Przemiany materii oraz mieszaniny

Substancje chemiczne

Czym zajmuje się chemia? Chemia to nauka o:

a.       związkach chemicznych w żywieniu

b.       powietrzu, wodzie

c.       zasadach, kwasach i solach

d.       atomach i cząsteczkach

e.       związkach organicznych

Chemia jest podstawa wielu gałęzi przemysłu (np. metalurgii, petrochemii, tworzyw sztucznych, przemysłu spożywczego, kosmetycznego, farmaceutycznego, nawozów sztucznych). Chemia zajmuje się właściwościami substancji i reakcjami chemicznymi.

Ciało a substancja.

a.       minerały - to rodzaj materii zarówno w substancji, jak ich mieszanin.

b.       materia - to wszystko co nas otacza.

c.       substancja chemiczna -to rodzaj materii o określonym stałym składzie chemicznym.

Każda substancja na szereg właściwości, które pozwalają na jej rozpoznanie i odróżnienie od innych. Właściwości substancji dzielimy na:

a.       chemiczne: zapach, smak, trujące działanie na organizmie żywym, palność, reaktywność

b.       fizyczne: stany skipienia, gęstość, kruchość, temperatura topnienia i wrzenia, barwa, połysk, przewodnictwo elektryczne i cieplne, ciągliwość, kowalność, sprężystość itp.

 

Właściwości gazu

 

Stany skupienia materii:

a.       ciekły

b.       gazowy

c.       stały

Zmiany stanów skupienia:

a.       topnienie (stapianie) -to zmiana stanu skupienia ze stałego na ciekły. Zachodzi w stałej temperaturze charakterystycznej dla danej substancji.

b.       krzepnięcie - to zmiana stanu skupienia z ciekłego w stały. Zachodzi w stałej temperaturze charakterystycznej dla danej substancji.

c.       parowanie - to zmiana stanu skupienia z ciekłego na gazowy w dowolnej temperaturze.

d.       wrzenie - to parowanie z całej objętości cieczy. Zachodzi w temperaturze charakterystycznej dla danej substancji zwanej temperaturą wrzenia.

e.       skraplanie (kondensacja) -to zmiana stanu skupienia z gazowego w ciekły. Proces zachodzi w wyniku chłodzenia lub wzrostu ciśnienia.

f.        sublimacja - to zmiana stanu skupienia ze stałego w gazowy. Zachodzi w każdej temperaturze, im szybciej, tym wyższa temperatura.

g.       desublimacja - to zmiana stanu skupienia z gazowego w stały. Zachodzi po odpowiednim dla danej substancji obniżenia temperatury i ciśnienia.

Właściwości wybranych gazów.

a.       chlor - ma żółtozielony kolor oraz ostry, drażniący zapach.

b.       wodór - jest gazem palnym, który pali się z charakterystycznym „szczeknięciem”.

c.       tlen - podtrzymuje palenie.

d.       dwutlenek węgla - powoduje mętnienie wody wapiennej, gasi płomień.

  Rozdzielanie mieszanin

  mieszanina - to rodzaj materii złożonej z dwóch lub większej liczby substancji zmieszanych w dowolnym stosunku. Właściwości mieszaniny zależą od rodzaju składników i ich zawartości procentowej. Mieszaniny można rozdzielić na składniki metodami fizycznymi. Przykłady mieszanin:

a.       Woda mineralna - woda i dwutlenek węgla

b.       Powietrze - tlen, azot, dwutlenek węgla, para wodna itp.

c.       Styropian - ciało stałe i gaz

Mieszanina wykazuje pewne właściwości, których nie ma żaden z niej składników w stanie czystym. Substancje chemiczne mają ściśle określoną temperaturę wrzenia i topnienia, a mieszaniny w substancji wrzą i topią się w pewnym przedziale temperatur.

Mieszaniny substancji można rozdzielić na składniki metodami fizycznymi, czyli takimi, których wykorzystuje się różnicę fizycznych właściwościach składników.

