MIARY REPRODUKCJI LUDNOŚCI

Syntetyczne miary reprodukcji ludności

pozwalają ocenić: tempo wzrostu ludności ogółem, liczbę ludności określonych grup, wielkość potencjału demograficznego całej ludności, wielkość potencjału demograficznego określonych grup.

Współczynnik przyrostu naturalnego

Wp.n. = Ut - Zt / L * C = Wu - Wz

Ut - liczba urodzeń w badanym okresie t

Zt - liczba zgonów w badanym okresie t

L - liczba ludności w połowie badanego okresu lub średnia liczba ludności w tym okresie

C - stała (zwykle 1000 lub 10 000)‏

Wu - współczynnik urodzeń

Wz - współczynnik zgonów

Rola struktury przyrostu na współczynniki przyrostu naturalnego: ten sam przyrost naturalny może występować przy różnych współczynnikach urodzeń i zgonów.

Współczynnik dynamiki demograficznej

WD = Ut / Zt * C

Ut - liczba urodzeń w badanym okresie t

Zt - liczba zgonów w badanym okresie t

C - stała (zwykle 1000 lub 10 000)‏

WD - współczynnik dynamiki demograficznej

Interpretacja wartości współczynnika dynamiki demograficznej:

0<WD<1 - roczna dynamika urodzeń nie rekompensuje rocznej liczby zgonów (liczba ludności badanej populacji maleje)‏;

WD=1 - roczna dynamika urodzeń równa się rocznej liczbie zgonów (liczba ludności badanej populacji nie zmienia się)‏;

WD>1 - roczna dynamika urodzeń jest większa od rocznej liczby zgonów (liczba ludności badanej populacji rośnie)‏;

Współczynniki dzietności (płodności całkowitej)‏:

Współczynnik dzietności określa średnią liczbę dzieci, jaką urodziłaby kobieta w ciągu okresu rozrodczego, przy stałym wzorcu płodności z danego roku kalendarzowego. Można go obliczyć sumując roczne współczynniki płodności dla kolejnych roczników kobiet w wieku 15-49 ukończonych lat.

Kategorie dzietności

Klasyfikacje kategorii dzietności: - liczba dzieci żyjących: liczba dzieci urodzonych przez daną mężatkę, po odjęciu zgonów, które wystąpiły wśród nich do momentu badania; - liczba dzieci utrzymywanych: dzieci mieszkające z matką i pozostające na jej utrzymaniu (lub rodziny)‏; - liczba dzieci jeszcze pożądanych: liczba dzieci którą dana mężatka chciałaby jeszcze urodzić do końca wieku rozrodczego (ponad te które już urodziła)‏; -dzietność idealna (deklaratywna) - liczba dzieci, którą wg badanej kobiety, powinna posiadać przeciętna rodzina (mężatka)‏; - dzietność planowana - liczba dzieci, którą ankietowana pragnęła urodzić w przeszłości w momencie podjęcia decyzji o założeniu rodziny; - dzietność oczekiwana (całkowita netto) - suma dzietności zrealizowanej (liczba żyjących dzieci) i planowanej.

Reprodukcja a przejście demograficzne: ewolucja form rodziny (w tym wielkość miar reprodukcji) ma związek z przejściem demograficznym; nuklearyzacja - proces usamodzielniania się generacji potomnych w wyniku tworzenia przez ich członków własnych i samodzielnych gospodarstw domowych w coraz młodszym wieku.

Potencjał demograficzny: potencjał demograficzny ludności określa się na podstawie długość dalszego przeciętnego trwania życia. Zależy on od: 1) liczby osób wchodzących w skład grupy; 2) struktury wieku grupy; 3) od przeciętnego dalszego trwania życia dla poszczególnych roczników.

Potencjał życiowy 1 osoby w wieku x: liczba lat, jaką średnio jeszcze przeżyje ta osoba w przyszłości, zgodnie z poziomem umieralności istniejącym w danym okresie i w danej grupie ludności

RODZINA I GOSPODARSTWO DOMOWE

Z punktu widzenia demograficzno-społecznego wyróżniamy 5 funkcji rodziny: 1) edukacyjna (czyli wychowawcza)‏; 2) ekonomiczna; 3) opiekuńcza; 4) prokreacyjna (czyli reprodukcyjna); 5) seksualna.

