MERKANTYLIZM
1. Idee podstawowe. Zasady polityki gospodarczej.
Początki merkantylizmu przypadają na okres rozkładu feudalizmu od wieku XVI do połowy XVIII. W ustroju feudalnym następują wtedy poważne zmiany na skutek gwałtownego postępu w rozwoju sił wytwórczych. Nowe wynalazki techniczne doprowadzają do zmian w formach produkcji. Zjawiają się chałupnictwo oparte na systemie nakładczym. Dalsze zmiany prowadzą do manufaktury z zastosowaniem podziału pracy. Rośnie wielkość produkcji i wydajność pracy. Wszystko to oznacza rozbudowanie się układu kapitalistycznego w ramach ustroju feudalnego. Cały ten okres w historii nosi nazwę tzw. pierwotnej akumulacji kapitału, w którym przy użyciu przemocy dochodzi do powstania wolnej siły roboczej i pierwszych kapitałów w postaci skoncentrowanych środków produkcji. Proces ten dokonuje się przez rugowanie chłopów z ziemi, rozbudowany system kolonialny, wojny handlowe, system podatkowy i szeroko stosowany protekcjonizm celny.
Rozszerzanie się układu kapitalistycznego dokonuje się najpierw na terenie miejskim. Rozwija to stosunki towarowo - pieniężne, nasila konkurencję i rozbija asocjacje społeczne. Działającemu żywiołowo procesowi nie jest w stanie oprzeć się feudalna organizacja cechowa. Dokonujące się tu rozwarstwienie zaczyna polaryzować mieszkańców miasta na wzbogaconych kapitalistów i rodzącą się klasę robotniczą. Powoli znikają podstawowe elementy ustroju feudalnego na terenie miejskim. Proces ten trwa przez bardzo długi okres.
Dążenie feudalnych stosunków dociera również na wieś. Stosunki towarowo - pieniężne wypierają rentę naturalną. Jej miejsce zajmuje powszechnie renta pieniężna. Stosunki pomiędzy feudałem a chłopem poddanym zaczynają układać się za pośrednictwem rynku.
Bogate chłopstwo wykupuje się z zależności feudalnej. Miejsce własności feudalnej w rolnictwie zastępuje własność kapitalistyczna. W wyniku tego samego procesu feudał zamienia się w kapitalistycznego ziemianina. Ale wszystko to działo się na przestrzeni niemal paru wieków, zanim zniknął ostatni feudał i ostatni chłop poddany. W każdym razie feudałowie stanowili klasę najdłużej broniącą swoich pozycji i resztek ustroju feudalnego.
Odkrycia geograficzne stworzyły możliwości w postaci rynku światowego. Wraz z rozwojem handlu międzynarodowego ma miejsce napływ kruszców szlachetnych do Europy i związany z tym wzrost cen. Pośrednio przyczyniło się do wzrostu wielkości i znaczenia kapitału handlowego, ujemnie odbiło się na pozycji ubożejących feudałów, z uwagi na spadek siły nabywczej pieniądza i otrzymywanych przez nich rent pieniężnych.
Ogół dokonujących się przemian społecznych prowadził do zmian w układzie klasowym. Umacniająca swoje pozycje burżuazja zaczęła dążyć do obalenia stosunków feudalnych i zastąpiła ich stosunki kapitalistycznymi. Procesowi przekształceń towarzyszyły narodziny nowego ideału człowieka, odpowiadającego zmienionym warunkom. Jest to człowiek, który poszukiwane szczęście chce osiągnąć na ziemi. Nowa koncepcja życia ludzkiego mieści się w postępowym i humanistycznym nurcie ideologicznym rodzącej się burżuazji. Nowa ideologia daje człowiekowi nieskrępowaną wolność w działaniu, co nie mogło pozostać bez znaczenia w życiu gospodarczym.
Procesowi przemian gospodarczych towarzyszyły także przemiany społeczno - polityczne. Miejsce średniowiecznych miast zajmuje nowoczesne państwo, a miejsce autonomicznych stanów zajmuje centralna organizacja polityczna. Zjawia się nieznany dotąd nacjonalizm. Nacjonalistyczne państwa dążą do potęgi. Zrywają wszelkie podporządkowania, same dla siebie stają się miarą postępowania. Każde z nich ma swoje cele. Do ich realizacji każde państwo podporządkowuje sobie nie tylko obywateli, ale także chce mieć wpływ na ich interesy gospodarcze. W ten sposób życie gospodarcze zostaje podporządkowane państwu. Ale zarówno państwo, jak i obywatele chcą być bogaci. Zbieżność interesów jest oczywista. Wyrazem tych przemian i dążeń stał się merkantylizm. Miał służyć i burżuazji, i państwu burżuazyjnemu.