Składniki mieszaniny zachowują swoje indywidualne właściwości, co wykorzystuje się przy ich rozdziale.

Proste metody rozdzielania mieszanin:

a.       chromatografia - metoda rozdzielania mieszanin związków chemicznych na składniki, oparta na wykorzystaniu różnej zdolności adsorbowania i osadzania się danych składników.

b.       sączenie - rodzaj filtracji z użyciem lejka z papierowym sączkiem lub lejka Buchnera.

c.       dekantacja - sposób oddzielania cieczy od osadu, polegający na ostrożnym zlaniu jej znad osadu.

d.       sedymentacja (osadzanie) -proces opadania zawiesiny ciała stałego w cieczy w wyniku działania siły grawitacji lub sił bezwładności.

e.       destylacja - rozdzielenie składników mieszaniny ciekłej polegające na jej ogrzaniu i odparowaniu składnika wrzącego w najniższej temperaturze, który następnie ulega skropleniu.

f.        krystalizacja -proces tworzenia się i wzrostu kryształu z cieczy przechłodzonej, roztworu przesyconego lub przesyconej pary (fazy gazowej).

g.       rozwarstwienie

h.       desaturacja - zjawisko wydzielania gazu z roztworu.

  Skład mieszanin

  Sposoby zmieniania składu mieszanin:

a.       przez zwiększenie zawartości jednego ze składników

b.       przez zmniejszenie zawartości jednego ze składników

c.       przez wprowadzenie nowego składnika

Skład procentowy mieszaniny.

Przy obliczaniu składu w procentach wagowych (masowych) przyjmuje się, że masa mieszaniny to 100%, a procentowy udział masy poszczególnych składników określa ich zawartość.

Rodzaje mieszanin:

a.       mieszanina jednorodna - nie można rozróżnić poszczególnych składników za pomocą wzroku lub prostych przyrządów optycznych, np. powietrze, sól + woda, woda mineralna, stopy metali.

b.       mieszanina niejednorodna -można rozróżnić poszczególne składniki za pomocą wzroku lub prostych przyrządów optycznych, np. piasek + woda, siarka + żelazo, groch + ryż, olej + woda.

Wpływ składu mieszaniny na jej właściwości.

Właściwości mieszaniny zależą od jej składu jakościowego i składu ilościowego.

Stop - mieszanina dwóch lub większej liczby substancji, z których co najmniej jedna jest metalem, a mieszanina wykazuje ogólne właściwości metaliczne.

Najważniejsze stopy

a.       stop żelaza z węglem - jeżeli zawartość węgla jest mniejsza od 0,5% to materiał jest tak miękki, że gwóźdź z niego wykonany można zgiąć palcami. Jeżeli zawartość węgla wynosi 0,5% - 1,5% to mamy stal - na pewno twardy i sprężysty. Jeżeli zawartość węgla jest większa od 1,7% to mamy żeliwo - materiał twardy, lecz kruchy.

b.       brąz - to stop miedzi (80-90%) i cyny (10-20%)

c.       mosiądz - to stop miedzi(60-70%) i cynku (30-40%)

d.       duraluminium (dural) - 95%glinu i 2-5% miedzi oraz dodatki.

  Badanie składu powietrza

  Skład jakościowy i ilościowy powietrza

a.       składniki stałe - azot (78%), tlen (21%), argon (1%).

b.       składniki śladowe- np. jod nad morzem

c.       składniki zmienne - np. para wodna

Powietrze jest mieszaniną jednorodną, wieloskładnikową, składa się z różnych gazów. Jest bezbarwne, bezwonne, przezroczyste, bez smaku, słabo rozpuszczalne w wodzie, przyjmuje kształt naczynia, w którym się znajduje. Po raz pierwszy powietrze skroplili profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego: Karol Olszewski i Zygmunt Wróbelewski w 1883 r. Skroplone powietrze wrze w przedziale temperatur. 1 litr powietrza waży w normalnych warunkach 1,29 g. Warunki normalne to 0 stopni C i 1013 hPa.

