Popyt ilość dóbr (towarów, usług), jaką gotowi są zakupić klienci przy danym poziomie ceny. Podaż ilość dóbr (towarów, usług) oferowana do sprzedaży przy danym poziomie ceny.
cechy gospodarki rynkowej -dominacja własności prywatnej -konkurencyjne zasady funkcjonowania rynku, -głównym mechanizmem jest prawo popytu i podaży. Od centralnie planowanej do rynkowej -Rozwój przemysłu spowodował wzrost zapotrzebowania na pracowników, którzy, zmieniając pracę w rolnictwie na pracę w przemyśle, powiększali liczbę ludności miast -1979—1982 i spowodowało spadek produkcji przemysłowej GOSPODARKA SOCJALISTYCZNA -dominacją własności państwowej w przemyśle i 25%.. udziałem tej własności w rolnictwie, -uprzywilejowaną pozycją własności państwowej -centralnym planowaniem gospodarczym obejmującym całoksz gospodarczego państwa, określającym cele działalności gospodarczej środki ich realizacji, -stałym niedoborem towarów usług, -wysoką inflacją.
Urbanizacja społeczny i kulturowy proces wyrażający się: -wzrostem liczby miast, -wzrostem liczby ludności miast -powiększaniem się Obsz miejskich, -wzrostem udziału mieszkańców miast w ogólnej liczbie mieszkańców. GOSPODARKA RYNKOWA -likwidacją udziału państwa w regulacji cen wyrobów i usług, -reformą systemu bankowego i ubezpieczeniowego, -przekształceniami własnościowymi (prywatyzacją części majątku narodowego i reprywatyzacją nieprawnie zabranego wcześniej majątku prywat -restrukturyzacją gospodarki Reforma systemu bankowego polega na umocnieniu pozycji Narodowego Banku Polskiego (NBP) i jego funkcji jako centralnego banku państwa, -tworzeniu nowych banków niepaństwowych, sprzedaży banków państwowych. -ukształtowany w gospodarce socjalistycznej system bankowy nie pasował do gospodarki rynkowej.
Celem przemian własnościowych jest m.in. zwiększenie efektywności gospodarowania poprzez zmianę struktury własnościowej, zmniejszenie znaczenia dużych firm państwowych (kopalń, hut) oraz poprawa konkurencyjności polskiej gospodarki.
Prywatyzacja ma na celu uwolnienie działalności gospodarczej od bezpośredniego nadzoru państwa.
Restrukturyzacja polega ona na przekazywaniu dawnym ich spadkobiercom, organizacjom społecznym majątku, który został znacjonalizowany z naruszeniem prawa. W ramach restrukturyzacji rozpoczęto demonopolizację gospodarki, czyli ograniczanie dominującej roli pojedynczych przedsiębiorstw.
Obok produkcji globalnej wyróżniamy: -wartość dodaną — różnicę pomiędzy wartością produkcji globalnej a wartością dóbr pośrednich, -produkcję krajową — ogół dóbr i usług wytworzonych w określonym czasie, np. w ciągu jednego roku, przez gospodarkę danego kraju, -produkcję seryjną — masowe wytwarzanie identycznych wyrobów przemysłowych~ np. samochodów osobowych, odbiorników radiowych.
PKB (produkt krajowy brutto) — miara określająca wartość (w pieniądzach) towarów, usług i inwestycji wytworzonych przez gospodarkę w określonym czasie (np. w ciągu roku). Dla porównania wartości PKB w różnych krajach przyjmuje się okres jednego roku i oblicza, ile PKB przypada na 1 mieszkańca. produkcja globalna — miara wyrażająca wartościowo (w pieniądzach) lub ilościowo (w tonach, sztukach) wynik procesu produkcji i usług wytworzonych przez gospodarkę w określonym czasie (np. w ciągu roku).
-Spożycie indywidualne w gospodarstwach domowych — obejmuje wydatki ludności poniesione na zakup produktów i usług w cenach detalicznych, wartość spożycia produktów rolnych pochodzących z własnej produkcji (w cenach skupu tych produktów) oraz wartość usług mieszkaniowych i czynszów. -Spożycie ogólne — obejmuje wydatki zbiorowe (np. finansowanie komunikacji zbiorowej, służby zdrowia, oświaty, policji, wojska), których rozdzielaniem zajmują się urzędy państwowe instytucje społeczne.