2. Rodzaje i typy merkantylizmu.
Przedstawicieli wczesnego merkantylizmu nazywa się czasami monetarystami albo bulionistami. Obie nazwy podkreślają głoszoną przez nich tezę o szczególnym znaczeniu w życiu gospodarczym i społecznym pieniądza kruszcowego. Łacińskie słowo „moneta" odpowiadało w pełni pojęciu pieniądza, kruszcowego. Również angielskie „bullion" oznaczało złoto lub srebro w sztabkach, z których zwykle bito monety. Zafascynowanie rolą pieniądza sięga oczywiście starożytności. Właściwie pierwszych monetarystów można by znaleźć już w XIV i XV w., zwłaszcza wśród tych, którzy głosili konieczność zahamowania odpływu z kraju szlachetnych kruszców.
Merkantylizm wyraża istotne problemy i interesy młodej burżuazji z okresu akumulacji pierwotnej. Dąży ona do przyśpieszonego wzrostu posiadanego bogactwa. Środki i metody do tego celu prowadzące mogą być różne. Należy jednak wybrać najskuteczniejsze. Państwa formalnie są jeszcze feudalne, ale wpływowa burżuazja decyduje o kierunku polityki gospodarczej. Klasa więc, która decyduje o polityce gospodarczej i klasa, która chce się szybko wzbogacić jest ta sama. Zarówno państwo pozostając formalnie w rękach króla, jak i burżuazja szukają dróg do bogactwa. Każdemu z nich bogactwo jest potrzebne do czego innego, ale to nie ma znaczenia. Istotne jest, że istnieją wszelkie podstawy do sojuszu.
Kapitału potrzebuje najwcześniej umocniona burżuazja kupiecka. Szuka więc możliwości gromadzenia go w formie pieniężnej. Spośród różnych postaci skarbu i kapitału na pierwsze miejsce wysuwają się pieniądze z kruszców lub w ogóle kruszce szlachetne. Drugim partnerem poszukującym bogactwa było państwo. Za złoto można było utrzymywać armię, zbudować flotę i przeprowadzić potrzebne inwestycje. Pomiędzy burżuazją a państwem nie tylko wspólne były cele gospodarcze, ale także jednakowa ocena sytuacji i rodzaju potrzeb. Na tej zasadzie doszło do sojuszu między królem a burżuazją. Obaj partnerzy poszukiwali bogactwa w postaci pieniężno-kruszcowej. Na tej podstawie doszło do utożsamiania bogactwa z pieniądzem kruszcowym i kruszcem. Z czasem uznano je za kapitał umożliwiający zwiększenie obrotu ekonomicznego i zwiększenie produkcji przez nowe inwestycje. Jednak brak własnych kopalń stawiał problem, jak spowodować napływ kruszców z zewnątrz. Kruszce i pieniądze można było otrzymywać od tych państw, które je posiadały przy pomocy handlu zagranicznego. Był oczywiście warunek - musiał być to handel o saldzie dodatnim dla zainteresowanego kraju. Tak więc środkiem do zdobycia bogactwa w postaci kruszców mógł być dodatni bilans handlowy. Wszystkie bowiem nadwyżki w handlu międzynarodowym pokrywane są kruszcem szlachetnym lub pieniądzem kruszcowym, względnie walutami wymienialnymi na złoto. W związku z tym merkantyliści stworzyli całą politykę preferowania eksportu celem zdobycia pieniędzy i pomnożenia bogactwa. Dewizą tej polityki była kompresja wydatków zagranicznych. Do tego celu poddano handel ostrej reglamentacji. Dotyczyło to przede wszystkim importu. Eksportować można było prawie wszystko na co byli nabywcy. Oczywiście z wyjątkiem kruszcu. Bezpośrednim źródłem bogactwa była też cyrkulacja. Miało to szczególne miejsce w pierwszej fazie merkantylizmu, w którym akumulacja odbywała się kosztem konsumpcji. Cechą charakterystyczną tego okresu było niedocenianie handlu wewnętrznego. Cała polityka sprowadzała się do redukcji wydatków na import. Okres ten w literaturze ekonomicznej nosi nazwę bulionizmu.