Najważniejsze właściwości fizyczne i chemiczne składników powietrza

a.       tlen - jest gazem bezbarwnym, bezwonnym, bez smaku, słabo rozpuszczalny w wodzie. 1 litr tleny w warunkach normalnych waży 1,43 g. Skroplili go K. Olszewski i Z. Wróbelewski. Tlen bierze udział w procesie Spalania i oddychania.

b.       azot - to gaz bezbarwny, bezwonny, słabo rozpuszczalny w wodzie, nie podtrzymuje palenia, nie odgrywa żadnej roli w oddychaniu, ale jest potrzebny do życia roślin. 1 litr azotu w normalnych warunkach waży 1,25 g.

c.       dwutlenek węgla - powstaje w wyniku spalania węgla w powietrzu lub tleny. Jest gazem bezbarwnym, bezwonnym, o kwaśnym smaku, dobrze rozpuszcza się w wodzie, nie podtrzymuje palenia, powoduje mętnienie wody wapiennej. 1 litr dwutlenku węgla w normalnych warunkach waży 1,98 g.

d.       argon - to gaz bezbarwny, bezwonny, słabo rozpuszczalny w wodzie, niepalny. 1 litr argonu w normalnych warunkach waży 1,78 g

e.       wodór - to gaz bezbarwny, bez zapachu, słabo rozpuszcza się w wodzie. Zetknięcie z niewielką ilością powietrza zapala się z charakterystycznym „szczeknięciem”. 1 litr wodoru w normalnych warunkach waży 0,09 g. Wodór jest aktywny chemicznie i reaguje z tlenem, azotem, siarką, chlorem.

 Zanieczyszczenia powietrza

  Zanieczyszczenia powietrza -to substancje, które mogą być groźne dla wszystkich organizmów żywych, jeżeli ich zawartość jest zbyt duża, np. CO - czad, tlenki siarki i azotu.

Źródła zanieczyszczeń powietrza

a.       naturalne

b.       wytworzone przez człowieka

Zastosowanie składników powietrza:

a.       tlen - niezbędny do życia ludzi i zwierząt.

b.       azot - do produkcji nawozów sztucznych, w przemyśle chemicznym i farmaceutycznym, barwników, materiałów wybuchowych, do produkcji atmosfer ochronnych.

c.       argon - do wypełniania żarówek oraz szklanych rur używanych jako reklamy świetlne. Jako gaz do ochrony przy spawaniu.

d.       dwutlenek węgla - do produkcji tlenu w procesie fotosyntezy oraz do gaszenia pożaru.

  Reakcje łączenia

 Reakcja chemiczna - to przemiana jednej substancji w inne substancje.

Reakcja łączenia (syntezy) - to reakcja, w której dwie substancje łącza się przekształcając w nową substancję.

Substrat reakcji - to substancja ulegająca przemianie (znajduje się przed strzałką!).

Produkt reakcji - to substancja powstająca w wyniku reakcji chemicznej (znajduje się za strzałką!).

Reagent - to każdy substrat i każdy produkt reakcji.

Utlenianie - to reakcja łączenia substancji z tlenem.

Reakcja spalania - to reakcja utleniania, która przebiega gwałtownie i towarzyszą jej efekty świetlne (blask, wybuch, płomienie).

Mieszanina wybuchowa (piorunująca) - to mieszanina wodoru i tlenu w stosunku objętościowym 2:1.

Zadanie. Uzupełnij reakcje i wypisz.

1. siarka + żelazo → siarczek żelaza

substraty: siarka i żelazo

produkty: siarczek żelaza

reagent: siarczek żelaza, siarka, żelazo

Jest to - reakcja łączenia.

2. tlen + wodór → tlenek wodoru

substraty: tlen i wodór

produkty: tlenek wodoru

reagent: tlenek wodoru, tlen, wodór

Jest to reakcja utleniania, czyli łączenia.