Podstawowy model cyklu życia rodziny nuklearnej (wg Holzera):

Gospodarstwo domowe - zbiór osób zamieszkujących z reguły w jednym mieszkaniu (domu) i tworzących wspólnotę gospodarczą; gospodarstwa domowe rodzinne

gospodarstwa osób samotnych

gospodarstwa zbiorowe (gdy jedno mieszkanie zamieszkują czasowo lub stale osoby niespokrewnione - obce)‏

Gospodarstwa domowe w latach 1988-2002

Następuje wzrost liczby gospodarstw domowych (1988 - 11,9 mln.; w 2002 - 13,3 mln., wzrost o 11,4%)‏; Zmniejszyła przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym (z 3,10 w 1988 r. do 2,84 w 2002 r., co spowodowane jest przede wszystkim zmniejszeniem się dzietności rodzin oraz dużym wzrostem odsetka gospodarstw domowych tworzonych przez jedną osobę (z 18,3% w 1988 r. do 24,8% w 2002 r.).

Rodziny w latach 1988-2002:

zwiększanie się liczby rodzin (w 2002 r. było 10, 4 mln rodzin i ich liczba była o 2,3% wyższa niż w 1988 r.)‏; zmiana struktur rodziny według typów rodziny: mniej małżeństw z dziećmi (z 6,3 mln w 1988 r. do 5,8 mln w 2002 r.), wzrost liczby małżeństw bez dzieci;

Ponadto Spis Powszechny w 2002 r. odnotował:

- 197 tys. par związków partnerskich (kohabitacyjnych), z tego z dziećmi 56%

- 107, 7 tys. rodzin zrekonstruowanych (kryterium - przynajmniej jedno dziecko nie było dzieckiem wspólnym aktualnych partnerów), w tym 73,3 tys. stanowiły małżeństwa, 34,4 tys. - partnerzy.

Rodziny z dziećmi do lat 24 pozostający na utrzymaniu: w 2002 r. - 6 mln., w tym rodziny: z 1 dzieckiem - 46,9%, z dwojgiem - 36,2%, wielodzietne (mające 3 i więcej dzieci) - 16,9%.

Model rodziny małodzietnej dominuje zarówno wśród rodzin miejskich, jak i wiejskich, ale odsetek rodzin wielodzietnych na wsi jest ponad dwukrotnie wyższy (25,3%) niż w miastach (11,8%)

Rodziny niepełne w latach 1988-2002: wzrost liczby z 901,0 tys. w 1988 r. (tj. 14% rodzin z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu) do 1,1 mln w 2002 r. - tj. 19,4% ogółu rodzin i 18,5% wśród rodzin z dziećmi do lat 24 na utrzymaniu. Najczęściej rodziny matek samotnie wychowujących dzieci (90,5%), zwykle zamieszkałe w miastach (73,2%).

Przyczyny powstawania rodzin niepełnych w Polsce: 1) rozpad małżeństwa na skutek zgonu jednego z małżonków -najczęściej męża (w 2001 r. 80% wszystkich sytuacji rozwiązania małżeństwa); 2) rozwód lub separacja prawna bądź faktyczna (wzrost liczby z 38,1 tys. w 1995 r. do 45,3 tys. w 2001 r., a wskaźnika rozwodów na 1000 istniejących małżeństw z 4,1 do 4,9). Ponad 60% w ogólnej liczbie rozwodów stanowiły rozwody małżeństw posiadających małoletnie dzieci, nad którymi opiekę powierzono najczęściej matce; 3) urodzenia pozamałżeńskie u kobiet, które nie pozostają w związku małżeńskim ani partnerskim (i nie zmieniają swego stanu cywilnego) wzrost z 41 tys. w 1995 r. tj. 9,5% wśród ogółu urodzeń żywych, do 46 tys. w 2001 r. tj. 13,2%).

Rodziny wielodzietne: w 2002 roku było 1 024 tys. rodzin z 3 i większą liczbą dzieci do lat 24 na utrzymaniu tj. 12,8% ogółu rodzin i 16,8% grupy rodzin z dziećmi na utrzymaniu (w 1988 r. - 1166,2 tys. tj. odpowiednio: 14,8 i 18,8%). W porównaniu z 1988 r. wzrósł w niewielkim stopniu udział rodzin o większej liczbie dzieci - 4 i więcej (z 29% do 30%) w ogólnej liczbie rodzin wielodzietnych. Większość (56%) rodzin wielodzietnych mieszka na wsi, przy czym w przypadku rodzin z 3 dzieci rodziny wiejskie stanowią 52%, a w przypadku rodzin z 4 i więcej dzieci - 65,7%.