-Siła nabywcza pieniądza (walut) — wskaźnik ilości dóbr, które można nabyć za jednostkę pieniężną. -Stopa bezrobocia — odsetek (%) siły roboczej, która nie ma pracy, lecz jest zarejestrowana jako chcąca pracować.
GOSPODARSTWO DOMOWE to dobrowolny związek ludzi wspólnie mieszkających i podejmujących decyzje finansowe dotyczące sposobu zarabiania i wydawania pieniędzy. (osoby: pracujące, pobierające emerytury lub renty, utrzymujące się z niezarobkowych źródeł, np. gry na giełdzie, pozostające na utrzymaniu)
PRZEDSIĘBIORSTWA niezależna jednostka gospodarcza, wyodrębniona pod względem ekonomicznym, techniczno-organizacyjnym i prawnym, której celem jest produkcja dóbr lub usług.
SEKTOR PUBLICZNY: własność: -PAŃSTWOWA, skarbu państwa -KOMUNALNA, samorządów terytorialnych
SEKTOR PRYWATNY: własność prywatna: -OSÓB FIZYCZNYCH, wł. Rzemieślników i innych osób fizycznych, prywatnych jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, np. spółek jawnych. -OSÓB PRAWNYCH, własność spółdzielni, spółek posiadających osobowość prawną i organizacji społecznych -WŁASNOŚĆ ZAGRANICZNA, osób fizycznych i prawnych mających siedzibę poza granicami kraju.
|
• Osoba fizyczna — w rozumieniu prawa każdy człowiek~ który po urodzeniu nabywa osobowość prawną (podlega obowiązującemu prawu). • Osoba prawna - jenostka organizacyjna dysponująca zespołem ludzi do realizowania okreslonych celów, której przepisy prawa przyznają osobowość prawną.
Banki Banki dokonują trzech kategorii operacji: -bierne — polegają na gromadzeniu środków pieniężnych przez zaciąganie zobowiązań; są to wkłady klientów, emisja biletów skarbowych, obligacji i innych papierów wartościowych dłużnych oraz zaciąganie pożyczek w innych bankach, -czynne — polegają na udzielaniu różnego rodzaju kredytów; ich podstawę stanowią środki pieniężne nagromadzone w wyniku operacji biernych oraz kapitał własny banku, -usługowe — czynności wykonywane przez banki na rachunek i zlecenie ich klientów, np. prowadzenie rachunków bankowych, wykonywanie operacji na rachunkach bankowych.
Dochodami własnymi banków są odsetki od udzielanych kredytów oraz opłaty i prowizje pobierane od klientów za wykonywane usługi. W gospodarce rynkowej banki stały się instytucjami handlującymi kapitałem pieniężnym i pośredniczącymi między wierzycielami a dłużnikami. Banki kumulują kapitały i drobne oszczędności, a także udzielają pożyczek (kredytów) na działalność gospodarczą i inwestycje.
• Banki — przedsiębiorstwa zajmujące się gromadzeniem pieniędzy, ich inwestowaniem, udzielaniem kredytów oraz prowadzeniem operacji finansowych. • Bilety (bony) skarbowe — pieniądze papierowe emitowane (wypuszczane, sprzedawane) przez państwo lub przedsiębiorstwo w celu zaciągania krótkoterminowych zobowiązań. Nie dotyczą ich przepisy o pokryciu w złocie lub innych wartościach. • Papiery wartościowe dłużne — papiery potwierdzające zaciągnięcie długu wobec kupującego (np. obligacje, akcje, czeki, weksle). • Obligacje — papiery wartościowe potwierdzające zobowiązania wystawiającego do spłaty w określonym terminie wyszczególnionej kwoty.
Dominującą pozycję w systemie bankowym zajmuje bank centralny jest to Narodowy Bank Polski (NBP) — jeden z najważniejszych podmiotów od których zależy sprawne funkcjonowanie państwa. Do jego podstawowych zadań należy stabilizacja złotego (utrzymywanie jego stałej wartości przez wiele lat), ograniczanie inflacji, nadzór emisji banknotów i rozliczeń międzynarodowych pełnienie funkcji banku rządu RP (m.in. prowadzenie rozliczeń finansowych sfery budżetowej).
Bankami są również kasy oszczędnościowo-pożyczkowe. Istnieją one w większości państw świata i mają na celu przede wszystkim udzielanie kredytów oraz przyjmowanie depozytów. Ich członkowie mają zagwarantowany dostęp do tanich kredytów.