  Reakcje rozkładu

  Reakcja rozkładu - to reakcja, w której jeden substrat przemienia się w dwa lub większą liczbę produktów. Reakcja rozkładu to inaczej analiza. Jest procesem nieodwracalnym, w którym zachodzi pod wpływem wysokich temperatur, światła, prądu itp.

Zadanie

Nadmanganian potasu → tlenek manganu (IV) + manganiam (VI) potasu + tlen

Substraty: nadmanganian potasu

Reagenty: nadmanganian potasu, tlenek manganu (IV), manganiam (VI) potasu, tlen

Produkty: tlenek manganu (IV), manganiam (VI) potasu, tlen

Jest to - reakcja rozkładu.

Rodzaje materii

Materiały dzielimy na:

1. substancje

* pierwiastki:

- metale

- niemetale

* związki chemiczne:

- związki organiczne

- związki nieorganiczne

    b) mieszaniny

     - jednorodne

     - niejednorodne

Podział substancji na pierwiastki i związki chemiczne.

Pierwiastki chemiczne, czyli substancje proste to takie, które w żadnych reakcjach chemicznych nie ulegają rozkładowi na prostsze składniki. Zawierają one tylko jeden rodzaj pierwiastka (S, C, Mg). Najmniejszą ilością pierwiastka jest atom. Pojęcie pierwiastka chemicznego wprowadził angielski uczony Robert Boyle w XVII wieku. W 1898 roku został odkryty polon i rad przez Marię Skłodowską-Curie i Piotra Curie. Związki chemiczne, czyli substancje złożone składają się z co najmniej dwóch pierwiastków chemicznych i mogą być rozłożone na prostsze składniki w wyniku reakcji rozkładu (np. woda). Najmniejszą ilością związku chemicznego jest cząsteczka.

Podział pierwiastków na metale i niemetale.

Tlenki - to związki chemiczne zbudowane z tlenu i dowolnego pierwiastka.

1. metal + tlen → tlenek metalu np.:

Magnez + tlen → tlenek magnezu

2. tlen + niemetal → n- tlenek niemetalu np.:

Węgiel + tlen → dwutlenek węgla

Siarczki - otrzymujemy w reakcji siarki z dowolnym pierwiastkiem.

  Reakcje wymiany

  Reakcja wymiany - to taka reakcja, w której co najmniej dwa substraty przemieniają się w dwa produkty.

Reakcja odtleniania (reakcja redukcji) - to taka, która polega na odebraniu tlenu jednej substancji przez drugą substancję. Substancja, która odbiera tlen to reduktor, czyli odtleniacz i tworzy z tlenem nowy związek chemiczny.

Zadanie. Uzupełnij reakcję i wypisz.

Tlenek żelaza + węgiel → dwutlenek węgla + żelazo

Pierwiastki: węgiel, żelazo

Reagenty: tlenek żelaza, węgiel, dwutlenek węgla, żelazo

Związki chemiczne: tlenek żelaza, dwutlenek węgla

Substraty: tlenek żelaza, węgiel

Substancje proste: węgiel, żelazo

Substancje złożone: tlenek żelaza, dwutlenek węgla

Produkty: dwutlenek węgla, żelazo

Jest to - reakcja wymiany.

Zjawisko fizyczne, a przemiana chemiczna.

1. zjawisko fizyczne - to zjawisko, w którym zmienia się co najmniej jedna cecha fizyczna ciała, a właściwości chemiczne substancji nie ulegają zmianie, np.: parowanie, rozdrabnianie.

2. przemiana chemiczna - to taka w wyniku, którym powstaje nowa substancja o zupełnie innych właściwościach fizycznych i chemicznych. Taką przemianę nazywamy reakcją chemiczną.

  Pierwiastki chemiczne - informacje o układzie okresowym

  Układ okresowy pierwiastków chemicznych, czyli tablica Mendelejewa.

W 1869 roku rosyjski uczony Dymitr Mendelejew sformułował prawo okresowości, które z nich właściwości fizyczne i chemiczne pierwiastków uporządkowanych zgodnie ze wzrastającą liczbą atomową, powtarzają się okresowo. Na podstawie tego prawa zbudował tablicę z pierwiastkami.