Koncepcje rozwiniętego merkantylizmu:
W wieku XVII polityka merkantylistyczna przeszła do wyższego stadium, właściwego dla produkcji manufakturowej. Na czoło wysuwa się produkowanie wartości dodatkowej w kraju. Miejsce sztywnych zasad niezbędnych do realizacji dodatniego bilansu pieniężnego zajmują bardziej elastyczne zasady zmierzające do realizacji dodatniego bilansu handlowego. W nowych warunkach zrezygnowano z zasady: jak najmniej kupować. Jej miejsce zajęło nowe hasło: można wiele kupować, ale jeszcze więcej trzeba sprzedawać. W nowych warunkach zmienily się także warunki zdobywania bogactwa. Aby dużo sprzedawać należało dużo produkować, aby dużo zarabiać należało obniżać koszty produkcji i otrzymywać wysokie ceny. Nowa polityka merkantylizmu nabrała charakteru ofensywnego. Miejsce defensywnego bulionizmu zajęła ekspansja handlowa. Rozbudowano cały system protekcyjny, ulepszając znacznie działającą już pułapkę na złoto. Jest to już typowy protekcjonizm przemysłowy, którego celem było rozwinięcie własnej produkcji. Specjalną pomocą otoczono produkcje eksportową, zwolniono ją od cen, dopłacano premię. Dla zmniejszenia zaś importu posłużono się cłami wwozowymi. Uprawiany protekcjonizm musiał także odpowiedzieć na wiele zagadnień praktycznych z zakresu handlu zagranicznego, który nadal odgrywał decydującą rolę. Przy eksporcie najlepsze rezultaty dawały towary o małej objętości a dużej wartości. Takie właśnie warunki spełniały gotowe wyroby przemysłowe przy tym łatwo było o ich zbyt. Zysk na nich była tym większy im niższe były koszty produkcji. W imporcie czołowe miejsce zajmowały surowce i płody rolne. Decydowały o tym stosunkowo przede wszystkim niższe ceny. Całkowicie przeciwwskazanym był import wyrobów przemysłowych. Przez cały czas stosowania protekcji przemysłowej ciągle obowiązywał zakaz wywozu złota. Leżący u podstaw polityki merkantylistycznej przymus obejmował szeroko rozbudowany system interwencjonizmu państwowego. Państwo sprawdzało kwalifikacje pracowników popierało technikę, dbało o jakość wyrobów, ułatwiało komunikację, budowało drogi itp. Merkantylizm był ideologią pierwotnej akumulacji, która przyspieszała rozwój gospodarczy krajów zachodnio-europejskich i stworzyła warunki powstania ustroju kapitalistycznego. Polityka merkantylistyczna posiadała charakter narodowy i w zależności od miejscowych warunków przybierała różne formy w poszczególnych krajach.
Odmienności narodowej praktyki merkantylistycznej w poszczególnych krajach pozwalają na wyróżnienie paru jej zasadniczych kierunków. Jednym z nich był merkantylizm rolniczy stosowany we Francji za rządów Sully'ego, który za podstawę bogactwa, oprócz dopływu złota zagranicznego uważał rolnictwo. Samo zaś złoto chciał otrzymać za eksport płodów rolnych. Później po dojściu J.B.Colberta polityka rządowa przeszła do preferowania merkantylizmu przemysłowego. W szczególności popierano przemysł luksusowy dla potrzeb feudałów. Zakładano także manufaktury królewskie. W dalszej działalności, już za rządów Louvoisa, nadmierne popieranie przemysłu doprowadziło do zupełnej ruiny rolnictwa.
Jeszcze inny wyraz nadały merkantylizmowi Niderlandy stosujące politykę handlowo-morską. Zamiast przemysłu na pierwsze miejsce wysunął się tu handel morski. Dla jego rozwoju żądano wolności handlu. Wyniki tego typu merkantylizmu wzmocniły wybitnie gospodarkę swego kraju.
Wreszcie w Anglii stworzono typ merkantylizmu wszechstronnego, w którym rozwijano przemysł, nie zaniedbując rolnictwa i popierając handel. Szczególnie w tym ostatnim widziano największe możliwości realizacji przyrostu ekonomicznego. Wyboru towarów do handlu dokonywano wyłącznie według stopnia opłacalności i przynoszonych przyrostów. Przy zachowaniu tego kryterium możliwe było nawet wywożenie kruszców.
3.Elementy teorii ekonomicznej: literatura ekonomiczna we Włoszech, Francji i Anglii.
Merkantylizm nie tylko stworzył odpowiadającą jego potrzebom politykę gospodarczą, ale pozostawił po sobie również bogatą literaturę ekonomiczną. Zagadnienia praktyczne były jednak odmienne w każdym kraju. Stąd także proponowane rozwiązania były zróżnicowane. Różnice dotyczą szczegółów, które w istotny sposób przyczyniły się do rozwoju teorii ekonomicznej.
Spośród wielu zagadnień merkantyliści interesowali się problemem wartości towaru. Zajmował się ni włoski przedstawiciel merkantylizmu Ferdinando Galiani (1728-1787). W traktacie „O pieniądzu” stwierdził on istnienie zależności pomiędzy wartością towarów a ich użytecznością i rzadkością występowania. Przez użyteczność dobra rozumiał subiektywną ocenę producentów, nabywców i konsumentów, natomiast rzadkość uzależniał od pracy związanej z produkcją, co praktycznie sprowadzało ją do kosztów produkcji.
Znacznie pełniejszą teorię wartości towary stworzył merkantylista angielski James Stewart (1712-1780). Jego zdaniem wartość towaru składa się: z przeciętnej ilości pracy wkładanej w jego wyprodukowanie, z przeciętnej wartości środków utrzymania robotnika, z wartości surowców.