Giełda Papierów Wartościowych Giełda rynek, na którym przeprowadzane są obroty (transakcje kupna lub sprzedaży) ściśle określonymi wartościami (np. akcjami przedsiębiorstw). Jest to miejsce, gdzie — zawsze w tym samym czasie — spotykają się kupujący i sprzedający. Prawo dokonywania transakcji kupna—sprzedaży na giełdzie mają jedynie maklerami lub brokerami. Głównym przedmiotem obrotu są papiery wartościowe.
• Makler (broker) giełdowy — osoba zawodowo zajmująca się pośrednictwem w transakcjach kupna i sprzedaży papierów wartościowych (np. akcji), w zamian za wynagrodzenie ustalane w procentach od wartości transakcji (prowizja). Do wykonywania tego zawodu konieczna jest licencja. •Papiery wartościowe — akcje, czeki, obligacje, weksle, listy zastawne, będące przedmiotem obrotu na giełdzie, •Ceduła giełdowa — oficjalny wykaz cen akcji, zwanych kursami, Publikowany codziennie przez giełdy. Ceny akcji z każdego dnia pokazują tendencje (wzrost, spadek lub stabilizację) na danym rynku. •Rynek kapitałowy — miejsce dokonywania operacji kupna i sprzedaży akcji. PAPIERY WARTOŚCIOWE DŁUŻNE Obligacje i bony (bilety) skarbowe są papierami wartościowymi sprzedawanymi przez Skarb Państwa na okres kilku lat. Ich atrakcyjność polega na tym, ze po wyznaczonym okresie, np. 3 lat, muszą być wykupione (przez Skarb Państwa) wraz z ustalonymi odsetkami. Są one rodzajem rezerwy finansowej państwa.
Deficyt budżetowy — nadwyżka wydatków (np. państwa lub gospodarstwa domowego) nad przychodami, bez możliwości wyrównania w okresie jej po- wstania.
• Papiery wartościowe własnościowe Papiery wartościowe są dokumentami stwierdzającymi określone prawa mająt- kowe, których realizacja jest możliwa jedynie na podstawie okazania, udowodnie- nia własności, przekazania innej osobie lub zwrotu wystawcy tych dokumentów.
Akcja jest papierem wartościowym własnościowym, stwierdzającym uczestnictwo jej właściciela w kapitale spółki akcyjnej, uprawniającym do partycypacji w jej zyskach oraz do majątku spółki w razie jej likwidacji.
Szczególnym rodzajem akcji są akcje uprzywilejowane. Umacniają one pozycję konkretnych osób, które niekiedy — dzięki posiadaniu tych akcji — mają decydujący wpływ na działalność spółki, obsadę jej władz, a także udział w specjalnych korzyściach materialnych. • Emisja akcji Emisja akcji jest związana z zasadami tworzenia spółki akcyjnej. Jeden z warunków utworzenia spółki akcyjnej to wniesienie do jej kapitału zakładowego (akcyjnego) co najmniej 500 tys. zł. Warunkiem takiej spółki jest notarialne potwierdzenie objęcia pierwszych akcji o tej wartości przez założycieli oraz ewentualnie inne osoby. Dalsze emisje mogą wynikać z zamiaru podwyższenia kapitału zakładowego spółki. Spółka akcyjna może dokonać emisji: -prywatnej (subskrypcji prywatnej) — przeznaczonej tylko dla określonego adresata, -zamkniętej przeznaczonej dla określonego kręgu inwestorów, -otwartej — przeznaczonej dla innych, potencjalnych inwestorów, -publicznej — przeznaczonej dla dużej liczby drobnych inwestorów.
|
*Cena (wartość) akcji Rozróżniamy akcje o wartości: •nominalnej — podawanej na akcji i stanowiącej jednostkę kapitału akcyjnego; jest to wynik podziału kapitału spółki przez liczbę emitowanych akcji, •emisyjnej — według której akcje oferowane są przez eminenta do nabycia; może mieć wartość nominalną lub ją przewyższać, ale również mieć wartość niższą od nominalnej, •bieżącej (rynkowej) — odpowiadającej cenie, jaką w danym momencie można uzyskać za akcję.