Układ okresowy zbudowany jest z kolumn pionowych, zwanych grupami (jest ich 18) oraz szeregów poziomych, zwanych okresami.

W grupachznajdują się pierwiastki o zbliżonych właściwościach chemicznych i fizycznych. Okresy zawierają pierwiastki o stopniowo zmieniających się właściwościach od reaktywnych metali do reaktywnych niemetali. Na końcu okresu jest niemetal - helowiec, który nie tworzy związków chemicznych lub tworzy nietrwałe.

Na i Mg są reaktywnymi metalami.

Al, Si i P są mało reaktywnymi metalami, niemetalami.

S i Cl są reaktywnymi niemetalami.

Ar jest nie reaktywnym helowcem.

Pierwiastki należące do tej samej grupy tworzą podobny typ związków chemicznych. Nazwy grup utworzono od pierwiastków położonych na początku grupy, np.: litowce, tlenowce, helowce, azotowce. Pierwiastki lezące między 2, a 13 grupą tworzą tzw. podtypy lub grupy poboczne i są to pierwiastki przejściowe.

Atomy pierwiastków o dużych liczbach atomowych (powyżej 83) są nietrwałe i promieniotwórcze (radioaktywne).

Helowce to tzw. dawniej gazy szlachetne.

Rodzaje metali

•         metale alkaliczne

•         metale ziem alkalicznych

•         metale przejściowe

•         metale ziem rzadkich

Rodzaje materii Podział materiałów Materiały, czyli rodzaje materii spotykane w naszym otoczeniu i w przyrodzie, są substancjami lub mieszaninami substancji.Wzajemne przekształcenia substancji i mieszanin następują w wyniku procesów fizycznych: mieszania i rozdzielania. Substancja w opisie makroskopowym: rodzaj materii o okreśłonym,stałym składzie chemicznym. Mieszanina może zawierać dowolną liczbę substancji zmieszanych w dowolnych proporcjach.Mieszaniny dzieli sie na jednorodne i niejednorodne. Mieszanina jednorodna-składników ni emożna rozróżnić gołym okiem ani za pomocą przyrządów optycznych. Mieszanina niejednorodna-składniki można rozróżnić gołym okiem... WŁAŚCIWOŚCI SUBSTANCJI każda substancja ma wiele właściwości, czyli cech, dzięki którym mozna ją zidentyfikować, a więc odróżnić od innych.Nie istnieją dwie substancje o takim samym zespole właściwości...Cechy substancji dzieli sie na dwie grupy: wł.fizyczne[stan skupienia,barwa,gęstość] i wł.chemiczne[[temperatura topnienia,objetość,zapach] Gęstość stanowi cechę charakterystycznądanego materiału w danym stanie skuppienia i w danej temperaturze, a dla gazów również przy danym ciśnieniu. Gęstość-stosunek masy ciała do jego objętości [d=m/v] Odkształtność-zmiana kształtu ciała pod wpływem działania sił.Rozróżnia się trzy rodzaje odkształtalności:sprężystość[zmiana kształtu pod wpływem niewielkiej siły, że po jej ustąpieniu ciało wraca do pierwotnego kształtu(guma,stal)]plastycznośc[odkształcenie trwałe],termoplastycznosć oraz kruchośćodkształcenie trwałe z rozpadem na mniejsze kawałki] Przewodnictwo cieplne materiału- przenoszenie energii w tym materiale sposobem termcznym(od miejsca o temp. wyższej do miejsca o temp.niższej).Im lepszy przewodnik, tym przenoszenie energii jest szybsze. Przewodnictwo elektryczne-zdolnośc materiału do przewodzenia proądu elektrycznego.W ujęciu ilościowym jest to odwrotność op oru elektrycznego.Dobre przewodniki mają mały opór. Temperatura topnienia-temperatura, w której dana substancja może istnieć zarówno w stanie ciekłym jak i stałym. Temperatura wrzenia-temp., w której ciecz wrze(paruje w całej objetości)Temperatura wrzenia jest cechą danej substancji i zależy od ciśnienia. Bierność chemiczna-właściwość substancji polegająca na niereagowaniu z innymi substancjami.Do substancji biernych chemicznie należą: hel i neon. PODZIAŁ PRZEMIAN MATERII Istnieje mnóstwo rodzajów