Sprawą analizowaną przez wszystkich merkantylistów był problem bogactwa. Ogromna większość utożsamiała go z pieniądzem i kruszcami szlachetnymi. Byli jednak przeciwnicy tego błędnego sformułowania. Początkowo najwcześniej zakwestionował to twierdzenie John Hales w pracy „Dyskusja o społecznym dobrobycie królestwa angielskiego”. Potraktował pieniądze jako bodziec do działalności gospodarczej, a nie bogactwo. Nie uważał, aby bogactwo państwa związane było z ilością posiadanych pieniędzy. Bogactwa państwa dopatrywał się w zdolności gospodarki narodowej do zapewnienia obywatelom obfitości dóbr. Do realizacji celu doradzał zatrudnienie wszystkich zdolnych do pracy. Stąd też wprowadził idee uprzemysłowionego kraju. Do zagadnienia tego wrócił merkantylista francuski Antoine de Montekretien (1575-1621). W pracy „Traktat o ekonomii politycznej” po raz pierwszy użył nazwy ekonomia polityczna, a także stwierdził, że bogactwo stanowią nie złoto i pieniądze, ale przedmioty potrzebne do życia. W zakresie wzrostu gospodarczego merkantyliści wszyscy uznawali klasyczną rolę bilansu handlowego, ale w zakresie wyboru środków i metod prowadzących do nadwyżki bilansowej zdania były już podzielone. Tak przynajmniej podchodził do tej sprawy merkantylista angielski Thomas Mun(1571-1641), który w pracy pt „Bogactwo Anglii w handlu zagranicznym” uznał handel zagraniczny za źródło zamożności Anglii pod warunkiem dodatniego bilansu handlowego. Przeciwny był zakazowi wywozu pieniędzy z kraju i tezauryzowaniu skarbów pieniężnych. Domagał się ponadto obniżki ceł wywozowych, ponieważ podnosiły cenę towarów angielskich za granicą i utrudniały ich zbyt. Z podobnych powodów przeciwny był psuciu pieniądza i obniżaniu jego wartości.
Natomiast według Jamesa Stewarta przyspieszanie rozwoju kraju następuje nie tylko przez typowo merkantylistyczną politykę gospodarczą. Za główny czynnik wzrostu uważa wysokie zyski, które stanowią rozstrzygające bodźce inwestycyjne dla każdej gałęzi przemysłu. Drugim elementem wzrostu jest czynnik ludzki. Rozumie przez to odpowiednio przygotowane technicznie kadry. Na dalszych miejscach dopiero wymienia typowo merkantylistyczne czynniki przyspieszające wzrost takie jak: popieranie eksportu, ochrona celna produkcji krajowej, subwencje państwowe, pobudzanie konsumpcji krajowej.
Największe osiągnięcia teoretyczne należy przypisać merkantylistom w zakresie ich poglądów na problemy pieniężne. Pogląd ten służył interesom klasy panującej, a przede wszystkim samego panującego i jego skarbu. Praktyczna wadą tego ustroju monetarnego był brak stabilności walut na skutek stałego fałszowania ich wartości. Stan taki nie mógł być kontynuowany w okresie rozkładu feudalizmu. Interesy rozbudowanego kapitału handlowego i rodzącej się burżuazji wymagały uporządkowanego obiegu pieniężnego i stabilizacji waluty. W tych warunkach narodziła się merkantylistyczna teoria kruszcowa pieniądza. Z kruszcu uczyniono uosobienie bogactwa i pieniądz kruszcowy utożsamiano z bogactwem. Istotne i ważne w tej teorii było stwierdzenie że, pieniądz jest również towarem. Teoria tak stanowiła krok do wyjaśnienia istoty pieniądza. Próby konturowania tych wyjaśnień przez niekonformistycznych merkantylistów szukających odmiennych rozwiązań istoty i przeznaczenia społeczno-gospodarczego pieniądza otwiera Bernardo Davanzati w pracy pod tytułem „ wykład o pieniądzach”. Postuluje potrzebę uporządkowania i ustabilizowania wartości pieniądza. Możliwość taka tkwiła według niego w porzuceniu systemu monetarnego i powrocie do obiegu sztabek złota; byłby to równocześnie pieniądz światowy. Wychodził z założenia że istnieje ogólna równość pomiędzy sumą wartości towarów a ilością pieniądza. Każda więc zmiana ilości pieniądza musi wpływać na kształtowanie się jego wartości. To niezbyt precyzyjne uwagi uczyniły z Davanzatiego prekursora ilościowej teorii pieniądza.
James Stewart w pracy pt ”Badania nad zasadami ekonomii” dokonał rozróżnienia pojęcia pieniądza i monet. Uważał że pieniądz jest pojęciem abstrakcyjnym, wykorzystywanym jako miara wartości, natomiast monety kruszcowe są przede wszystkim towarem i jednocześnie pieniądzem. Tak rozumiany pieniądz kruszcowy posiada wady ponieważ jego ilości zależna jest od ilości wydobywanego złota i srebra. Tymczasem jego ilość powinna zależeć od potrzeb związanych z produkcją towarów, dlatego o wiele lepszy byłby pieniądz papierowy. Jego zdaniem ilościowa zmiana pieniądza nie musi pociągać za sobą zmiany wartości pieniądza wyrażonej w poziomie cen.
Rewizji uległy również poglądy na procent. Charle de Moulin twierdził że pieniądz powinien dawać dochodów, ponieważ można za nie nabyć różne dobra, które taki dochód przynoszą. W tej atmosferze zakaz pobierania procentów został zniesiony w większości państw europy zachodniej w końcu XVII wieku.
MERKANTYLIZM
Wywodzi się z systemu ekonomicznego, pierwszy to fizjokratyzm.
