodzi po schodach na czworakach.
18 m. ciągnie za sobą przedmioty na sznurku, wchodzi po schodach z pomocą dorosłego.
25- 30 m. schodzi po schodach bez trzymania się poręczy i stawiając nogi na przemian, skacze i biega.
36 m. jeździ na 3-kołowym rowerku, stoi na palcach.
Na 2 r.ż. przypada okres rozwoju manipulacji specyficznej, dostraja swoje ruchy do kształtu przedmiotów. Zabawa z klockami (budowanie wieży): 18 m.- 3- 4 klocki, 21 m.- 5 klocków, 24 m.- 6 klocków, Ok. 21 m. buduje pociągi a ok. 30 budowle trójwymiarowe, np. mosty.
Uaktywnia się mechanizm naśladowania, większość dzieci w 2 r.ż. potrafi posługiwać się łyżką,ołówkiem. Dzieci 2,5-roczne potrafią nałożyć części ubrania. Trzylatek umie umyć buzię, ręce i wytrzeć się ręcznikiem.
Rozwój czynności poznawczych jako podstawa różnicującej się aktywności.
Rozwój inteligencji sensoryczno- motorycznej.
Dzięki powtarzanie reakcji, uogólniającej (wykonywanie tej samej reakcji w odpowiedzi na różne bodźce) i różnicującej (różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu) następuje poszerzanie reakcji dziecka, w efekcie czego powstaje czynność psychiczna, której wewnętrznym modelem jest schemat.
Schematy czynnościowe:
stadium I- schematy czynnościowe pierwotne, wywodzą się z czynności odruchowej organizmu, np. schemat ssania,
stadium II- połączenie stadium I z elementami sensomotorycznymi, co prowadzi do powstania przystosowań nabytych, np. ssanie kciuka,
stadium III- 4-8 m.ż.- skierowanie aktywności dziecka ku światu przedmiotów i wypracowanie schematów czynnościowych wtórnych (np. potrząsanie przedmiotów),
stadium IV- 8-12 m.ż.- łączenie schematów czynnościowych wtórnych w działaniu dziecka,
stadium V- 12-18 m.ż.- dziecko wykorzystuje wiele schematów w kontakcie z jednym przedmiotem.
stadium VI- 18- 24 m.ż.- dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami umysłowymi.
W okresie inteligencji sensoryczno- motorycznej dziecko odkrywa związek między pewnymi zdarzeniami w otoczeniu a przeżywaniem przyjemności. Podstawą tych odkryć jest asymilacja uogólniająca.
Na podstawie asymilacji różnicującej odkrywa relację między elementem oznaczającym i oznaczanym, np. ułożenie do karmienia jest elementem oznaczającym sytuację karmienia (element oznaczany).
Funkcja symboliczna.
Pod koniec 1 r.ż. większość dzieci opanowuje niektóre symbole. W IV stadium inteligencji sensoryczno - motorycznej pojawia się zdaniem Piageta funkcja symboliczna. Jest to zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pośrednictwem symboli i znaków. Pierwsze jej przejawy to: przyswajanie mowy, pojawienie się zabawy symbolicznej, naśladownictwo. Za najważniejsze uważa Piaget naśladownictwo odróżnicowanie, które poprzedzane jest przez naśladownictwo bezpośrednie.
W wieku poniemowlęcym dziecko opanowuje różne symbole. W ciągu trzech pierwszych lat dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym, zna ok. 2000 słów, opanowuje także systemy symboliczne: muzyka, rysunek, gesty czy liczby.
Połowa 2 r.ż. to ważny moment w nabywaniu przez dziecko wiedzy na temat stanów mentalnych, czyli dziecięcych teorii umysłu. Dzieci myślą o nieobecnych i hipotetycznych sytuacjach.
3. Rozwój zabawy.
Rodzaje zabaw:
manipulacyjne: swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności, np. potrząsanie grzechotką,
konstrukcyjne: dziecko dąży do uzyskania jakiegoś wytworu i dostrzega rezultat swojego działania, np. wieża z klocków,
symboliczne: będące podstawą późniejszych zabaw tematycznych.
Koncepcja rozwoju zabawy wg Bornsteina:
Zabawy funkcjonalno- manipulacyjne:
Stadium ogólnej aktywności funkcjonalnej, dziecko używa 1 przedmiotu w zabawie,
Działania kombinowane, używa 2 lub więcej przedmiotów niezgodnie z ich przeznaczeniem
Manipulacje specyficzne używa 2 lub więcej przedmiotów zgodnie z ich przeznaczeniem
Stadium przejściowe, używa zabawki w sposób bliski jego założonej funkcji, np. kładzie słuchawkę tel obok ucha nie wypowiadając żadnych słów.