przemian materii i wciąż odkrywane są nowe.Przemiany materii można dzielić na wiele sposobów, przyjmując różne kryteria[np. fizyczne i chem.].W każdej przemianie materii drobiny odgrywają określona role. Ich budowa może ulegać zmianie lub zmianom nie ulegać. W przemianach chemicznych jedne drobiny przekształcają sie w inne drobiny. W typowych zjawiskach chemicznych, zachodzących w naszym otoczeniu, takich jak np zmiany stanu skupienia i rozdzielanie substancji czy zmainy temp., rodzaj drobin nie ulega zmianie, może jedynie zmienić sposób ich ułożenia i sposób ruszania sie.Zarówno chemiczne jak i fizyczne przemiany materii wywołują efekty makroskopowe, których wspólną cechą jest przekształcenie jednego materiału w inny.Mieszaniny można rozdzielać na składniki lub uzyskiwać ze składników metodami fizycznymi.Substancji nie da sie rozdzielić metodami fiz., ale mozna spowodować jej rozkład, inicjując reakcję chemiczną. Jedną substancję można przekształcać w inną w reakcjach chemicznych. RODZAJE REAKCJI CHEMICZNYCH Reakcje chemiczne - przemiany jednych substancji chemicznych w inne, które mają odmienne właściwości. W trakcie reakcji chemicznych substraty przemieniają się w produkty. Reagent - substancja biorąca udział w reakcji chemicznej. Nazwa odnosząca się zarówno do substratów jak i do produktów. Reakcja analizy- reakcja chemiczna, w której substancja złożona rozkłada się na substancje prostsze. Przykładem reakcji analizy może być termiczny rozkład tlenku rtęci(II): 2 HgO 2 Hg + O2 Reakcja syntezy - reakcja chemiczna, w której z prostych substancji powstaje substancja bardziej złożona. Przykładem reakcji syntezy jest reakcja wodoru z tlenem prowadząca do powstania wody: 2 H2 + O2 2 H2O Reakcja wymiany - reakcja chemiczna, w której wymianie ulegają atomy lub grupy atomów. Reakcje te dzielimy umownie na reakcje wymiany pojedynczej, np: Zn + 2HCl ZnCl2 + H2 i podwójnej, np: BaCl2 + K2SO4 BaSO4 + 2 KCl Reakcja odwracalna - reakcja chemiczna, która może przebiegać w obie strony, tzn. w stronę powstawania produktów i jednocześnie w stronę powstawania substratów podczas rozpadu produktów. W zapisie reakcji odwracalnej stosujemy dwie strzałki skierowane w prawo i w lewo. Wiele reakcji chemicznych jest odwracalnych, a w mieszaninie poreakcyjnej występują zarówno substraty jak i produkty w stężeniach określonych stałą równowagi. Reakcje, w których jeden z produktów opuszcza środowisko reakcji, np. wydziela się w postaci gazu lub wytrąca w postaci osadu, są w praktyce nieodwracalne. Reakcja przyłączenia - (przyłączenie, addycja), reakcja syntezy polegająca na łączeniu się dwóch cząsteczek organicznych w jedną, zachodząca ze zmniejszeniem krotności wiązania wielokrotnego. Związkami ulegającymi łatwo takiej reakcji są węglowodory nienasycone. CH2=CH2 + HCl CH3 -CH2Cl CH=CH + Cl2 CHCl=CHCl Reakcja podstawienia - (podstawienie, substytucja), reakcja wymiany atomu lub grupy atomów obecnych w cząsteczce na inny atom lub grupę atomów. Związkami, które łatwo ulegają reakcji podstawienia są alkany i węglowodory aromatyczne. C2H6 + Cl2 C2H5Cl + HCl Przy podstawianiu związków aromatycznych rozróżnia się podstawniki I i II rodzaju. Podstawnikiem I rodzaju jest atom lub grupa atomów zlokalizowana przy pierścieniu benzenowym, która kieruje następny podstawnik w pozycję para i w mniejszym stopniu orto. Typowymi podstawnikami I rodzaju są atomy fluorowców, grupy alkilowe oraz grupa aminowa i hydroksylowa. Podstawnikiem II rodzaju jest atom lub grupa atomów zlokalizowana przy pierścieniu benzenowym, która kieruje następny podstawnik w położenie meta.