Merkantylizm- doktryna ekonomiczna, zasady polityki gospodarczej realizowanej przez monarchię absolutną.
Mercare (łac.)- handlować
Merkator- kupiec.
Merkantylizm XVI/XVII/XVIII w- po odkryciach geograficznych, przyspieszenie w rozwoju gospodarczym Europy, handel przynosił najwyższe zyski, źródło zysku to wymiana, handel rozwija się nad Morzem Śródziemnym, kruszce odpływały z Europy na wschód- niedobór kruszców w Europie, rozwój handlu.
Zmiany organizacyjne w sferze wytwórczości. XVI w ne- rzemiosło, XVII w nowe metody organizacji produkcji, przem- chałupnictwo, system nadawczy, kupiec dostarczał rzemieślnikowi surowiec a ten przekształcał na wyrób.
Rozwój manufaktury - manus- ręka, rękodzielnictwo, praca wykonywana zespołowo, ręcznie, nie ma maszyn, wzrost wydajności pracy, kraj najbardziej uprzemysłowiony Anglia.
Rośnie znaczenie mieszczaństwa (kupcy, manufakturyści).
Rozkwit monarchii absolutnej- umocnienie władzy królewskiej. Francja- Walezjanie a potem monarchia Burbonów. Anglia - Tudorów potem Stewartów. Austria- Habsburgów. Okres licznych wojen, potrzeba utrzymania armii i bogatego dworu- wzrost wydatków królewskich. Dochody królewskie niewystarczające, znacznych dochodów mogą dostarczyć miasta i zajęcia miejskie, należało otoczyć je opieką, tak zrodziła się wspólnota interesów między mieszczaństwem a monarchią. Tą wspólnotę wyrażał merkantylizm. Manufakturyści we Francji chcieli utrudnić import towarów do kraju aby sprzedać własne towary. Merkantyliści opisują wycinki życia gospodarczego- powodują rozwój nauki ekonomii. W średniowieczu podstawą zainteresowania była jednostka lub cały świat chrześcijański, myśl ekonomiczna średniowiecza- charakter normatywny, uniwersalistyczny, powszechny.
Merkantyliści - troszczyli się o dobro własnego państwa, bogacenie państwa, myśl ekonomiczna miała charakter narodowy, nacjonalistyczny. Nacjonalizm- dążenie do wzbogacenia własnego narodu nawet kosztem innych.
W średniowieczu duchowni zajmowali się pisarstwem, w merkantylizmie- ludzie świeccy.
Merkantylizm narodził się w XVI w, funkcjonował do XVIII, dzieli się na dwa etapy:
I. bulionizm (system monetarny) XVI wiek
II. merkantylizm właściwy (system protekcjonistyczny) XVII/XVIII
Bulionizm - nazwa pochodzi od sztab złota i srebra, dążył do osiągnięcia dodatniego bilansu kruszcowego. Cecha polityki- polityka defensywna, obronna, nastawiano się na przeciwdziałanie wywozowi kruszców.
Hiszpania stała się największą potęgą kolonialną, napływ kruszców z Ameryki Płd., zaniedbali rozwój przemysłu i rolnictwa, kraj nie rozwijał się, ubożał, wyludniał się, emigrowano do kolonii w Ameryce Śr i Płn. W XVII wieku na czoło wysuwa się Francja, w XVIII wieku - Hiszpania- państwo drugorzędne.
Bulionizm- we Włoszech (płd.)- nie rozwinęły się gospodarstwa w porównaniu do płn.
XVII wiek- faza wyższa, merkantylizm właściwy, polityka ofensywna, dążenie do uzyskania dodatniego bilansu handlowego, można wywozić kruszce, zakupować surowce, przetwarzać w kraju i eksportować wyroby gotowe. To zwiększa bogactwo kraju, bo wyroby gotowe sprzedaje się po wyższych cenach niż płaci za surowce. Potrzeba ochrony celnej, popierano ekspot i importy, najbardziej korzystny eksport wyrobów gotowych, w imporcie preferowano przywóz surowców, dostarczały ich kolonie oraz kraje leżące nad Bałtykiem (Polska - zboże).
Budowano kanały, regulowano rzeki, organizowano pocztę, rozwijano nowe wyroby, w średniowieczu znana była w Wenecji produkcja szkła, utrzymywana w tajemnicy.
Merkantylizm w poszczególnych krajach.
Hiszpania i płd. Włochy - bulionizm, Gaspares
Antonio Serra- włoski m.
1613r. - krótki traktat o przyczynach, które mogą spowodować obfitość złota i srebra w krajach nie mających kopalni. Serra mówi o przewadze przemysłu nad rolnictwem, które zależy od warunków atmosferycznych. Przemysł nie zależy od warunków klimatycznych, na danym obszarze nie można powiększać produkcji rolnej ale przemysłową można. Produkty rzemiosła można przewozić na duże odległości, nadają się do transportu, produkty rolnicze ulegają zepsuciu. Serra- mieszkańcy Genui są bogaci, bo są pracowici.