Dzieci w środowisku pozarodzinnym:

sieroty naturalne (biologiczne - śmierć rodzica/ów) - w wieku poniżej 18 lat - 5,8 tys. w 1990 r. do 6,9 tys. w 2001 r. (tj. o 19%); sieroty społeczne (których rodziców sąd pozbawił władzy rodzicielskiej, ograniczył ją lub zawiesił) wzrosła z 168,7 tys. do 171,1 tys. (tj. o 14%); w domach dziecka (łącznie z rodzinnymi domami dziecka i wioskami dziecięcymi), w 2002 r. 19,9 tys. dzieci; w rodzinach zastępczych (adopcja) 36,4 tys. (w 1989 r. -38,3 tys., tj. spadek o 5%).

Plany prokreacyjne rodzin: najliczniejszą grupą są ci, którzy planują dwoje dzieci (w 2002 roku stanowili oni 58% badanych)‏; nastąpił spadek osób chcących posiadać dwoje i troje dzieci na rzecz posiadania jedynaków). Jedno dziecko planowało w 2002 r. 27% badanych (w 1995 r. - 64,1%), 10% - troje (w 1995 r. - 24,3%); biorąc pod uwagę deklaracje respondentów, przy spełnieniu ich planów na 100 osób przypadałoby 230 dzieci. Gwarantowałoby to prostą zastępowalność pokoleń.

Główne przyczyny wstrzymywania się z decyzją posiadania dzieci wg badanych w 1995 r. : rosnące koszty utrzymania (62,8%)‏; trudności w łączeniu obowiązków zawodowych z macierzyńskimi (37,6%)‏; zagrożenie bezrobociem (35,6%); trudności w znalezieniu pracy (33,7%).

Polityka ludnościowa - celowe, długofalowe oddziaływanie państwa i podmiotów publicznych na przebieg procesów demograficznych w celu ukształtowania pożądanego stanu i struktury ludności, przez tworzenie odpowiednich warunków społecznych, ekonomicznych i politycznych.

Główne potencjalne składniki i narzędzia polityki ludnościowej: polityka ochrony zdrowia (wsparcie walki z najpowszechniejszymi chorobami, sprzyjanie badaniom profilaktycznym etc.); polityka mieszkaniowa (np. sprzyjanie rozwojowi budownictwa mieszkaniowego, tańsze kredyty dla młodych małżeństw etc.);‏ polityka zabezpieczenia społecznego i zatrudnienia (zabezpieczenia prawne dla pracujących matek, ograniczanie bezrobocia, świadczenia rodzinne, ubezpieczenia społeczne, pomoc społeczna)‏; polityka edukacyjna (działania edukacyjne na rzecz zachowań prokreacyjnych np. zwiększania dzietności, kształtowanie systemu wartości ); polityka gospodarcza (zapewnienie wzrostu gospodarczego powodującego wzrost zamożności ludności)‏;

PROGNOZY DEMOGRAFICZNE

Prognoza - przewidywanie przyszłych faktów, zjawisk lub zdarzeń na podstawie uzasadnionych przesłanek ustalonych w toku badań naukowych, stanowiące wytyczną do dalszego postępowania w danej dziedzinie.

Hipoteza - zdanie nie w pełni uzasadnione, rozważane jako racja dla uznanych już zdań lub założenie (przypuszczenie) oparte na prawdopodobieństwie, wymagające weryfikacji, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk i praw.

Czynniki wpływające na dokładność obliczeń prognozy: jakość danych wyjściowych, właściwe określenie przyszłych kierunków zmian w podstawowych procesach demograficznych, wybór metody obliczeń.

Podłoże hipotez demograficznych: małżeństwa, urodzenia, zgony, umieralność niemowląt, przyrost naturalny, ewent. Dla prognoz liczby ludności na danym terytorium - migracje.

Etapy prognozowania: 1. ustalenie wyjściowych struktur ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego; 2. określenie i uwzględnienie przyszłych ruchów migracyjnych; 3. postarzanie ludności (z uwzględnieniem zgonów); 4. przewidywanie przyszłej liczby urodzeń; 5. ustalanie wynikowych współczynników demograficznych.

Przewidywanie przyszłej liczby urodzeń

Główne czynniki brane pod uwagę:

- ogólna liczba kobiet w wieku rozrodczym;

- struktura wieku kobiet w wieku rozrodczym;

- poziom współczynników płodności dla poszczególnych grup wiekowych kobiet w wieku rozrodczym (najtrudniejszy w przewidywaniu).

Prognozowanie liczby gospodarstw domowych: metoda oparta na stosunku liczby gospodarstw domowych do liczby ludności; metoda oparta na cząstkowych współczynnikach wyrażających stosunek liczby głów gospodarstw domowych do liczby ludności danej płci i grupy wieku.