Typowymi podstawnikami II rodzaju są grupy: karboksylowa, nitrowa i sulfonowa. Reakcje równoległe - reakcje, w których z substratów jednocześnie mogą powstawać różne produkty. Ta z reakcji równoległych, która przeważa nazywa się reakcją główną (w jej wyniku powstaje produkt główny), pozostałe są reakcjami ubocznymi (w ich wyniku powstają produkty uboczne). Reakcja barwna- reakcja chemiczna, w której powstające produkty są barwne. Zmiana barwy podczas takiej reakcji może być wykorzystywana w analizie chemicznej, zarówno jakościowej, jak i ilościowej. Reakcja eliminacji - (eliminacja), reakcja odwrotna do reakcji przyłączenia, podczas której zachodzi powiększenie krotności wiązania. Przykładem związków, które ulegają reakcji eliminacji są alkohole. W związkach tych eliminacja cząsteczki wody prowadzi do powstania alkenów. CH3-CH2-CH2-OH CH3-CH=CH2 + H2O Reakcje lańcuchowe 1. wieloetapowa reakcja chemiczna, w której produkt jednego etapu staje się substratem dla etapu następnego. Przykładem takiej reakcji jest podstawianie metanu chlorem. CH4 + Cl2 CH3Cl + HCl CH3Cl + Cl2 CH2Cl2 + HCl CH2Cl2 + Cl2 CHCl3 + HCl CHCl3 + Cl2 CCl4 + HCl 2. reakcja jądrowa, wywoływana neutronami. Polega na rozszczepieniu ciężkich jąder atomowych i rozwija się samorzutnie, ponieważ w każdym akcie rozszczepienia wyzwala się kilka swobodnych neutronów, które wywołują rozszczepienie kolejnych jąder. Warunkiem wystąpienia reakcji łańcuchowej jest przekroczenie określonej ilości materiału rozszczepialnego zwanej masą krytyczną. Reakcja łańcuchowa może być prowadzona w sposób kontrolowany (reaktor jądrowy) lub niekontrolowany (bomba atomowa). Reakja Hilla - wytwarzanie tlenu w trakcie fotolizy wody przez wyizolowane chloroplasty lub ich fragmenty, które zachodzi w obecności sztucznego akceptora (np. cyjanożelazianu potasu) i jest zależne od światła. Reakcja Wurtza - (synteza Wurtza), ogólna metoda otrzymywania alkanów, polegająca na reakcji metalicznego sodu na fluorowcopochodne alkilowe. 2 R-X + 2 Na R-R + 2 NaX Jeżeli w reakcji biorą udział różne pochodne alkilowe R - X i R ' X obok produktu R-R' otrzymuje się produkty uboczne R - R i R' - R' Odmianą tej reakcji jest reakcja Fittiga, w której otrzymujemy pochodne aromatyczne. Reakcja Cannzzizaro - reakcja charakterystyczna dla aldehydów (szczególnie aromatycznych) nie mających atomów wodoru przy atomie węgla a w stosunku do grupy aldehydowej. Polega na reakcji dysproporcjonowania (częściowego utlenienia do kwasu karboksylowego i częściowej redukcji do alkoholu) aldehydu. Reakcja Cannizzaro przebiega w środowisku zasadowym

---