Holandia- charakter handlowo- morski, I połowa XVII wieku- największa potęga morska w Europie. Zajmowali się przewozem towarów, czerpali korzyści z pośrednictwa handlowego. Przedstawiciel - Hugo Grotius, twórca prawa międzynarodowego, traktat o wolności mórz.
Anglia- przedstawicielem John Hales, opowiadał się za rozwojem przemysłu sukienniczego- tkanin wełnianych. Lata 30 XVII wieku- Tomasz Man 1630r. - bogactwo Anglii w handlu zagranicznym. Mekrantylizm angielski ma charakter rolniczo-przemysłowo-handlowy. Man- zmienić ugory na pola uprawne, nie importować - len i konopie można hodować u siebie. Bardzo korzystne dla Anglii rozwój własnej wytwórczości, bo to daje ludziom pracę, rozwój rybołówstwa, domaga się ukrócenia przewagi Holendrów na morzach. Kupcy angielscy sami powinni przywozić towary z Europy Wsch., mogą sami zajmować się przewożeniem. Postulaty Mana to podbudowa dla aktów nawigacyjnych. 1651r. do Anglii mogą być przewożone towary jedynie na statkach angielskich lub tego kraju, z którego towary pochodzą. Uderzyło to w Holendrów, wojna angielsko-holenderska, zwycięstwo Anglii i utrzymanie aktów nawigacyjnych.
Man wskazuje, że opłacalny jest wywóz kruszców celem zakupienia surowców, przetwarzania ich na wyrób gotowy i wywozu wyrobów gotowych- tą czynność porównuje do czynności rolnika siewcy. Dążenie merkantylizmu do dodatniego bilansu handlowego - opowiadali się oni za uprzemysłowieniem własnych krajów.
Francja- II poł. XVI wieku- wojny religijne między katolikami i hugenotami (wyznawcy Kalwina), zginął Henryk III uprzedni I elekcyjny król Polski- Henryk Walezy.
Bartuelemy de Laffemas - merkantylista- uprzemysłowienie Francji.
Antoine Montechietien 1615 - traktat, uprzemysłowienie Francji, użył podejścia ekonomia po raz pierwszy, podnieść rolnictwo, ożywić rzemiosło, rozwiązać ????
Jan Baptysta Colbert- udzielał subsydiów na powstawanie manufaktur prywatnych, zmniejszał podatki tym co zakładali manufaktury, nałożył cła antyeksportowe na produkty rolnicze. Polityka Colberta- osłabienie rolnictwa. Francja rozwinęła produkcję artykułów luksusowych np. tkaniny, koronki, perfumy, broń, produkcja zbrojeniowa dla potrzeb armii francuskiej. Zaniedbano rozwój artykułów masowego użytku, została zdystansowana przez Anglię.
Polska- XVI wiek- mocarstwa europejskie- Polska + Litwa- 1569 r. - Unia Lubelska - połączenie Polski i Litwy, wspólny sejm, król, moneta, polityka zagraniczna, terytorium prawie 1 mln tys. km. Rozwija się bulionizm szlachecki- 3 postulaty:
1 zawarcia granic- zabronienie kupcom polskim wyjazdów za granicę, kupcy zagraniczni będą przyjeżdżali do Polski i tu nabywali wyroby, szlachta będzie dyktować warunki kupna-sprzedaży.
2 redukcja grubego pieniądza- obniżenie kursu waluty zagranicznej (złotego dukata i srebrnego talara) w stosunku do grosza polskiego. Stanisław Linowski, Wojciech Gostkowski- bulionizm szlachecki.
3 walka ze zbytkiem, Szymon Starowolski - kolonizacja kresów pld-wsch- Ukrainy jako zabezpieczenie się przed Tatarami.
Wiek XVII- merkantylizm właściwy.
Piotr Grabowski- skupienie przez państwo monopolu handlu zbożem.
Stanisław Zaręba, Jan Grodwagner- rozwój przemysłu i handlu wewnętrznego.
Połowa XVII wieku- Krzysztof Opaliński w satyrach pisali o opóźnieniu Polski,.
Panowanie Jana Kazimierza - pasmo niepowodzeń, wojny, ogromne straty gospodarcze i ludnościowe (śmierć 1/3 ludności). Pozycja Polski osłabła w Europie, przedstawiciel Andrzej Maksymilian Fredro, traktat Militaria - rozpatruje problemy gosp. przez pryzmat potrzeb militarnych, nawiązuje do kameralistów niemieckich. 5 rodzajów zajęć: rolnictwo, hodowla, przemysł, handel, komunikacja. Najbardziej rozwojowi kraju służą 3 ostatnie. Opowiada się za rozwojem miast, za kolonizacją kresów płd-wsch, za wzrostem liczby ludności.
XVIII wiek- Unia polsko-saska, dalszy upadek, wplątał Polskę w wojnę płn, Polska uzależniona od Rosji, traci suwerenność, gdy królem zostaje Leszczyński, czasy saskie- upadek. Myśliciele- Stefan Garczyński, Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej 1737 - wydana w 49r. opowiada się za zwiększeniem zatrudnienia, rozwojem manufaktur, niedoludnienie Polski.