Szacowanie przyszłej liczby gospodarstw domowych odbywa się na podstawie następujących zespołów współczynników: współczynniki niezmienne - stan aktualny - stosunek liczby głów gospodarstw domowych do liczby ludności danej płci i grupy wieku według ostatniego spisu ludności; współczynniki ekstrapolowane - na podstawie zaobserwowanych trendów z co najmniej 2 poprzednich spisów ludności; wyznaczone na podstawie bardziej szczegółowych analiz i bardziej złożonych hipotez (np. analizy współzależności współczynników demograficznych i czynników społeczno-ekonomicznych)‏.

Prognozy dla Polski:

- 1 prognoza z 1939 r. obejmująca czas do 1950 r. (ze względu na II WŚ i zmiany granic niemożliwa do skonfrontowania z rzeczywistością)‏;

- lata 50. XX w obejmujące czas około 10-20 lat od daty prognozy - zawyżały prognozowaną liczbę ludności (zakładano niezmienny poziom umieralności i płodności, brak doświadczenia, ograniczenia materiału statystycznego, dogmatyczna interpretacja procesów ludnościowych)‏;

- lata 60. i 70 XX w. -prognozy na 2000 r. prognozowały liczbę ludności na 39-40 mln (zawyżone - przyjęto zbyt optymistyczne współczynniki płodności i początkowo nie uwzględniano migracji)‏;

- prognoza z 1997 r. zakładała wzrost l. ludności w 2000 r. do 38,9 mln, w 2010 - 40,2 mln, w 2020 - 40,7 mln (zbyt optymistyczna - założono wzrost dzietności kobiet, tymczasem nadal dzietność spada)‏.

Prognoza ludności Polski do 2030 roku wg GUS (2003)‏ Przewidywania:

- spadek współczynnika dzietności do 1,1 około 2010 r., a następnie wzrost i stabilizacja na poziomie około 1,2;

- systematyczny wzrost przeciętnej długości trwania życia do poziomu ok. 77,6 roku dla mężczyzn oraz do 80 lat dla kobiet w 2030 r.;

- wahania liczby urodzeń aż do około 2020 r. (po ok. 340 tys. rocznie), po czym nastąpi systematyczny spadek (do 315,5 tys. w 2020 r. oraz 232,7 w 2030)

- przyrost naturalny będzie ujemny, a po roku 2020 zjawisko to będzie się jeszcze pogłębiać.

Prognoza liczby ludności w Polsce wg GUS: Do 2020 r. liczba ludności zmniejszy się o milion osób, a w następnej dekadzie (lata 2020-2030) o kolejne półtora miliona; w 2030 r. liczba ludności Polski może zmniejszyć się do 35,7 mln; Ubytek ludności dotknie przede wszystkim miast, głównie z powodu mniejszej dzietności w miastach niż na wsi, ale też na skutek nowego zjawiska, jakim jest przemieszczanie się części ludności miejskiej na tereny wiejskie na obrzeżach miast. W stosunku do stanu obecnego przewiduje się, że do 2030 r. liczba ludności w miastach zmniejszy się w sumie o 3 miliony osób, a na wsi wzrośnie o ok. pół miliona.

Prognozy struktur ludności Polski wg GUS: Systematycznie będzie malała liczba młodzieży w wieku 16-24 lata, z obecnych prawie 6 mln do 4 mln w 2015 r. oraz 3 mln w 2030 r. Liczba ludności w wieku produkcyjnym w okresie z obecnych 24 mln wzrośnie do 2010 o prawie milion, a w okresie kolejnych 20 lat będzie systematycznie maleć aż do poziomu 20,8 mln w 2030 r. Liczba ludności w wieku poprodukcyjnym z 5,8 wzrośnie do 6,4 mln osób w 2010 i do 9,6 mln w 2030r. Liczba osób w wieku 85 lat i więcej wzrośnie do 2010 r. o 50 % i osiągnie pół miliona, a w 2030 r. do prawie 800 tys. (obecnie liczba osób w tym wieku wynosi niespełna 320 tys.).

Wykorzystanie demografii w planach rozwoju lokalnego/regionalnego/krajowego: Poziom lokalny i regionalny (przygotowywane przez gminy, powiaty lub województwa)‏, np. planowanie liczby przedszkoli, żłobków, szkół podstawowych etc. na podstawie prognoz liczby dzieci w określonym wieku. Poziom krajowy (przygotowywane przez GUS)‏, np. prognozowanie obciążeń z tytułu emerytur i rent na podstawie struktur wiekowych ludności i długości trwania życia etc.

---