*Rynek papierów wartościowych Rynek papierów wartościowych obejmuje głównie obrót obligacjami i akcjami. Posiadaczom wolnych środków finansowych pozwala na ich inwestowanie w celu osiągania korzyści finansowych, a przedsiębiorstwom — na pozyskiwanie znacznych środków finansowych od inwestorów. Wyróżniamy dwa podstawowe segmenty tego rynku: •rynek pierwotny — obejmuje operacje wyłącznie przy emisji nowych akcji; emisja może być prywatna lub publiczna (w jej przypadku w Polsce obowiązkowe jest pośrednictwo domu maklerskiego — instytucji zajmującej się pośrednictwem w transakcjach kupna i sprzedaży m.in. akcji), •rynek wtórny — obejmuje transakcje kupna i sprzedaży akcji dokonywane między inwestorami; rynek wtórny pozwala uzyskiwać korzyści wynikające ze wzrostu cen akcji.
Budżety przewidywane na przyszły okres dochody i wydatki. Na co dzień mamy do czynienia z budżetem domowym, w środkach masowego przekazu często słyszymy o budżecie państwa, czasem o budżetach jednostek samorządu terytorialnego. .Budżety domowe są zestawieniem przychodów i rozchodów dokonywanym przez członków gospodarstwa domowego. Najważniejszą pozycją przychodów są dochody. Stanowią one przypływ do gospodarstwa domowego nowych wartości materialnych, np. dochód z pracy najemnej (pensji), użytkowania indywidualnego gospodarstwa rolnego, pracy na własny rachunek, emerytury lub renty, wynajmu mieszkań. Inne przychody to pieniądze ze sprzedaży majątku lub zaciągniętych pożyczek. W rozchodach występują wydatki przeznaczane na czynsz, energię, gaz, odnowienie zużytych zasobów domowych (np. żywności, ubrań, mebli) •Przychody — wszelkie wartości materialne wpływające do gospodarstwa domowego, zarówno w gotówce, jak i w naturze. •Rozchody — wszelkie wartości materialne wydatkowane przez członków gospodarstwa domowego. Budżet państwa Budżet państwa jest rocznym planem gromadzenia dochodów i realiza~ wydatków przez państwo w związku z wykonywaniem przez nie różnych funk( Budżet państwa musi być uchwalony przez parlament w formie ustawy W ustawie budżetowej szczególne znaczenie przywiązuje się do wydawanych pieniędzy z budżetu państwa. Ustalone kwoty uważane są za nieprzekraczalne limity wydatków publicznych. Kontrolę nad wydatkami z budżetu państwa sprawuje parlament. Doprowadzi ona do sformułowania następujących zasad budżetowych: •zasada rocznego okresu budżetowego — oznacza, że budżet jako plan gospdarki finansowej obejmuje okres jednego roku -zasada jedności i zupełności budżetu oznacza, że budżet jest jedynym planem obejmującym ogół wydatków i dochodów państwa — pozwala to na pełną orientację w całości gospodarki finansowej państwa; -zasada jawności budżetu — ogranicza możliwość utajniania wydatków budżetowych (np. na uzbrojenie armii); dzięki niej wszystkie wydatki rządu podawane do wiadomości publicznej, -zasada szczegółowości budżetu — wymaga określenia źródła dochodów i celów wydatków; oznacza to, że w trakcie roku budżetowego nie można zmieniać określonych wcześniej źródeł dochodów i wydatków -zasada zrównoważenia budżetu — oznacza pełne sfinansowanie wydatków państwowych przez dochody (np. z podatków) bez wzrostu zadłużenia państwa;
Podstawowymi źródłami dochodów publicznych w Polsce są: •podatki, •opłaty celne i administracyjne (np. za wpis do ksiąg wieczystych rejestrów urzędowych ujawniających ogół praw na nieruchomościach), •własność publiczna (np. wpływy z eksploatacji surowców mineralnych, do: chody z państwowych firm i dzierżawy państwowych budynków), •sprzedaż majątku Państwowego (np. fabryk, banków państwowych, budynków, ziemi), •pożyczki zaciągane przez państwo w kraju lub za granicą (dług publiczny).
Dług publiczny - zobowiązania finansowe obciążające państwo, np. z tytułu sprzedaży obligacji, niezrealizówanych Zobowiązań Podwyżek dla pracowników sfery budżetowej za znacjolizowany majątek prywatny.
Inflacja — proces ekonomiczny polegający na wzroście cen. Wynika najczęściej ze zwiększania się ilości pieniędzy w obiegu w stosunku do przyrostu ilości towarów i usług oferowanych do sprzedaży. Najczęstszą przyczyną inflacji są działania rządu związane z koniecznością sfinansowania wydatków budżetu państwa, np. inwestycji publicznych, wydatków socjalnych, zbrojeń.
|