Późny merkantylizm- ks. Stanisław Konarski- reformator szkolnictwa pijarów, założył Kolegium Nobilum. O skutecznym rad sposobie- praca - zniesienie liberum weto, wolnej elekcji. Stanisław Leszczyński autor pracy „Głos wolny, wolność ubezpieczający”. Ograniczenie liberum veto i zniesienie wolnej elekcji. Na I miejscu stawiał rolnictwo.
Krytycy merkantylizmu WE Francji i Anglii.
Krytycy w Anglii - kraj najbardziej rozwinięty gospodarczo w Europie, pojawia się myśl, że nadmierna ingerencja państwa w sprawy gospodarcze jest zbyteczna, bo w życiu gospodarczym występują pewne samoczynne mechanizmy tzw. prawa natury, które powodują, iż ingerencja w sprawy gospodarcze jest zbędna. Rozbudowany interwencjonizm państwowy jest kosztowny. Ograniczenie ekonomicznej roli państwa - obniżenie kosztów funkcjonowania machiny państw., możliwość obniżenia podatków. W dalszym ciągu dominował jeszcze merkantylizm.
XVII/XVIII- rozwój filozofii, XVII wiek- systemy filozoficzne budowane w oparciu o dedukcję. Największy filozof to Francuz Rene Descartes Kartezjusz, autor dzieła „Rozprawa o Metodzie”, ekspansja kultury i języka francuskiego.
Koniec XVII - John Locke- filozof oświecenia, twórca nowoczesnego empiryzmu- rozumowanie, którego podstawą jest doświadczenie, Lock przywiązywał wagę do do doświadczenia wewn. Przedstawiciel krytyki merkantylizmu- William Petty (II poł XVII), Dudley Nort (koniec XVII) Dawid Hume (XVIIIW.)
Francja- Piotr Boisquillebert
W. Petty- żeglarz, inżynier, wynalazca, budowniczy, poeta, kartograf, statystyk, wszechstronnie wykształcony. Studiował we Francji i Holandii, praca- Traktat o podatkach i daninach, inne- Arytmetyka polityczna, Anatomia polityki Irlandii, 2 ostatnie charakter statystyczno-ekonomiczny, zastosował nową metodę badawczą w pracach, miejsce merkant. opisu zajmują dane empiryczne i statystyczne, w jego rozważaniach teoretycznych, w próbach powiązań przyczynowo-skutkowych na czoło wysuwa się problem cenowych kategorii, ceny nie odróżnia od wartości, przeanalizował 3 rodzaje cen: rynkowa, polityczna, naturalna. Cena rynkowa- realnie prawdziwa, powstaje na rynku w wyniku wolnej gry popytu i podaży, ma charakter zmienny i zależy od czynników przypadkowych. Cena polityczna to wynik decyzji władz, zawiera elementy wolutarystyczne, państwo decyduje o wysokości cen, nie może pozostawać w zgodzie z wymogami ekonomicznymi. Cena naturalna dobra posiada charakter stabilny i zależy od nakładu pracy potrzebnej do jego wytworzenia. Petty wskazuje, że zmiana proporcji wymiennych zależy od zmian wydajności pracy. Rozróżnia wartość użytkową i wymienną ale bez dostatecznego uzasadnienia podziału. 2 źródła bogactwa i wartości. Wypowiada: Praca jest ojcem a ziemia matką wielkiego bogactwa. Człowiek, który w procesie produkcji przekazuje pracę otrzymuje płacę tytułem wykonania pracy. Właściciel ziemi otrzymuje rentę gruntową. Wartość dóbr zależy od ilości pracy zawartej w dobrach.
Teoria płacy rob. i renty gruntowej.
Wysokość płacy rob. określona jest kosztami utrzymania robotnika i jego rodziny. Na poziom płac wpływa urodzajność gleby i warunki klimatyczne. Naturalna urodzajność gleby decyduje o wydatkach na artykuły spożywcze. Od warunków klimatycznych zależą inne wydatki poza wyżywieniem ( mieszkanie, odzież). Renta gruntowa - nadwyżka ponad koszty produkcji w rolnictwie. Wysokość renty gruntowej jest zróżnicowana i zależy od urodzajności gleby i dogodności położenia. Dostrzega istnienie renty różniczkowej. Wartość ziemi to renta wieloletnia, renta skapitalizowana.
Teoria procentu.
Merkantyliści- celowość utrzymywania niskiej stopy procentowej, działa to korzystnie na poziom aktywności gospodarczej. Petty poddaje krytyce politykę merkantylizmu, ruchem stopy procentowej rządzą także obiektywne prawa natury. Według Petty podstawą istnienia procentu jest renta gruntowa. Posiadacz pieniędzy decyduje się zamiast nabycia ziemi wypożyczyć kapitał, musi otrzymać w zamian stały roczny dochód równy przynajmniej rencie z gruntu jaki mógłby za ten kapitał nabyć. Stopa procentowa musi być wyższa od renty gruntowej. Zawarte w niej musi być wynagrodzenie za ryzyko jakie zawiera transakcja pożyczenia.