Zabawy symboliczne:
Udawanie, wykonuje działania w odniesieniu do samego siebie, np. pije z pustego kubka
Udawanie skierowane na innych, np. całuje lalkę
Łączy 2 lub więcej udawanych działań np. całuje lalkę, kładzie ją do wózka,
Zabawa w udawanie z przedmiotami zastępczymi, np. udaje, że klocek to telefon
Zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o świecie.Kiedy dziecko udaje, że np. klocek jest telefonem, to nie przestaje rozumieć jakie są prawdziwe właściwości klocka i jakie właściwości ma prawdziwy telefon. Reprezentacje podstawowa i rozkojarzona angażują u dziecka inne poziomy przetwarzania.
Zdolność do udawania pojawia się między 18 a 24 m.ż., dzieci rozumieją także udawanie innych osób i same zaczynają zachowywać się adekwatnie do tegoż udawania. Taka zabawa to pierwsza z trzech form zabawy w udawanie tzw. zabawa przez odniesienie. Jest to forma udawania abstrakcyjnego czyli przyjęcie, że jakiś obiekt jest tym czym naprawdę nie jest. Druga forma udawania polega na traktowaniu obiektu jako rzeczywistego ale posiadającego cechy, których rzeczywistości nie posiada (np. udawanie, że ma mokre ubranie podczas gdy jest ono suche). Trzecia forma udawania to tzw. forma istnienia- polega na wyobrażaniu sobie czegoś czego nie ma
4.Rozwój mowy i komunikacji.
W 2 i 3 r.ż. dziecko czyni znaczne postępy w operowaniu językiem. Pod koniec 1 r.ż. operuje 4-5 słowami a w następnych latach (do 6 r.ż.) opanowuje 9-10 słów dziennie. Dziecko tworzy też wiele słów korzystając z powszechnych sufiksów. Dzieci stosują poznany zasób słów do nazywania wszystkich obiektów, które są w jakiś sposób podobne do siebie- nazywa się to zjawiskiem nad rozciągłości znaczeń i trwa od 5 tygodni do 8 miesięcy dla danego słowa.
Opanowywanie słów wiąże się z tworzeniem ich reprezentacji: 1st reprezentacji rozumienia (zapis dźwięków, ich uporządkowanie oraz znaczenie), potem reprezentacji produkcji (informacje artykulacyjne- łączenie dźwięków, akcent. Te dwie reprezentacje są asymetryczne tak u dzieci jak i u dorosłych
Dziecko w przypadku tworzenia słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi.
W procesie opanowywania języka biorą udział mechanizmy wrodzone i kontekst sytuacyjny środowiskowy.
W 2 r.ż. dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny, jego wypowiedzi są jednowyrazowe. Następnie zaczyna tworzyć zlepki dwuwyrazowe. Zaznacza się przewaga funkcji ekspresywnej i impresywnej nad symboliczną.
W 3 r.ż. Dziecko zna już 1000-1500 słów, wzrasta długość wypowiedzi. Dziewczynki tworzą dłuższe niż chłopcy. W drugim półroczu 2 r.ż. dominują wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie, w 3 pojawiają się złożone podrzędnie, pod koniec 3 wielokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie.
5. Rozwój emocjonalny i społeczny.
W 2 r.ż. dziecko pragnie przebywać z dorosłymi. Dzieci powyżej 13 m. przejawiają wyższy poziom zabawy symbolicznej, jeśli w wieku 5 m. zachęcano je do zabawy. Dla 3 r.ż. charakterystyczna jest faza naiwnej psychologii, czyli skłonności dziecka do mówienia o własnych emocjach i refleksja nad nimi. Rozwój emocjonalny we wczesnych okresach życia zależy od dojrzewania układu nerwowego. Między 2 a 3 r.ż. pojawiają się złożone uczucia, jak: zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie. Wiążę się to z rozwojem poczucia własnego „Ja”.
6. Rozwój obrazu własnej osoby.
Rosnąca samodzielność dziecka staje się podstawą do poczucia sprawstwa, a więc świadomości, iż jest się autorem zdarzeń i zmian. Pierwsze przejawy poczucia „Ja” to rozpoznawanie siebie w lustrem między 18-24 m. robi to 88% dzieci. Koncepcja C.H. Cooleya twierdzi, że najważniejszym lustrem dla dzieci są inni ludzie i ich opinie, tzw. lustro społeczne. Tworzące się poczucie „Ja” wyraża się w używaniu słowa „ja” w tzw. pędzie posiadania (dziecko chętnie przywłaszcza sobie przedmioty i zaciekle broni rzeczy przed rówieśnikami) oraz w dziecięcym negatywizmie, czyli przeciwstawiania się prośbom i poleceniom osób dorosłych, co przybiera formę oporu fizycznego lub stanowczej i konsekwentnej werbalnej odmowy.