D. North - wielki kupiec angielski związany z handlem zagranicznym, szcz. z Francją. Napisał pracę: „Rozmowa o handlu” napisana pod wpływem rozprawy Kartezjusza o Metodzie. Nort po raz pierwszy traktuje gospodarkę jako zmierzający do równowagi mechanizm, żąda wolności ekonomicznej przeciwstawiając się monopolom, reglamentacji i przywilejom stosowanym przez merk. Celowość prowadzenia polityki wolnego handlu uzasadnia istnieniem współzależności gospodarczych krajów tworzących razem gospodarstwo światowe. Pomyślność każdego kraju warunkuje ogólny rozwój. Kraj zamożny jest zarówno wydatnym eksporterem jak i importerem. Wysnuwając ideę liberalizmu gospodarczemu Nort wyraźnie antycypował szereg konstrukcji Adama Smitha.
Dawid Hume wiek XVIII. Adnostyk- człowiek powątpiewający w sprawach wiary, kładzie nacisk na badanie faktów, nauczyciel i przyjaciel Smitha, podsekretarz stanu, poseł angielski w Paryżu. Krytyk merkantylizmu, znaczna rola kap. handlowego- w kupcach widzi najpożyteczniejszą warstwę społeczną, dostrzega rosnącą rolę przemysłu, wyżej ceni pozycję krajów przemysłowych aniżeli rolniczych. Zwolennik zasad liberalizmu gospodarczego, wyróżnia krótkie i długie okresy w procesach gospodarczych. W krótkich dodatni bilans handlowy i przypływ kruszców wywołuje pozytywne zjawiska, rozwija się przemysł, rośnie zatrudnienie, dochody powoli podnoszą się ceny. W krótkim okresie ujemny bilans handlowy nie pociąga za sobą negatywnych skutków dla rozwoju. O korzyściach dla gospodarki kraju można się zorientować analogicznie okresy długie. Hume rozwija koncepcję ekonomiczną pod wpływem rewolucji cen. Rozpoczęła się w II połowie XVI wieku w Europie. Europa przed odkryciami- niedobór kruszców, potem napływały kruszce ze złupionych świątyń Inków, Asteków, Majów oraz kopalni Ameryki Śr. i Płd. zmalała 2 wartość kruszców więc wzrosły ceny po długim okresie cen ustabilizowanych- wstrząs opinii publicznej. Trwałość takich walorów jak kruszce- zawodna. Wzrost cen uderzył w tych, którzy otrzymywali stałe dochody. Było to przyczyną powstania ilościowej teorii pieniądza- odmiana teorii nominalistycznej. Elementy ilościowej teorii występują już w XVI wieku u Jana Badina, Tomasza Muna, Johna Locka. Istotne znaczenie mają dopiero koncepcje Huma. Pieniądz nie ma żadnej samoistnej wartości, czerpie wartość z faktu, że obiega, jest znakiem wartości, umożliwia jej realizację ale nie wynika z tego, że musi posiadać odrębną wewnętrzną wartość. Wbrew merkantylistom troszczącym się o dodatni bilans płatniczy zdaniem Huma samoczynnie działający mechanizm handlu zagranicznego zapewnia krajom równowagę bilansu płatniczego w długich okresach. W miarę wzrostu ilości pieniądza w danym kraju zaczyna spadać jego siła nabywcza i rosną ceny, ogranicza to możliwości eksportowe kraju. Wzrost cen w kraju stwarza przesłanki wzrostu rozmiarów importu, bo towary zagraniczne są tańsze niż krajowe. Powoduje to przepływ pieniędzy od kraju importującego. Hume widział, że jest niebezpieczeństwo nadmiernej ilości pieniądza w obiegu, zwolennik umiarkowanej inflacji. Pogląd ten spotkał się z krytyką Smitha, aprobowany przez Keynsa. Hume- nominalista, nie dostrzegał różnicy między pieniądzem kruszcowym a papierowym i nie zwracał uwagi na wewnętrzną wartość srebra i złota.
Francja. Piotr Boisquillebert (XVII/XVIII)
Prace: Podatek rolny we Francji, Traktat o zbożach, Rozprawa o naturze bogactw, pieniądza i danin 1711r. Rolnictwo to główna gałąź gospodarki, dostarcza ona żywności i surowców. Postuluje podniesienie dochodowości rolnictwa przez podwyżkę cen zboża, obniżenie podatku rolnego i równomierne rozłożenie ciężarów na całe społeczeństwo. Należy wprowadzić wolność handlu zbożem w tym też eksportu poprzez ograniczenie lub zniesienie ceł wywozowych. Dostrzega produkcyjny charakter innych gałęzi życia gospodarczego chociaż na I miejscu stawia rolnictwo. Źródłem bogactwa jest praca i jej wydajność, która zależy od podziału pracy. Twierdzi, że o bogactwie kraju nie stanowi ilość posiadanych kruszców lecz konsumpcja umożliwiająca zaspokojenie potrzeb. Głosi nową ideę - rozmiary produkcji kraju a więc i wielkość DN zależą od wielkości konsumpcji. Konsumpcja i dochody to jedno. Ograniczenie konsumpcji oznacza zmniejszenie popytu, produkcji, wypłacanych dochodów.